Дьон дохуотун харыстыырга күһэллиэҕэ

Орто кылаас диэн тугуй?

Россияҕа ити боппуруоска дьону албыҥҥа үктэтии олус элбэх. Оттон онуоха социологическай сулууспалар олук ууран биэрбиттэрэ. Холобур, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар ВЦИОМ түмүктэрин быһыытынан, ыйдааҕы дохуоттара «17 тыһыынча 784 солкуобайы аһарар» гражданнар орто кылааһынан ааҕыллаллара. Манна социологтар АХШ-рыгар орто кылааһы холобурга аҕалбыттар быһыылаах – онно штакка орто хамнас 2/3-тэн 2-гэр диэри көрдөрүүлээхтэр орто кылааһынан буолаллар. Биһиги дойдубутугар орто хамнас көрдөрүүлэриттэн таһаардахха, түмүк биллэ улахан буолар. Ол курдук, ВЦИОМ 2015 с. дааннайдарынан, 2015 сылга Санкт-Петербурга орто хамнас 33 тыһ. солк. этэ, Новосибирскайга — 25 тыһ. солк., Екатеринбурга — 29, Красноярскайга — 25, Волгоградка — 23, Воронежка — 22 тыһ. солк. (Саха сиригэр онтон өссө улахан, 50 тыһ. солк. дэммитэ – Ред.). Ити түмүгэр Россияҕа нэһилиэнньэ 30-ча бырыһыана бэйэтин орто кылааһынан ааҕыныан сөп диэн инникигэ эрэллээх социологтар бигэргэтэ сатыыллар. Тэҥнэбилгэ, 2015 сылга Америкаҕа нолуогу көҕүрэппэккэ эрэ, сылга 25,5-тэн 76,5 тыһ. доллар дохуоттаах дьону, ол эбэтэр нэһилиэнньэ 55% орто кылааска киллэрэллэрэ. Онон американецтартан улаханнык хаалсыбат курдук буолан тахсабыт.
Ол эрээри Россияҕа балаһыанньа быдан уустук. Арай киһи үчүгэй үлэлээх, 100 тыһыынча солкуобайга тиийэр хамнастаах буоллун, ол эрээри дьиэни уларсык ылан олорорго күһэллэр (үчүгэй үлэ куорат аайы баар буолбата биллэр), аренда иһин хамнаһын 40 бырыһыанын ууран биэрэр. Атын өттүттэн ыллахха, провинциятааҕы сулууспалаах, айаныгар уонна ДьУоКХ өҥөлөрүн төлөөһүҥҥэ чэпчэтиилэринэн туһанар, бэйэтин квартиратыгар олорор уонна ыарахан сыаналаах супермаркеттан бородуукталары бэйэтин оҕуруотун аһынан солбуйар, ити түмүгэр бэйэтин орто кылааһынан ааҕынар киин куорат маҕаһыынын менеджерин кытта тэҥ дохуоттаах буолан тахсар. Онон Россияҕа орто кылааһы быһаарыыга ыйдааҕы дохуот буолбакка, баайы-дуолу бас билии индексэ ордук көрдөрүүлээх буолуоҕа.

Бу көрдөрүүлэртэн сиэттэрдэххэ, олорор регионнарыгар дьиэ кэргэттэрин сөптөөх иэннээх олорор дьиэнэн хааччыйар кыахтаах (ипотека, аренда) эдэр уонна орто саастаах дьон Аҕа дойду орто кылааһыгар киириэхтэрин сөп. Маныаха кинилэр саатар сылга биирдэ дьиэ кэргэнинэн кыраныысса таһыгар уоппускаларын атаарар уонна массыына атыылаһар үптээх буолуохтаахтар. Аан дойду экономикатыгар уонна норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыларга Институт директорын солбуйааччы Евгений Гонтмахер сыанабылынан, 2015 сылга Россияҕа итинник ирдэбиллэргэ үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэ 15%-тан элбэҕэ суоҕа сөп түбэһэрэ, ол иһигэр 5% саамай баай дьон киирсэллэр.
Сыл анараа өттүгэр (солкуобай курса арыый туруктаах эрдэҕинэ), «Левада-Центр» ыйытыгын дааннайдарынан, Россия дьонун 28% эрэ кыраныысса таһыгар тахсар паспордааҕа уонна респонденнар 9% эрэ сылга бииртэн ордук түгэҥҥэ сынньана бараллара, оттон «Автостат» дааннайдарынан, Россия дьиэ кэргэттэрин 51% эрэ массыыналаах. Онон 2015 сылга Россияҕа орто кылаас ылар өлүүтэ нэһилиэнньэ барытын ахсааныттан 10% кыра буолан тахсар. Бу ирдэбиллэргэ дьиэ кэргэн дохуотун өйдөбүлүн эптэххэ (АХШ-гар орто кылааһы быһаарыыга ити тутаах суолтаны ылар), ону сэргэ үрдүк үөрэхтэниини уо.д.а. болҕомтоҕо ыллахха, хартыына ордук эриэн буолар. Ол эрэн, билиҥҥи кризис усулуобуйаларыгар итиниэхэ сыһыаннаах мөккүөрдэр кэтэххэ хаалаллар. Сорох экономистар санаа түһүүлээх билгэлээһиннэринэн, Россияҕа орто кылаас олох да сүтүөн сөп.

Үлэни тутуһар сөптөөх

«2006-2008 сыллар­дааҕы олох таһымын хааччыйбыт, ньиэптэн ылыллыбыт сөптөөх дохуоттар аны суох буолуохтара, онон орто кылаас баһыйар өттө орто кылааһынан буолара тохтуоҕа», — диэн экономист Михаил Хазин билгэлиир. Бастакы суолтаны дьарыктаах буолуу ылыаҕа. 80-с уонна оннооҕор 90-с сылларга курдук, дохуота суох олорор бүгүн кыаллыбат.
«Үлэ салгымтыалаах дии санаан, үлэттэн уурайыы бэйэҕэ ночооттоох буолуоҕа», – диэн бэлиэтиир Михаил Хазин. Кини санаатынан, үлэни сыаналыырга күһэллиэхпит, ол эрээри бу үлэҕэ бэйэҥ быраапкын көмүскүүргэ үөрэнэриҥ наадалаах, онтон атын эн биэс киһи үлэтин толорбутуҥ үрдүнэн, кыра хамнаһы төлүүр балаһыанньаларыгар түбэһиэххин сөп.
Уопсайынан, олох ыарыыр чинчилээх. Араас хобби туһунан умнарга тиийэбит. Бириэмэ барыта тыыннаах буолар иһин охсуһууга барыаҕа. Ол эрээри бу соҕотох Россияҕа эрэ туһааннаах балаһыанньа буолбатах. «Европаҕа уонна Америкаҕа көннөрү дьон хайдах олороллорун көрдөхпүтүнэ, кинилэр кимнээҕэр да элбэхтик үлэлииллэр уонна бэйэлэрэ үгүстэн аккаастаналлар. Сотору кэминэн биһиги эмиэ маннык балаһыанньаҕа түбэһиэхпит, ол эрээри хамнаспыт намыһах буолуоҕа», – диир Михаил Хазин.
ДьУоКХ төлөбүр­дэриттэн хоромньуну аччатарга үөрэнэр тоҕоостоох. Баҕар, сууттаһыахха да сөп. «Кинилэр бакаа гражданнар тустарыгар быһаарыыны таһаараллар, онон итинэн туһаныахтаахпыт», – диэн Михаил Хазин хас биирдии гражданин харчытын харыстааһыҥҥа уонна ону кичэйэн туһаныыга туһуланар өйдөөх-төйдөөх көҕүлээһиннэрэ ордук ирдэниэхтэрин санатар.

Кредит ылар табыллыбат

Национальнай валютнай ассоциация президенэ Дмитрий Пискулов орто кылаас ити бириинсиби тутуһуохтааҕын этэр. «Нэһилиэнньэ дохуота сарбыллыыта олох сөптөөх таһымын тутан хаалларыыны күн-түүн уустугурдан иһэр», – диэн бэлиэтиир кини. Ол үрдүнэн, хамнаһын мунньунар кыахтаах дьон өттө ону «хара күҥҥэ» анаан уурунуохтаах. Бааҥҥа ууруохтаах. «Уурунуу, биллэн турар, инфляцияттан быыһаабат, ол эрээри ити инструмены туһаныахха сөп», – диир экономист. Атын барыстаах суоллары эмиэ тобулуохтаахпыт. Кини иһитиннэрбитинэн, билигин экономиканы быһаччы өйөөһүн көрүҥнэрин Быра­быы­талыстыбаҕа дьүүллэ­һэллэр. Хампаанньалар облигациялары таһаарыахтара, ону физическэй сирэйдэр атыылаһар кыахтаныахтара.
«Сокуон тирэҕэ баар буоллаҕына, баан кредитэ гражданнарга арыый барыстаах корпоративнай облигацияларынан солбуллуон сөп. Онно үбү угар туһугар туһааннаах билии-көрүү наада буолуоҕа. Онон дьиэ кэргэҥҥэ финансовай сүбэ-ама биэрээччи идэтэ ордук ирдэниэҕэ», – диэн ааҕар Дмитрий Пискулов. «Уопсайынан да, дьиэ кэргэн бюджетын былааннааһын мөлтөх хааччыллыылаахтар ирээттэрэ буолара тохтуоҕа», — диэн бэлиэтиир Фондовай ырыынак институтун кылаабынай экономиһа Михаил Беляев, бу билигин орто кылааһы хаарыйыаҕа, кини туһаныы стратегиятыттан кэмчилээһин стратегиятыгар көһөргө күһэллиэҕэ.
Михаил Хазин кэм­чилээһиҥҥэ бэйэтин ырысыаптарын биэрэр: ханнык да түгэҥҥэ кредит ылар табыллыбат, кредиттэр баар буоллахтарына, соторутааҕыта аҕай наадалаах да курдук көстөр ханнык эмэ малы-салы атыыласпакка туран, суһаллык сабарга тиэтэйиҥ. Манна туох бастакы суолталааҕын чуолкайдык быһаарыахха: сарсын туох суолталааҕый, саҥа телевизор эбэтэр оонньуур приставка курдук соччо наадата суох тэриллэри саарбахтаабакка эрэ сотон кэбиһиҥ.
Тиһэҕэр ханна уонна хайдах олороргут туһунан толкуйдуохтааххыт. Улахан квартира уонна киэҥ-куоҥ дьиэ-уот киһи кыайбат сүгэһэринэн буолуохтара. Итиннэ нолуоктар номнуо улаатан эрэллэр уонна бу көстүү өссө өр бэлиэтэнэрэ күүтүллэр.

«Парламент хаһыатын» 2016 с. тохсунньу 18 к. таһаарыытынан.

Елена Баишева бэлэмнээтэ.