Дьон киһитэ дэтэргэ

«Саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой» диир уос номоҕун, биһиги обургулар ардыгар киэн туттардыы, сороҕор сүөргүлүүр майгылаахтык туттааччыбыт. Маныаха сүрүн суол­тата хайдах этиллибитигэр буол­бакка, туох толкуйдаахтык уонна төһө эҕэлээхтик этиллибитигэр сытар буолуохтаах. Өсөһөн, ньоҕойдоһон туран киирсэн, бэйэ кырдьыгын дакаастаан кыайыылаах тахсыы – куһаҕан дьыала буол­батах. Оттон туохха барытыгар кэлии да соҕох буолууну, иннини эрэ биэрбэт туһугар улуу өһөскө барыыны, аһара түһэн уһун сылларга хардарыта ньоҕойдоһууну — ким, хайдах сыаналыа эбитэ буолла?
Сунтаар Сиэйэтин олохтооҕо, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ Прокопий Иванович Көҕөннүүрэп, сааһыгар холооно суох хорсун, сыыдам сырыылааҕа, эмиэ ол курдук эрчимнээх тыллааҕа-өстөөҕө тутатына биллэр. Киһи эрэ барыта 88 сааһыгар сүһүөҕүн үрдүгэр эргичийэ, кэлэ-бара, үлэлии-хамсыы сылдьар кыаҕа суоҕа өйдөнөр суол. Соччонон бу кырдьаҕаһы киһи ытыктыы уонна сөҕө-махтайа көрөр.
— Сэрии саҕаланарыгар 13-тээх уол этим, — кырдьаҕас ыйыт­тарыыта суох кутар-симэр. – Аҕам сэрии буоллаҕын иккис сылыгар тымныйан өлбүтэ. Ийэ­бит сэлликтээх, улахан ыарыһах этэ. Алта бииргэ төрөөбүттэр этибит. 1943 сыллаахха 7 кылааһы бүтэрбитим. Сэрии сылларын сайынын оттоон, кыһынын от тиэйиитигэр көлүллэн аһарбытым. Холкуоспут бэрэстээтэлэ Егор Семенович Афанасьев чахчы киэҥ өйдөөх-санаалаах, үчүгэй дьаһаллаах салайааччы буолан, биһиэхэ улахан хоргуйуу, өлүү-сүтүү тахсыбатаҕа. Тэҥнээн көр, ыаллыы холкуоска 17 киһи бииргэ көмүллүбүттээҕэ. Сэрии сылларыгар үлэм иһин Ыстаалын төбөлөөх мэтээллээхпин. Бу кэлин «Сэрии сылларын оҕото» өйдөбүнньүк мэтээллээхпин.
Кэлин холкуоска, онтон Элиэнньин уордьаннаах «Элгээ­йи» сопхуоска пиэримэ сэбиэдиссэйинэн, кэлим биригээдэ биригэдьииринэн уһун сылларга үлэлээбитим. Сопхуостар ыһыллыбыттарыгар, кырдьаҕас киһи сиэринэн, үс сыл тухары кэтэһэн көрбүтүм. Баҕар, оннуларыгар түһэннэр, үлэ-хамнас хаттаан күөдьүйээрэй диэн санааттан. Суох, барбыт барбытынан, бүппүт бүппүтүнэн буолбута.
Мантан антах олохпун бэйэм эрэ оҥостуннахпына сатаныыһы диэн толкуйтан, тус бэйэ дьыалатын тэринэн, сайылыкка үлэлэһэргэ быһаарыммытым. Ынах сүөһүм олох аҕыйах этэ, ол иһин сылгынан барарга санаммытым. Билигин 12 төрүүр биэлээхпин, барыта 25 сылгылаахпын. 1993 сыллаахха 40 гаа оттонор ходуһаны анатан, дулҕатын ыраастаан, толору оҥостубутум.
4 уол, 2 кыыс оҕолоох этим. Табыллыбатым, кылгас үйэлэннилэр. 2 уолум тиэхиньикэ саахалыгар дэҥнэммиттэрэ, биир уолбун киһи өлөрбүтэ. Биир кыыһым ыалдьан олохтон туораабыта. Билигин уоллаах кыыһым уонна 9 сиэннэрим бааллар.

Хортуоппуй, хаппыыста, оҕуруот аһын олордуунан дьарыктанар былааннаах 7,5 гектар иэннээх оһорбо буолбут бааһына сирин 5 сылга арыандаҕа ылбытым. Ол болдьоҕо туолла, хаттаан уһаттарыахтаахпын. Бэйэм бас билэр тиэхиньикэм күүһүнэн сирбин үчүгэйдик оҥостон турабын. Үчүгэй үүнүүнү ылар кыах толору баар. Дьиэ кэргэммэр өлүү-сүтүү ааҥнаан, тэриммит дьыалабын эрэллээхтик илиитигэр ылан салгыыр киһим билиҥҥитэ суох. Сирбин түүлээн, туора дьону хамнастаан үлэлэтэ сатыыбын.
Манна кэлэн кырдьаҕаһы сынньата түһүөххэ, Прокопий Иванович кэпсээнин, хайдах өйдөөбүппүнэн, бэйэм салгыырга холонуум. Кырдьаҕас 2012 сылга кэтэҕэр атыыласпыт МТЗ-82 тыраахтардаах. Онто погрузчиктаах, булууктаах, хортуоппуйу олордор уонна хостуур анал тэриллэрдээх. Маннык тиэхиньикэ арсынаал­лаах киһи, тыа сиригэр сүөһү кутуругун эрийэн сордоно сатаа­бакка, «быр» курдук үчүгэйдик олорор толору кыахтаах. Бэйэтэ өҥөнү оҥорон эбэтэр тиэхиньикэтин түүлээн. Прокопий Иванович бэйэтэ 34 тыһ. солк. биэнсийэлээх. Өлбүт кыыһыттан 700 тыһ. солк. тиксибит. Кирэдьиит ылбыт. Тиэ­хиньикэ булуммут. Билигин 800 тыһ. солк. иэскэ сылдьар. Биэнсийэтин мунньан, онон хамнастаан бааһынатыгар дьону үлэлэтэр.
Кырдьаҕас кэпсээнинэн, нэһилиэгин баһылыгын кытта сыһыана лаппа «тымныйбыт». Нэһилиэк баһа киһи мөлтөх үлэтин-хамнаһын аһаҕастык кириитикэлиирин кырдьаҕас көнөтүнэн кэпсиир. Ону ааһан өссө өрөспүүбүлүкэ баһылыгар, кини дьаһалтатын салайааччытыгар тиийэ үҥсэн суруйар эбит. Улуус дьаһалтатыгар киирэр үҥсүү туһунан ахта да барыллыбат. Итини барытын илдьиритэн толкуйдаан көрдөххө, улахан үҥсүүк-харсыык, баппат дьыалаһыт кырдьаҕас уобараһа ойууланан тахсар. Ол эрэн, үрдүттэн саба быраҕан, итинник сыананы быһыах иннинэ, кырдьаҕас көлүөнэ дьон уратыйар өрүттэрин өйдөөн-санаан ылыаҕыҥ.
Кырдьаҕас көлүөнэ дойду көрсүбүт бары ыарахаттарын бүүс-бүтүннүүтүн тэҥҥэ сүксүбүтүн ааһан, модун санныгар уйан эрдээхтик туоратыспыта. Оҕо буолан төрүөхтэриттэн үлэни эрэ билбиттэрэ. Кэс­кил туһа диэн оҕус буолан көлүллүбүттэрэ, таһаҕасчыт ат тардыытын кинилэр кэппиттэрэ. Итэҕэһи-быһаҕаһы сирэйгэ утары этэртэн толлубат, салайааччыны кириитикэ­лээн кирдиэхтиир­тэн куттаммат көлүөнэ олорон ааста. Борокуоппай Көҕөннүүрэп ол көлүөнэ дьонтон биирдэстэрэ буоларын умнумуохха.
Сиэйэ нэһилиэгин баһылыга даҕаны, үһүс болдьоҕор үлэлии олорорунан сыаналаатахха, ыал аайы көстөр киһи буолбатахха дылы эбит. Төһө да тыа сиригэр уруунан-аймаҕынан, атаһынан-доҕорунан куомуннаһыы күүс­тээх дэммитин иһин, адьас мөлтөх баһылыгы, ньэгэй киһи­ни үс болдьоххо тулуйуохха сөп эбитэ буолуо дуо?
Түмүккэ, Көҕөннүүрэп кыр­дьаҕас уонна нэһилиэк баһылыга иирээннэрин туһунан. Саҥа иирээн диэҕи, салаҥ курдук, тиһэхтэрэ диэҕи, түмүгэ биллибэт. Дьыала иһэ маннык. Прокопий Иванович бааһыната өрүстэн 2 биэрэстэ тэйиччи сытар. Үүнүүнэн дьарыктанар киһи сүрүн кыһалҕата уу буоллаҕа. Кыраҕы харахтаах кырдьаҕас хаһааҥҥыта эрэ уу баһар массыы­на 50 кууб сабардамнаах систиэринэтэ быраҕыллан сытарын бэлиэтии көрөр. Төбөтүгэр түргэн былаан үөскүүр: систиэринэҕэ көлүөһэлэри олордуталаата да, бэйэтин «Бөлөрүүһүнэн» состорон, өрүс уутун барытын даҕаны баһан кэбиһэр кыахтанар. Кырдьаҕас хараҕа хатанаатын, уһун сылларга быраҕыллан, туһата суох сыппыт емкость сонно тутатына хаһаайыннанан хаалар. Ханнык эрэ мэхэньисээтэр буолбатах, нэһилиэк баһылыга илэ бэйэтинэн.
Кырдьаҕас, түргэн быһаары­ныылаах киһи быһыытынан, систиэринэни көрдөөн дьаһал­таҕа сурук түһэрэр. Баһылык баһаарынай депоҕа бэрилли­битэ диэн аккаас биэрэр. Үҥсүү, сууттаһыы тиһилигэ тө­лө тардылыннаҕа ол. Улуус­тааҕы суут атаҕар туран быһаар­бытынан, 1998 сыллаахха «Кириэстээх» сельпо балаансатыгар эрэгистирээссийэлэммит ЗИЛ массыына систиэринэтэ буолан тахсар. Бу сельпо 2002 сылга кэлэн моҥкурууттаан эстэн хаалбыт. Нолуок сулууспата биэрбит ыспыраапкатынан, суут быһаарыытынан массыына нолуок учуотуттан уһуллубут. Оттон ГИБДД ыспыраапкатынан, массыына эстибитэ ырааппыт «Кириэстээх» сельпоҕа эрэгис­тирээссийэлээх сылдьар уонна учуоттан уһуллубатах.
Быраҕыллыбыта ырааппыт массыына систиэринэтэ уһун сылларга гараас сиригэр-уотугар сыппыт. Баһаарынай депоҕа тугунан да сыһыана суох буолан тахсыбыт. Нэһилиэк баһылыга сыччах Көҕөннүүрэпкэ эрэ биэр­бэт туһуттан, онон-манан эргитэ сатаабыта дьэҥкэ суол. Дьыа­ла сиэллэнэн-кутуруктанан, өҥнөнөн-түүлэнэн, билигин Дьокуускайга үрдүк өһүөлээхтэр быһаарыыларыгар тиийэн кэллэ. Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү суута тиһэх туочуканы туруоруоҕа. Ол кыаллыбатаҕына, дьыала Арассыыйа эбэ хотун диэки сыҕарыйа туруох бэйэтэ буоллаҕа.
Киһи сонньуйуох эрэ дьыа­ла­та диэтэҕиҥ. Тус бэйэбиттэн эбэн эттэхпинэ, дьону сиэргэ-майгыга үөрэтээччи буолбатахпын, оннук чиэскэ өссө «үүнэ» илик киһибин. «Көҕөннүүрэп дьыа­латын» төрдө, арааһа, ол хаар­бах систиэ­ринэ буолбатах буолуохтаах. Уһун кэмҥэ иитил­либит өстөһүү кылыыта төлө тардылыннаҕа. Маныа­ха баһылык, сааһынан эдэр, балаһыанньатынан үрдүкү турар киһи буоларынан, аныгы сайдыылаах салайааччы култууратын көрдөрүө, дьоһунун дакаастыа хааллаҕа.
Оттон кырдьаҕаска харыс­табыллаахтык сыһыаннаһыы, кини сыыһар да түбэлтэтигэр муос муоска, тиис тиискэ буолартан туттунуу, олохпут суруллубатах сокуона буолбатах этэ дуо?