Халыҥ быыһы сэгэтэн

Оннооҕор олох кыратыттан, окко-маска уймаммат буола мэнигинэн баппатах, аччааһынан аатырбыт, хайы-үйэ урааҥхай улуйбут, саха салыйбыт бэдигиттэн кэлин дьоһуннаах киһи тахсыаҕын тугунан эрэ бэлиэтии, билгэлии көрөн, биир эмэ мындыр кырдьаҕас: «Ээ, кэбиһиҥ доҕоттор, хата, ити киһигит тыыллан-хабыллан эр бэрдэ, элик үтүөтэ буолан тахсыаҕа», — диэн чинчилээбитэ, олоххо уот харахха сөп түбэһэрэ үгүс буолааччы.
Оттон кыратыттан оттомноох, ону-маны билэ-көрө сатыыр дьулуһуулаах эбэтэр дьарыктаах оҕо инникитин сылыктааһын олус уустуга суох дьыала буолуон сөп курдук. Маннык түбэлтэҕэ, ол «оҕо оҕотуттан» диир сылыктааһыны, бука, туттан эрдэхтэрэ. Ол эрэн, олох обургу киһинэн, кини дьылҕатынан «оонньуур» түбэлтэтэ эмиэ аҕыйаҕа суох буолар.
Саха дьоно бары билэр, көрөр, таптыыр суон сурахтаах артыыһа Ефим Николаевич Степановы, өссө оскуолаҕа үөрэнэр сылларыттан, дойдутугар ким эмэ бэрт эрдэттэн кинини оруу көрбүт, чинчилээбит буолуоҕун сөп дии саныыбын. Баҕар, ол учууталлара буолуохтарын сөп, ону ааһан өссө бииргэ үөрэммит оҕолоругар даҕаны туох эрэ санаа баара эбитэ буолуо. Дьэкиимиҥ, баардаах баардаах курдук, оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар биир бастыҥ үҥкүүһүт уонна ырыаһыт эбит.
Субу бэчээттэнэн тахсыбыт «Үйэ аҥаара буолбут эбит…» урукку Томпо оройуонун сахалыы үөрэтэр соҕотох Кириэс Халдьаайы орто оскуолатын 1968 сыллаахха бүтэрбиттэр кыттыһан суруйбут уонна таһаарбыт кинигэлэрэ. Дьэкиим Ыстапаанап маннык суруйбут: «Мин 1950 сылга төрөөбүппүнэн, оскуолаҕа сэттэбэр, ол аата 1957 сылга киириэхтээх этим. Ону эбэм Дьэбдьэкиэйэ эмээхсин буолуммакка: «Оҕо кырбаан кэбиһиэ, кырата бэрт», — диэн кэбиһэн, аҕыспын туолуубар ньулубуой кылааска үөрэнэ барабын». Өссө «Мин бииргэ үөрэнэр уолбунаан, Саһылтан кэлбит Колесов Колялыын, куоласка хайдыһан, бэрт элбэх ырыаны дуэттаан кэнсиэрдэргэ өргө диэри ыллаабыппыт. Куолаһым уларыйар кэмигэр, тымныыга-хамныыга харса суох дэлби үөгүлээн-хаһыытаан ыллаан, киһи истэр да куолаһа орпотоҕо. Ол оннугар кэнсиэрдэргэ драматическай айымньылартан монологтары, быһа тардыылары ааҕарынан, оонньуурунан үлүһүйэн барбытым». Маннык түбэлтэҕэ, бука, этэн эрдэхтэрэ, «куһаҕан даҕаны үчүгэйэ суох буолбат» диэн.
«Оскуолаҕа кэнсиэр буоллаҕына, Ефим маҥнайгы нүөмэринэн Сайсары монологун толорор. Ефим бастаан Сайсары монологун толорбутугар, бары ытаһа-ытаһа чуумпуран олорон истибиппит», — диэн ахтар билигин үлэ бэтэрээнэ Марфа Павлова. «Ефимниин туох үлэһит буолуохпутун баҕарарбыт туһунан аһаҕастык кэпсэппэт этибит. Ол да буоллар, кини театральнай искусство өттүгэр санаата чугаһын билэрим. Хортуон паапкаҕа артыыстар тустарынан ыстатыйалары хаһыаттартан кырыйан мунньа сылдьарын, биирдэ паартаҕа олорон, саҥата суох сыа-сым курдук тутан, бэрийэ олорорун көрбүтүм», — диэн суруйбут наука үтүөлээх бэтэрээнэ, суруналыыс Александра Соловьева— Өркөннөөх.
Е.Н.Степановка бу үүммүт уонна түмүктэнии диэки сыҕарыйан иһэр сыл, олоҕун дьоһуннаах бэлиэ кэрчиктэринэн бэлиэтэммит сылынан буолар. Ол курдук, 1968 сыллаахха оскуоланы бүтэрэн, олох киэҥ аартыгар үктэнэр. Салгыы тутатына Саха тыйаатырын артыыһынан ылыллан, ускуустуба бу эйгэтигэр үлэлээбитэ 50 сыла туолбут. Тустаахха, чахчы бэлиэ кэрчик кэм. Бу туһунан Дьэкиим бэйэтин тылынан кэпсиирэ быдан ордук дьыала буолуоҕа.
— Ити 1968 сылга элиэнньинии хомсомуол төрүттэммитэ 50 сыла туолуутунан, бэс ыйыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи Ыччат бэстибээлэ ыытыллыбыта, — Дьэкиим Ньукулаайабыстыын кини бэйэтэ төрүттээбит тыйаатырын муһуойун хоһугар бүгэн олоробут. Кэлин сылларга улахан ааттаах-суоллаах артыыһы кытары, үлэм хайысхатынан, арааһа, түөртэ-биэстэ кэпсэттэҕим буолуо. Хара бастакыттан Дьэкиими бу муһуой хос илэ иччитигэр холуу санаабыппын өйдүүбүн уонна ол санаам уларыйбат. Сарсыарда, күнүс, киэһэ сылдьыбыттардаахпын. Мэлдьитин кини баар, наар тугу эрэ түбүгүрэн, букунайан тахсар. Аһыыра да, утуйара да биллибэт курдук. – Кириэс оскуолатын бүтэрээри сылдьар уонча оҕо, Дьокуускайга ыытыллар бэстибээлгэ кыттыахтаах оройуон дэлэгээссийэтин састаабыгар киирэммит, эксээмэннэрбитин эрдэлээн туттартааммыт, ачыстааттарбытын ылбакка, баҥкыаттаабакка хайаабакка, куоракка кэлэн хааллыбыт. Бэстибээл сүрдээх көхтөөхтүк уонна тэрээһиннээхтик барда. Тус бэйэм «Булчут үҥкүүтүгэр» уонна хомуһу күргүөм тардыыга кытынным.
Төттөрү-таары айаннаан мэскэйдэммэккэ ( ол онуоха тугу да билбэтим-көрбөтүм, муҥутаҕым оҕото, ол үөһэ үп-харчы өттүнэн «чычааһым» да сыттаҕа), үрлгүлдьү хаалан үөрэххэ туттарсар санаа баара. Ачыстаатым буоллаҕына, илиибэр суох, ону өссө улаханнык аахайбат курдукпун. Оскуоланы бүтэрбиппин билэллэрэ буолуо эбэтэр ыйытан билиэхтэрэ буоллаҕа дии саныыр быһыылаахпын. Бэстибээл түмүктэнэн, дэлэгээссийэлэр тарҕаспыттарын кэннэ, «Семилетка» уулуссаҕа олорор абаҕам аахха, үс оҕолоох ыалга сыҕарыйан биэрдим.
Култуура министиэристибэтэ диэн улахан тэрилтэ баарын хаһыаттартан ааҕан билэрим. Онно тиийэммин «Каадыр отдела» диэннэригэр киирдим. Биир мааны хотун-дьахтар олорор эбит. Артыыс үөрэҕэр киириэхпин баҕарарым туһунан буллугунайдаҕым буолуо, хотун улаханнык соһуйда, хараҕын киэҥник көрдө: «Бээрэ, ханна-туохха диигин?! Ол артыыска хайдах үөрэниэм дии саныыгын, онно талаан наада эбээт. Талаан! Өйдүүгүн дуо?». Инньэ били сордоох-муҥнаах Хачыгырга маарыннаах кыра, хатыҥыр, хап-хара оҕочоос «артыыс буолаары» токуллан турара, кырдьыга, соһутуулаах көстүү эбитэ буолуо. Ол «талаан» диэн уохтаахтык этиллибит тыллартан бүгүттэрдии саллан, самнан, киирбит ааммын соннук кэннибинэн аһаммын таҕыстым быһыылааҕа.
Артыыс буолаары оннук мэскэйдэниэхпэр диэри, от ыйа буолла. Миэхэ Саха тыйаатырыгар бара сылдьар уонна онно үлэ көрдөһөр санаа киирдэ. Оччолорго В.А.Босиков дириэктэрдии олорор. Сайын уоппуска кэмэ буолан, тыйаатырга киһи-сүөһү олох сэдэхтик көстөр. «1968 сыл от ыйын 24 күнүттэн быстах сыана оробуочайынан үлэҕэ ыларга» диэн Василий Босиков илии баттааһыннаах бирикээс сурулунна.
Сайыҥҥы кэм буолан быстах өрөмүөн, сууйуу-сотуу үлэтэ ыытыллар. Эргэ тыйаатыр дьиэтэ үс хос араамалаах түннүктэрдээх, олору барытын сууйан-сотон баран, кырааскалаан кылбатан кэбистим. Дьиэ истиэнэтэ, үрүт өттүтэ сорох сирдэринэн оппуохалара алдьаммытын испиэскэлээтим. Арба, ол тыйаатырга үлэҕэ киирэн баран, биирдэ бэрэспиэккэ турар үөрэх министиэристибэтин икки этээстээх мас дьиэтин аттынан ааһан истэхпинэ, түннүгүнэн тоҥсуйдулар. Мин соһуйан уонна куттанан туора ойон биэрэн баран, сирийэн көрбүтүм Кириэстээҕи оскуолам дириэктэрэ Гаврил Гаврильевич Андросов күлэ турар эбит. Киһим тахсан кэлэн: « Ачыстаата суох хайдах да кыайан туттарсыбаккын, ол иһин бу аҕаллым», — диэн баран, ол күндү дөкүмүөммүн туттаран кэбистэ. Оо, онно үөрдүм да этэ, дириэктэрбэр тылбынан махтаммыт тойон эбитим дуу, суоҕа дуу…
Тыйаатыр дьиэтин быстах өрөмүөнүн «охсон кэбиспит» кэммэр, сайын бүтэн, күһүн илэ бааччы бэйэтин былааһын ылла. Уоппускаҕа барбыт артыыстартан сорохторо дэҥ-дуҥ көстүтэлээн бардылар. Биирдэ бүтэн, тыйаатыр дьиэтин аттынааҕы 2 №-дээх оптуобус тохтобулугар турдахпына, Лааһар Сөргүчүөп тиэргэҥҥэ туран, сапсыйан ыҥыран ылла. Дириэктэргэ киирэр үһүгүн диэн буолла. Туохха буруйданнаҕым дуу, эбэтэр саҥа сорудаҕы биэрээри гыннаҕа дуу диэн саныы-саныы, кэбиниэккэ киирдим. В.А.Босиков уоппускаҕа баран, Иннокентий Гаврильевич Алексеев солбуйан олороро. Кумааҕыны ууммутугар ааҕан көрбүтүм, бирикээс куопуйата эбит: «Таб. Степанов Е.Н. 1968 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн, ыйга 75 солк. хамнас акылааттаах дыраама артыыһынан ыларга» диэн ис хоһоонноох буолла. Сүрэҕим күүскэ-күүскэ бүллүргэччи тэбиэлээтэ, харахпын симэн ылан баран аһаммын, бирикээһи хаттаан аахтым эрээри, бу сырыыга өйбөр туох да киирбэтэ. Киһим илиибин тутан баран: «Дьэ, нохо, кытаат! Мантан антах албан ааттаах Саха тыйаатырын артыыһа буолаҕын!», — диэн эҕэрдэлээтэ дуу, алҕаата дуу быһыылаах. Көрүдүөргэ тахсаммын тулуйбакка, кистээн өссө аахтым. Оптуобус тохтобулугар лииспин арыйан эмиэ аахтым. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн сирэйим итийэн, илиилэрим-атахтарым чэпчээннэр, улам-улам үөрбүт майгыннанан бардым.
Бу иннинэ тыйаатырга хара үлэһитинэн киирбиппин даҕаны улахан баарпынан, ситиһиибинэн ааҕына сылдьыбыт киһиэхэ, аны соҕотохто артыыс үрдүк аатын сүгүү түһээн түүлбэр да киирбэт ыра санаам чыпчаала этэ буоллаҕа. Дьиэбэр тиийбиппэр, дьонум бэйэбинээҕэр өссө ордук үөрдүлэр быһыылаах. Дэбдэҥ санаабар, онтон ыла убаастыы көрөр курдук буоллулар.
Ити сылларга драматург Мария Обутова-Эверстова аан бастакы дыраамата «Күөрэгэй» тура сылдьар кэмэ. Москваҕа режиссер кууруһугар үөрэммит Спартак Слепцов дьупулуомугар аналлаах туруоруута этэ. Саха тыйаатырыгар күһүҥҥү хостуруоллар саҕаланныллар. Лааһар Сөргүчүөп салайааччылаах, «Күөрэгэй» уонна Александр Островскай «Көҥүллэрин күөмчүлэппиттэр» испэктээхтэрин илдьэ Орджоникидзевскай оройуонунан биир ый сылдьыахтаах бөлөххө, киэҥник биллэр, оччолорго муҥутаан оонньуу сылдьар артыыстар кэргэннии Марк уонна Матрена Слепцовтар, Александра Иванова, Анна Кузьмина киирбиттэр. Эдэрдэр эмиэ бааллар. Миигин ити бөлөххө киллэрбиттэр. «Күөрэгэй» дыраамаҕа «Хамначчыт уол» уобараһа баар, ону оонньуохтаахпын. Күөрэгэй оруолугар Ольга Григорьева уонна Мария Варламова солбуһа оонньууллар.
Артыыска Александра Иванова биир дойдулааҕым, тыйаатыр муусукаҕа салаатын үҥкүүһүтэ Лаврентий Мөкүрдээнэп кэргэнэ буоларын билэрим. Аны туран, кинилэр Михаил Гоголевы уонна Анна Кузьминаны кытары икки кыбартыыралаах дьиэҕэ ыаллыы олороллор эбит.
Хостуруолга барсарбар бу икки биллиилээх артыыскалар «мааны оҕолоругар» кубулуйан хаалбытым. Эрдэттэн, айаҥҥа хайдах таҥнарбын, саппаас тугу уктарбын, утуйар таҥаспын, аһыыр иһиппин-хомуоспун ыларбын барытын сиһилии быһааран, кэпсээн биэрбиттэрэ. Тыйаатырбыт ПАЗ опуобустаах этэ, онтубутугар олордохпутуна бэйэбит тобус-толору буолабыт, оттон арааһынай таһаҕаспыт бэйэбитинээҕэр өссө улахан миэстэни ылара.
Хостуруолга сылдьар артыыстар оруолларыгар кэтэр таҥастарын, париктарын, араас малы-салы, дэкэрээссийэни бэйэлэрэ бэрэлииллэр, тутан-хабан оннуларын-тойдорун буллараллар. Саатар А.Островскай бийиэсэтигэр, оонньонор кэмин уонна майгытын ирдэбилинэн, персонажтар көстүүмнэрин, бүрүчүөскэлэрин, бакенбардарын, бытыктарын эгэлгэлэрэ элбэҕин көрүөҥ этэ. Айаҥҥа кыараҕас оптуобус муннугар-ханныгар симиллэн имиллибит-хомуллубут, киртийбит, өссө сороҕор тырыттыбыт таҥаһы-сабы, арааһынай паригы ааҕан сиппэккин. Сыанаҕа тахсыахтарын иннинэ, үөһэ өттүгэр кытаран тахсар испирээллээх элэктириичэскэй билииккэҕэ тимири ититэ-ититэ онон баттахтарын, бытыктарын эринэр буолаллара.
Мин дьоруойум, сыанаҕа үстэ-түөртэ элэҥ-сэлэҥ көстөн ааһар быстах оруол. Онон, балачча иллэҥ киһи буоларбынан, Анна Кузьмина такайыытынан таҥаһы-сабы, париктары ыраастааһыҥҥа, сөптөөх көрүҥнэрин, быһыыларын-тутууларын биэрии түбүгэр түһэрим. Ким эрэ күһэйиитинэн эбэтэр дьоҥҥо бэрт буолан көстөөрү дуу буолбатах, боруоста бэйэм сөбүлээн туран ылсарым.
Лааһар Сөргүчүөп «Күөрэгэй» испэктээххэ оруола суох. онон эмиэ иллэҥсийэр. Ол да буоллар, оонньуу саҕаланыан иннинэ, быыс иннигэр тахсан көрөөччүлэргэ ким диэн ааттаах-суоллаах, туох сыбаанньалаах артыыс ханнык оруолу толорорун кэпсээн биэрэр мүччүрүйбэт эбээһинэстээх. Арай биирдэ Лааһарбыт сүтэн хаалла, оттон оонньуу саҕаланара бу кэллэ. Эмиэ Анна Кузьминалаах миигин өрө-таҥнары тутан, «ээх» да, «ээи» да дэтэр бокуой бэрдэрбэккэлэр, Лааһар эбээһинэһин толорторо быыс иннигэр анньан кэбистилэр. Кыралаан бутуллан ыла-ыла, син эппиттэрин толордум быһыылаах. Хата, ол көрөөччүлэртэн төһөлөрө саҥабын чуолкайдык истибиттэрин билбэтим. Оҕо диэн аһына санаабыт да буоллахтарына, боруок суох. Онтон ыла артыыскалар Лааһары «эн баарыҥ да, суоҕуҥ да син биир, бэртээхэй бэйэлээхтик солбуйар киһи көстүбүтэ-ээ» диэн «кыынньыыр» буолбуттара.
Саҥа үүммүт сыл кэнниттэн, ити испэктээхтэрбитинэн аны илин эҥээрдээҕи оройуоннарга 2 ый сылдьыбыппыт. Сайыныгар тиийэн эмиэ айаннаан сылдьыбыппыт.
Барыларын кытта биир тылы булар этим. Ол кэриэтэ куттанар, дьаахханар курдук киһибиттэн тэйэ соҕус туттарым. Тоҕо эбитэ буолла, бэйэлэрэ төһө да туораппатахтарын иһин, Миитэрэй Ходуулаптан, Биик­тэр Саабынтан бүтэйдии толлор буоларым. Ол саҕана ааттаах-суоллаах, норуокка биллэр артыыстар бары күннээн оонньуу сылдьар кэмнэрэ этэ. Мин тыйаатырга киирэр сылбар, сыанаҕа 1934 сылтан оонньообут, Д.Ф.Ходуловтааҕы кытары тыйаатыр-устуудьуйаҕа бииргэ үөрэммит Ксения Петровна Туралысова тыйаатыртан уурайбыт этэ. Ырыаһыт, Туйаарыма Куо баартыйатын толорбут Александра Новгородова тыйаатырга киирэн сылдьарын түбэһэн көрбүтүм. Уһун синньигэс уҥуохтаах, кырдьа барбыт дьахтар курдук өйдөөн хаалбыппын. Тыйаатырга оробуочайдаабыт сайыммар, оптуобус тохтоболугар турдахпына, Евдокия Константиновна Гоголева, уруккута Алампа кэргэнэ, тыйаатыр дьиэтиттэн тахсан, тохтобулга тиийэн кэллэ. Хаартыскатынан тута биллим. Уһун былаастаах, моонньугар кашне былааттаах, муус маҥан баттаҕа ити хаартыскатыгар көстөр бүрүчүөскэ оҥоһуулаах. Көрүҥэ кырдьаҕас эрээри, туттара-хаптара, хаамара-сиимэрэ чэпчэки уонна дьоһуннаах. Мин, баҕар, кими эрэ кытта кэпсэтиэҕэ, оччоҕо чугаһаан саҥатын истиэм этэ диэн санаалаах турабын. Билэр киһитэ суох быһыылаах, кими да кытта кэпсэппэккэ, соннук оптуобус кэлбитигэр барсан хаалла. Барбытын кэннэ, бэйэбиттэн кэлэнним. «Киин» киинэ тыйаатырыттан чугас олорорун быһыытынан, ол тохтобулга түһүөхтээх этэ буоллаҕа. Бука, онно билэр киһитин көрсөн дьэ кэпсэтиэхтээх этэ. Ону төбөбөр буһаран толкуйдаабатах эбиппин.
1968 сыл кыһыныгар Иван Гоголев аатырбыт «Туймаада сарсыардата» дыраама-номоҕо туруоруллубута. Саха тыйаатырыгар анаан өтөрүнэн сурулла уонна туруорулла илик киэҥ киэлилээх, дириҥ түгэхтээх ис хоһоонноох улахан айымньы туруоруллар буолан, кэлэктиипкэ уопсай өрө көтөҕүллүү, айар күүрээн, оттон сүрүн оруолларга оонньуур аарыма артыыстарбытыгар илбиһирии тыына илэ чахчы баара. Дыгыны Лааһар Сөргүчүөп, Лөгөй тойону Миитэрэй Ходуулап оонньообуттара. Лааһар Сөргүчүөп ол «Туймаада сарсыардата» дыраамаҕа, дьэ, чахчы «сулустаах чааһа» этэ. Сөргүчүөптээх Ходуулап оруолларыгар дьиҥ илэччи киирэннэр, ардыгар дохсуннук, суостаахтык баргыытаһан, сороҕор хос түгэхтээхтик, үөннээхтик ньылбырытаһан кэпсэтэр диалогтара кулгаахпар олорон хаалбыт. Дария Ларионова Дыгын ойоҕо Аан Далбар оруолун толорбута эмиэ өйбөр киирэн хаалбыт. Били, миигинниин биэс хааһах диэбиккэ дылы, испэктээх барар биир түгэнигэр чаҕар уол буоламмын, Дыгын Дархаҥҥа олбоҕун ууран биэрбитим.
Саха тыйаатырыгар ол биир сыллаах үлэм, бэйэм туспар бүтүн акадьыамыйаҕа үөрэммиккэ тэҥнээх уопут, билии-көрүү этэ. Испэктээҕи туруоруу диэн тугун, эрэпэтииссийэлээһин эриэккэһин, ону сэргэ ол сыратын-сылбатын билбитим. Көрөөччү билбэт уонна таайбат быыс кэтэҕинээҕи «куухунаны», эмиэ быыс кэтэҕинээҕи «көстүбэт» үлэһиттэр: декоратордар, көстүүмнэри тигээччилэр, парикмахердар, столярдар, тиэхиньиктэр, уоту-күөһү бэрийээччилэр, араас үлэни толорооччулар эйгэлэригэр чугастык буккуспутум, онтон ыла кинилэргэ ытыктабылым үөскээбитэ. Сыанаҕа оонньуур, испэктээҕи туруорар дьон улахан көҕүлүүр күүскэ куустараллар. Ол, бастатан, айар илбис күүрээнэ. Иккиһинэн, талаан тахсыыта, биллии-көстүү, көрөөччү билиниитин ситиһии. Оттон сыана кэтэҕинээҕи «көстүбэт» дьоҥҥо – бу идэҕэ уонна тыйаатырга бэриниилээх буолуу.
Күн-дьыл барара, көтөн-мөҕөн иһэрэ түргэнэ сүрдээх да буолар эбит! Саха былыргы муударай кырдьаҕастара, «сир түннүктэрэ» сыыһан этиэхтэрэ баара дуо. Дорҕоонноох тыллары туттартан туттунааччыбын гынан баран, сүнньүнэн дьоллоох олоҕу олорон кэллим дии саныыбын. Оҕо бэйэм оҕонньор буолуохпар диэри, олохпор талбыт соҕотох идэбинэн үлэлээн кэллим, күн бүгүн даҕаны түбүгүрэ сырыттаҕым.
Олохпор көрсүбүт бары үөрүүбүн, үлэттэн кынаттаныыны, ол быыһыгар айар киһи хомолтотун, ардыгар самныытын барытын тыйаатыр миэхэ биэрбитэ. Артыыс идэлэнэн, үгүс да талааннаах дьону көрбүт, алтыспыт, өссө сыанаҕа бииргэ оонньообут эбиппин. Ыраас дууһалаах, сахалыы чөл куттаах элбэх киһини билэбин уонна билсэбин.
Билигин баҕа санаам диэн, дьылҕам төһөнү анаабытынан, ити мунньуммут «баайбын» үөрэтэр оҕолорбор, сэргиир дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэ, кэччэйбэккэ «ыһа-тоҕо» сатаатарбын ханнык.

Түмүк санаа

1969 сыл сайыныгар М.С.Щепкин аатынан Үрдүкү тыйаатыр учуулуссатын тутар хамыыһыйата кэлэн, саха труппатыгар оҕолору сүүмэрдээбитэ. Хайы-үйэ биир сыл артыыс ыстаастаах Дьэкиим Ыстапаанап, тургутууну ааспыт 25 дьоллоох ыччат иһигэр киирсэн, үөрэнэ барар буолбута. Кэнэҕэски РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа, урукку ССРС, РФ уонна СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата Ефим Николаевич Степанов айар эйгэ уһун соргулаах суолугар айана саҕаламмыта.
Ааҕааччы, чуолаан эдэр киһи, саха ааттаах-суоллаах артыыһа Дьэкиим Ыстапаанап олоҕор уонна айар үлэтигэр оҥорбут бастакы хардыыларын туһунан бэйэтин кэпсээниттэн билистиҥ. Сыана халыҥ быыһын биир кыра уһуга барбах сэгэйэ эрэ түстэ. Оччотооҕу тыа муҥкук уолчаана аҥаардас санаатын уонна баҕатын күүһүнэн, олоҕун бастакы хардыыларын оҥорбут эбит. Маныаха киһи сөҕөрө туох да суох. Үгүс чаҕылхай, талааннаах дьон барбыт уонна ааспыт суоллара буолар. Дьэкиим Ыстапаанап уратыта кини үлэһитигэр сытар. Бэйэтин кэпсээниттэн билбиккит курдук, кини үлэни үрүҥҥэ-хараҕа, бочуоттаахха-боростуойга араарбат. Кини үлэлиир, үлэлиир уонна үлэлиир. Артыыстыырын сэргэ, Аартыкатааҕы култуура уонна ускуустуба үнүстүүтүгэр 30-ча сыл уһуйааччынан үлэлиир. Соҕуруу үөрэҕи бүтэрэн кэлиэҕиттэн, өссө букатын эдэр эрдэҕиттэн, тыйаатыр мусуойун төрүттээбит уонна күн бүгүнүгэр диэри, ол онтун хаҥата, байыта сылдьар киһи буолар.
Эдэр киһи, үлэһит буол, үлэни өрө тут! Оттон албан аат эйигин бэйэтэ булуоҕа. Итинтэн атын соргулаах суол киһиэхэ суох.