Итэҕэй, итэҕэйимэ, итэҕэл баар

Бу туһунан философия наукатын доктора, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет философия кафедратын салайааччыта, профессор Андрей Саввинов сэһэргиир.

«Сахалар былыр-былыргыттан итэҕэллээх буолан, маннык тыйыс дойдуга олохсуйдахпыт. Итэҕэлбит тылбытыгар, олоҥхобутугар, күннээҕи олохпутугар-дьаһахпытыгар, эппитигэр-хааммытыгар — үс куппутугар иҥэ сылдьар.
Киһи аймахха 17 үйэ кэнниттэн сүрдээх уларыйыы тахсыбыта. Наука инники күөҥҥэ тахсар. Өктөөп революцията буолар. Судаарыстыбаннаһы ылыммыппыт үтүө өрүттээх эрээри, ити олох быстыытын биир көрүҥэ буоллаҕа дии. Хомойуох иһин, киһи аймах историятыгар итэҕэлбит эмиэ быстан хаалар. Итиэннэ бас-көс дьоммут бүтүннүүтэ ити кэмҥэ суох буолар. Политическэй систиэмэҥ, биллэн турар, бэйэтин идеологиятын киллэрэр. Улахан омук итини хайдах эрэ тулуйар, оттон аҕыйах ахсааннаах омук улахан охсууну ылар. Онон биһиги, норуот быһыытынан, иитиэх омук буолан хаалабыт. Ол аата атын инники күөҥҥэ тахсыбыт култуура биһиэхэ тастан киирэр. 20-с үйэтээҕи олохпут барыта — тастан соҥноммут олох. Инньэ гынан бэйэбит киммитин-туохпутун сүтэрэн кээстэхпит. Саатар суруктаах-бичиктээх эбиппит буоллар… Утуммут сүтэн хаалар. Ол да буоллар син биир норуот бэйэтин билиниитэ диэн баар. Ол инники күөҥҥэ син биир тахсар. Итэҕэлиҥ киһи өйүттэн-санаатыттан олох атын таһымҥа сылдьар. Ол иһин ити эдэр оҕолор атын итэҕэли ылыныылара трагедия дии санаабаппын, ити бэйэни көрдөөһүн биир көрүҥэ, итэҕэл биэрэгэр тиксии биир ньымата буолар. Итиннэ хаалан хаалыахтара дии санаабаппын, син биир бэйэлэрин итэҕэллэригэр тиһэҕэр тиийэн кэлиэхтэрэ.
Итэҕэл — киһи тус талыыта. Бу церковка сылдьыы, таҥараҕа, айыыларга үҥүү-сүктүү эрэ буолбатах, итэҕэл киһи күннээҕи олоҕор көстүүтэ, олоҕун-дьаһаҕын хайдах дьаһанан олороро, дьоҥҥо-сэргэҕэ, үлэҕэ-хамнаска сыһыана барыта итэҕэлгэ олоҕурар, итэҕэлтэн тахсар” – диэн Андрей Саввич түмүктүүр.
Оттон ХИФУ историческай факультетын доцена, историческай наука кандидата Александр Николаев этэринэн, үс улахан саарбахтаммат религиянан христианство, ислам уонна буддизм буолаллар.

Оттон сахалар бу диэн итэҕэлбит суох. Тоҕо диэтэр, «бастатан туран, итэҕэл диэн чуолкай, саарбахтаммат буолуохтаах, иккиһинэн, культ буолуохтаах – үҥэр-сүктэр дьайыылар оҥоһуллуохтаахтар, үсүһүнэн, кытаанах бигэ туруктаах итэҕэл тэрилтэлэрэ бааллара ирдэнэр; төрдүһүнэн, аҥардас итэҕэйэр тутах – таҥараҕын таптыыр, куттанар буолуохтааххын, кинини кытта алтыһыах тустааххын. Маннык ирдэбиллэргэ эппиэттиир итэҕэл биһиэхэ суох. 18 үйэттэн саҕалаан, 300-тэн тахса сыл христианствоны сахалар билэллэр, биир бачча сыл курдук ислам, буддизм үөрэҕэ киирбитэ быданнаата. Дьэ, уонна тоҕо биһиэхэ туора, туспа итэҕэл буолуохтарай? Атын итэҕэл диирбит да сыыһа. 1997 сыллаахха ылыллыбыт сокуонунан, бу үс итэҕэл, сокуон быһыытынан, баар буолуохтаах, култуураны сайыннарар аналлаах диэн бигэргэнэ сылдьар. Онон бу итэҕэллэри нэһилиэнньэ ылынарын утарбаппын, оннооҕор биһириибин».

Ыспыраапка

“Аар Айыы итэҕэлэ” Региональнай итэҕэл тэрилтэтэ уонна Айыы итэҕэлэ Дьокуускай куораттааҕы итэҕэл тэрилтэтэ сокуон быһыытынан регистрацияланан, күн бүгүҥҥээҥҥэ дылы үлэлии сылдьаллар.

 

Оччотугар бүтүн Аан дойду үрдүнэн букатын биир эрэ итэҕэл баара буоллар, хайдах буолуо этэй?
«Оннук буоллар ордук этэ да, политика, психология, култуура уонна да атын фактор оруола улахан — 300 сыл оннугу күүтэрбит саарбах. Сокуон быһыытынан, христианство, ислам уонна буддизм эрэ саарбахтаммат итэҕэл буолаллар. Онтон атыттар хас биирдии субъекка баар буолар бырааптарын докумуонунан, анал тэрилтэлэр нөҥүө дакаастыах тустаахтар», — диэн Александр Петрович сабаҕалыыр.
Бу боппуруоска биллэр алгысчыт Баһылай Уола Алгыстаах Өлөксөөн маннык санаалаах: «Бу хас биирдии киһи көҥүлэ. Ким даҕаны кими даҕаны муннуттан сиэтэн, эн маны итэҕэйиэхтээххин диэн соҥнуур, күһэйэр бырааба суох. Мин санаабар, сахалыы кута суох, төрөөбүт тылын умнубут, култууратын аахайбат киһи атын итэҕэлгэ барар. Ол улахан куттала суох. Онон саха ахсаана аҕыйаабат, ис эйгэтэ энчирээбэт. Ол бэйэлэрин дьылҕалара. Саха өлбөт-өспөт дьылҕалаах омук».
Хайдах гынан бэйэбит култуурабытын харыстанабыт? Биитэр улуу омуктар итэҕэллэрин батыһарбыт сайдар кэскиллээх дуу?
Андрей Саввинов: «Сокуонунан, ыйааҕынан да норуот иһигэр илдьэ сылдьар итэҕэлин бобор да, сотор да кыах суох. Кэлин сабаҕалаатахха, итэҕэл хайдах да сүтэр кыаҕа суох, киһи аймах историятыгар баар. Итэҕэл саҥа чахчыны үөскэтэр. Итэҕэллээх киһи аан дойдуну көрүүтэ олох атын. Онон дьон ылан туора соппот, аккаастанар кыаҕа суох. Билиҥҥи үйэҕэ дьон уруккутун, историяны сэргиир, үөрэтэр буолла. Аан дойду, төрөөбүт сириҥ-уотуҥ итэҕэлин үөрэтии муодаҕа киирдэ. Билии-көрүү таһыма ол. Үрдүк култууралаах киһи аан дойду үрдүнэн баар улахан итэҕэллэри билиэхтээх».
Александр Николаев: «Бу глобализация кэмигэр хас биирдии норуокка бэйэни харыстаныы билгэтэ таайара (инстинкт самосохранения) айылҕа сокуона диэххэ сөп. Хас биирдии култуура туспа сыаннастаах. Ол эрээри кыараҕас эйгэҕэ бүгэн хаалар, саҥаттан, күүстээхтэн туора туттар хаһан баҕарар кутталлаах. Аан дойду улахан итэҕэллэрэ бэйэҕин-бэйэҥ дьаһанаргар, сайдаргар быдан киэҥ кыаҕы биэрэллэр».
Алгыстаах Өлөксөөн: «Ханнык баҕарар омукка кут ахсааннаах буолар. Биһиги норуот үс куттаах: ийэ кут, салгын кут уонна буор кут. Революция да инниттэн, ол кэнниттэн да ылан көрүҥ, саха ахсаана 200 тыһыынчаттан тахсыбатах омук. Кэнники сылларга, арай, элбээтибит. Ийэ кут информация биэрэр аналлаах. Оттон салгын кут нөҥүө хайа баҕарар киһини сайыннарыахха, сахалыы тыынныахха сөп. Ити кут кыайан сайдыбатаҕына, киһи сыыһа суолунан барар — үксүн арыгыһыт, наркоман буолуу, куһаҕан дьаллыкка оҕустарыы итинтэн тахсар. Салгын куппут бастаан утаа ийэттэн-аҕаттан иитиллэн кэлэр. Төрөппүт омук быһыытынан киэн туттууну иитиэхтээх. Онтон уопсастыба, оскуола иитиэхтээх. Тоҕо диэтэр, киһи уопсастыбаттан аһара улахан тутулуктаах. Ол сабыдыала улахан. Ону салалта өйдүүрэ наада. Бэйэбит култуурабытын, итэҕэлбитин сөргүтэрбит, өрө тутарбыт дьоммун-сэргэбит үс кута чөл буоларыгар олус суолталаах».
Алгысчыт этэринэн, бу билиҥҥи уустук, быһылааннаах кэмҥэ киһи мунан-тэнэн, араас кыһалҕаҕа ылларан, муунтуйар, санааҕа баттатар кэмигэр итэҕэл көмөтө улахан суолталаах. Итэҕэллээх киһи үтүөҕэ, сырдыкка эрэлэ сүппэт, санаата тостубат. Алгыстанан, ыраастанан, дьон-сэргэ санаатын бөҕөргөтөр, олоххо тардыһар күүһүн энчирэппэт.

Ирина Ханды.