Ийэҕэ этиллибит да, этиллибэтэх да тыллар

Мария Романовна маннааҕы мэдиссиинэ учуулуссатын бүтэрэн баран, Муомаҕа биэлсэринэн, Мэҥэ Хаҥаласка ФАП сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Салгыы СГУ мэдиссиинэҕэ факультетыгар үөрэнэн, хирург-быраас идэтин баһылаан, Дьокуускай куорат балыыһаларыгар өр сылларга хирурдаабыта, Гражданскай оборуона мэдиссиинэҕэ сулууспатын начаалынньыгынан үлэлээбитэ. Биэнсийэҕэ тахсан баран, уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктаммыта. Төрөппүт уола, «Үҥэли» община баһылыга Анатолий Отинов олохтон туораабытын кэннэ, салайыы муоһатын ийэтэ илиитигэр ылбыта.

Эбэҥки бу хоһуун дьахтарын кытары үлэбинэн билсибитим балайда ыраатта. Мария Романовна сылы сыллаан сураҕа суох сүтэн хаалан баран, эмискэ төлөпүөннээн эбэтэр илэ бэйэтинэн үлэлиир хоспор көтөн түһэн соһутара да, үөрдэрэ да баар суол. Соһутара – маннык киһи баарын умна-тэмнэ быһыытыйан барбытыҥ кэннэ, соһуччу күөрэс гына түһэриттэн. Суруналыыс туһугар сонордьут кэриэтэ, кэпсээннээх, сонуннаах киһиттэн кини улаханнык үөрэр, күлүгэр имнэнэр. Бэйэм олох, үлэ уопутугар миккиллэн, дьонун, дойдутун туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьар, кыһаллар киһи кимин-тугун, хайдаҕын-тугун син удумаҕалатабын диэхпин сөп. Мария Романовна, омугун биир бэлиэ майгытынан, һуй-һай курдук бэрт түргэн сырыылааҕын уонна биир оннук кэпсээннээҕин да иһин, биһиги улаханнык тапсааччыбыт.

Мария Винокурова, төрөөбүтүнэн Григорьева, сахаҕа этиллэринии, төрүт дьон төрүөҕэ, ытык дьон ыччата. Аҕатынан эһэтэ, Кирилэ Григорьев, олох эдэр сааһыгар баттаҕа маҥхайбытын иһин, олохтоох сахалар Маҥан Баттах диэн ааты иҥэрбиттэр. Ийэтин аҕата Дабыыт дьонугар-сэргэтигэр киэҥник биллэр уонна ытыктанар ойуун эбит. Илин Хаҥалас төрүт уус баайа Манньыаттаах Баһылай бу Учур эбэҥкитэ Маҥан Баттах аҕата Өлөксөйү кытта чугастык билсэрэ үһү. Оттон Маҥан Баттах бэйэтэ саха аатырбыт атыыһыта Г.В.Никифоровтыын-Манньыаттаах Уолунаан табаарыстыы сыһыаннаахтар эбит. Алдан кииһэ оччоттон баччаҕа диэритин бастыҥ кылааннаах түүлээх быһыытынан биллэр. Манньыаттаахтары, атыыһыт хааннаах дьону, Учур ол бастыҥ кылааннаах өлгөм кииһэ бэйэтигэр тардыбата кэлиэ дуо. Оттон атын сиргэ, туора дьоҥҥо тиийэн эргинэр-урбанар буоллуҥ да, ол дойду «бастаахтарын» кытта үчүгэй бөҕө сыһыаҥҥа киириэххин наада. Оччотугар эрэ атыыҥ-тутууҥ туругурар кыахха киириэҕэ.

Мария Романовна кэпсииринэн, (биллэн турар, дойдутун дьонун-сэргэтин ортотугар тарҕаммыт кэпсээн буоллаҕа,) Манньыаттаах Уола саҥа былаастан тыынын тэскилэтэн, кыраныысса таһыгар күрүүрүгэр Гонамҥа диэри атынан тиийэн баран, ол көлөлөрүн хаалларан, салгыы таба көлөнөн, Гонам эбэҥкилэрин көмөлөрүнэн, Айаан диэки түспүттэр. Мария Романовна уола Анатолий, кэлин 70-с сылларга аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн баран, эспэдьииссийэҕэ сирдьитинэн үлэлээн сылдьыбыт. Айааҥҥа айанныыр аартык суолга Маар Күөлэ диэн сиргэ сылдьыбытын туһунан ийэтин ийэтигэр, эбэтигэр Ылдьаана эмээхсиҥҥэ кэпсээбит. Эмээхсин сиэниттэн ол сиргэ хас сэргэ турарын, хаһа сууллубутун ыйыталаспыт. Сиэнэ тугу көрбүтүн кэпсээбитин кэннэ, эмээхсин Манньыаттаах Уола уонна кини арыалдьыт дьоно, дойдуларыттан букатыннаахтык аттанар сиэринэн, ол сэргэлэри туруортаабыттарын туһунан Учур эбэҥкилэригэр номох баарын дьиэлээхтэригэр ситэрэн кэпсээн биэрбит.

Манньыаттаах Уолун уонна кини чугас дьонун, бассабыыктар илиилэриттэн, Гонам эбэҥкилэрэ бэйэлэрэ эрэ билэр ыллык суолларынан күрэппиттэрэ диэн сэһэн улахан оруннаах буолуон сөп. Амманан, Уус-Маайанан Айааҥҥа түһүү, киирии-тахсыы хайы-үйэ оччолорго кутталламмыт, сэрэхтэммит кэмэ. Кыһыл бөҕөтө төттөрү-таары тиэстэн, чэкиис аймах чүүччэйэн эрэр араллааннаах аартыга буоллаҕа.

Мария Романовна бу сырыыга кэпсээнэ атын хайысхалаах буолан баран, уот харахха биэрэр ис хоһоонноох. Чуолкайдаан биэрдэххэ, Улуу Кыайыыга сыһыаннаах. Гонамтан Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ 32 киһи кыттыбыт, үгүстэрэ кыргыс толоонугар хаалбыттар. Бу 32 киһи сүнньүнэн эбэҥкилэр буолалларыгар ханнык да саарбахтааһын суох. Гонам оччоттон баччаҕа диэритин эбэҥкилэр түөлбэлээн олорор нэһилиэктэрэ. Таба иитиитинэн, булдунан, балыгынан иитиллэн олорор нэһилиэнньэ буолар. Атын омук дьоно оччолорго баар эбит да буоллахтарына, уон тарбах иһигэр баттанар ахсааннаах эбиттэрэ буолуо. Аны туран, Гонам бу дьоно 1941-1942 с.с. ыҥырыллыбыттар, ол аата сэрии аан бастакы уотугар киирбиттэр. Онон, үгүстэрэ охтубутугар киһи дьиктиргиирэ суох. Мария Романовна этэринэн, 1943 сылтан Учур оройуонун төрүт олохтоохторун сэриилэһэр аармыйаҕа ылбат буолбуттар.

Саха сирин Уһук хотугу оройуоннарыттан дьону сэриигэ ыҥырбатахтара – баар чахчы. Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрин эрэ буолбакка, ол оройуоннарга үлэлии сылдьар атын омук дьонун кытары. Оттон Учур-Төмтөөн национальнай оройуонун эбэҥкилэрэ аан бастакы ыҥырыыларга түбэспиттэр. Тоҕо? Сэрии саҕаланарыгар Алдан дьиҥнээх бырамыысыланнай хайысхалаах, сүнньүнэн кэлии нэһилиэнньэлээх өрөспүүбүлүкэ улахан оройуона. Историяттан биллэринэн, Алдан оччотооҕу нэһилиэнньэтиттэн эрэпириэссийэҕэ түбэспит да, сэриилэһэр боруоҥҥа да ыҥырыллыбыт дьоно аҕыйаҕа суох. Ити кэмҥэ Алдан кыһыл көмүһэ дойду валютанан кыаҕын муҥутуурдук хаҥата олорор кэмэ. Онон, биир өттүнэн, үлэһит илии уһулуччу наадалаах кэмэ буолуохтаах. Оттон сэрии бириэмэтигэр нэһилиэнньэ мобилизацияланыыта булгуччулаахтык толоруллуохтаах халбаҥнаабат тыйыс сокуон. Сэрии бастакы-иккис сылларыгар ыҥырыллыбыт Гонам эбэҥкилэрэ, ол тыйыс сокуоннаах мобилизация ситэри бүөлэммэтэх үүтүн-хайаҕаһын толорон биэрии сиэртибэлэринэн буолбуттара буолуо дуо? Бу таах көннөрү таайан көрүү. Ис дьиҥин, кырдьыгын оччотооҕу дөкүмүөннэри, миэстэтигэр үөскээбит балаһыанньаны үөрэтэн көрдөххө эрэ билиэххэ сөп буолуо.

– Аҕам Григорьев Роман Кириллович, ийэм Григорьева Ульяна Давыдовна барыта 8 оҕолоох этилэр, – диэн кэпсиир бүгүҥҥү сэһэргэһээччим Мария Романовна. – Мин 1942 сыллаах төрүөхпүн, ити саҕана баар оҕолортон саамай кыраларабын. Кэлин 1947 сыллаахха дьоммор саамай бүтэһигинэн эмиэ кыыс оҕо төрөөбүтэ. Ол 8 оҕоттон билигин соҕотох хаалан сылдьабын. Убайдарым – Дьөгүөр-l уонна Дьөгүөр-ll 1942 сыллаахха сэриилэһэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыттар. Аччыгый Дьөгүөр-Нирайкаан 1944 сылга Белоруссия Борисино дэриэбинэтин кыргыһыытыгар охтубут. Ойох да, оҕо да суох. Дьон кэпсээнинэн, хомсомуоллаах, актыбыыс бэрдэ, бэрт сытыы-хотуу киһи тахсан испитэ үһү. Дьиҥнээҕинэн, сокуоннай сааһын туолбакка сылдьан, онтун эбинэн, сэриигэ тылланан барбыт.
Улахан Дьөгүөр 1945 сыллаахха хас да ыарахан бааһырыылаах, сэрии ll курууппалаах инбэлиитэ буолан дойдутугар кэлбитэ. Элбэх мэтээллээх уонна Аҕа дойду сэриитин 1-кы истиэпэннээх уордьаннаах этэ. Кэлэн, үлэ үөһүгэр түспүтэ. Сэрии кэмигэр холкуоһугар бэрэссэдээтэллээбит ийэтин солбуйан, бу дуоһунаска бэрт өр тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Дьонун-сэргэтин хайҕабылын уонна махталын ылбыта. 6 уол, 3 кыыс оҕоломмута. Төбөтүгэр ылбыт араанньата сордоон, уһун үйэлэммэтэҕэ. Кырдьыа олох ыраах сааһыгар сылдьан олохтон барбыта.

Убайым сэрии туһунан кэпсээбэт этэ, кырдьыгынан эттэххэ, ол туһунан ыйыппыт да суох буолуо. Арай биирдэ айаҕа аһыллан маннык кэпсээбитэ өйбөр хатанан хаалбыт. 1943 сылга, биир дэриэбинэни ылар иһин, кинилэр чаастара унньуктаах уһун кыргыһыыга түбэспит. Күнүн-түүнүн билбэккэ ардах курулаччы кутара үһү. Курданалларыгар диэри уулаах окуопаҕа хас да суукка сыппыттар, ол үрдүнэн икки өттүттэн ытыалаһыы олох сэллээбэт үһү. Ол сытар уулара өлбүт дьон хаанын кытта буккуһан, кып-кыһыл өҥнөммүт. Аһылыктара, иһэр уулара бүтэн, улахан ыксал буолбут. Убайым Дьөгүөр Поволжьеттан сылдьар Игорь диэн нуучча уола табаарыһынаан наар бииргэ түбэсиһэн сылдьаллар эбит. Иккиэн бэргэн ытааччы буоланнар, снайпердар курдук сылдьыбыттар.

Ол кыргыһа сыттахтарына, кэннилэригэр хаһыы иһиллибитигэр, Дьөгүөр эргийэн көрөөрү гынан эрдэҕинэ, уҥа санныта алдьархайдаах ыарыыттан «ньир» гына түспүт да, бүлгүнүттэн хаана өрө тыга түспүт. Табаарыһа бэрэбээскилээн көрө сатаабыт да хаана тыга турбут, ол иһин кускуур быанан ыга тартаран кэбиспитигэр дьэ тохтообут. Дьөгүөр элбэх хаана баран, мэй-тэй, өйдүүр-өйдөөбөт туруктаммыт. Ол кэмҥэ биһиэннэригэр чугуйар туһунан бирикээс бэриллибит. Дьөгүөр, өлөр киһи быһыытынан, быраһаайдаһан киһитигэр тугу эрэ этиэх буолан иһэн, өйүн сүтэрэн кэбиспит. Бүдүк-бадык өйдөнөн кэлбитэ, ким эрэ сүгэн иһэрин курдук үһү. Ол айылаах буолан иһэр киһиэхэ, аны төбөтүгэр оскуолак түһэн, букатыннаах хараҥаҕа тимирэн хаалбыт.

Өйдөнөн кэлбитэ госпиталга сытар үһү. Хас суукка өйө суох сыппытын билбэт. Санитарка дьахтар кини өйө суох сыттаҕына, биир саллаат иккитэ кэлэн барбытын, кыра ас сыыһа уонна сурук хаалларбытын эппит. Суругу аахпыта: «Егор, дорогой друг, выживи. Нашу часть переводят. Буду жив, обязатально найду» диэн үһү. Кинилэр уонна хаһан да көрсүспэтэхтэр. Убайым Дьөгүөр доҕорун булгуччу өлбүт буолуохтаах, тыыннааҕа буоллар суруйуохтаах этэ, дьиэтээҕи аадырыспытын эрдэттэн бэрсибиппит диирэ.

Бу — буулдьа, снаряд ардаҕын быыһынан ыараханнык бааһырбыт, өйүн сүтэрбит киһини сүгэн таһаарааһын диэн, хайдахтаах эр санааланыы, доҕор туһугар бэйэ олоҕун биэрэри да кэрэйбэт бигэ эрэллээх буолуу көстүүтэй?! «Бэйэҥ өл – табаарыскын өрүһүй» диир нуучча саллаатын үтүөкэннээх хаачыстыбатын илэччи туоһулуур түбэлтэ буолбатах дуо, бу? Маннык ыраас дууһалаах, бэриниилээх сүрэхтээх, хорсун-хоодуот саллааттардаах буоламмыт өһүөннээх өстөөх тимир тииһэ биһигини хоппотоҕо, хотуоҕунааҕар бүтүннүү көтүрү ыстаммыта.

Убайым Дьөгүөр дьиэ кэргэнигэр бастакынан төрөөбүт уол оҕотугар бииргэ сэриилэспит доҕорун, нуучча саллаатын сырдык кэриэһигэр Игорь диэн ааты биэрбитэ. Урукку өттүгэр Игорь диэн аат биһиги диэки эбэҥкилэргэ, бэл сахаларга хаһан да суох этэ. Нуучча саллаатын аатын ылбыт биһиги Игорбыт үтүөкэннээх киһи буола улааппыта. Аҕата улаханнык ыалдьыбытыгар, кыра оҕолуу көрөн-истэн, бүөбэйдээн «букатыннаах дойдутугар» атаарбыта. Ийэтэ инбэлиит буолбутугар, биир оннук ураты сылаастык, иһирэхтик сыһыаннаспыта, көрбүтэ-харайбыта. Аҕатын боруоннааҕы доҕоро, оттон бэйэтэ аатын сүгэр чиэскэ тиксибит киһитэ, ол нуучча үтүөкэннээх саллаата Игорь курдук, биһиги Игорбыт эмиэ дьонугар ураты тапталын уонна бэриниилээҕин көрдөрбүтэ.

Ийэм, Ульяна Давыдовна Григорьева, 8 оҕону төрөтөн, киһи-хара оҥортоон, бэйэтэ хос-хос эбэ буолан баран, 1998 сыллаахха 96 сааһыгар өлбүтэ. Аҕабыт Роман Кириллович сэрии кэнниттэн 1948 сыллаахха олохтон туораабыта. Ийэм аҕата Дабыыт Ньукулаайап Алдан эбэҥкилэригэр киэҥник биллэр ойуун. Ийэм, бука, аҕатыттан бэриллибитинэн буолуо, айылҕа кистэлэҥнэрин үчүгэйдик билэрэ, дьаныһан дьарык да оҥостубатар, дьону кыралаан эмтиир этэ.

Сэрии ыарахан сылларыгар ийэм Гонам нэһилиэгин Чкалов аатынан холкуоһугар бастаан бирэгэдьииринэн, бэрэссэдээтэли солбуйааччынан, онтон бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Үчүгэйдик үлэлээбитин бэлиэтэ, дьоно-сэргэтэ кинини куруук махтана ахталлара, сылаастык саныыллара, дьиҥ ис сүрэхтэриттэн ытыктыыллара. Гонам бөһүөлэгиттэн чугас, ийэм сөбүлээн сылдьар, сынньанар, Учур өрүскэ ыраас кылыгырас уутун кутар үрүччэтин олохтоохтор «Ылдьаана» диэн ааттаабыттара. «Ылдьаана» үрүччэ, ийэм сырдык кэриэһин санатан, миэхэ сааһым тухары өрүүтүн ийэлии ахтылҕаннаах, курдаттыы тартарыылаах, ханна да буоллахпына угуйар, ыҥырар, уоскутар кэрэчээн миэстэм буолар. Ийэм бары наҕараадаларыттан Ыстаалын төбөлөөх мэтээлин ордоро тутар буолара. 1945 сыллаахха уола Улахан Өлөксөй сэрииттэн тыыннаах ордон кэлэн, ийэтин солбуйан холкуос бэрэссэдээтэлэ буолар.

Ийэккэм барахсан уһун олоҕу олорбут, үлэни үлэлээбит, оҕо-уруу тэниппит эбэҥки хоһуун дьахтара этэ. Эр дьону кытта тэбис-тэҥҥэ табаны көрсөрө, бултуура. Элбэх бытырыыс оҕотун, эрин астарын, таҥастарын бэрийэрэ. Бэртээхэй иистэнньэҥ этэ. Дьон туһунан туох да куһаҕаны саҥарбат буолара, эгэ, этиһэ, ыыстаһа сылдьыа баара дуо. Билигин бэйэм үөрэхтэнэн-таймаланан, элбэх тэрилтэлэринэн үлэлээн, үгүс араас омук дьонун кытары аалсыһан баран өйдөөн-санаан көрдөхпүнэ, урукку биһиги дьоммут уһулуччу даҕаны үрдүк ис култууралаахтар эбит. Сымыйалыыр, албынныыр, уорар, талыыр диэни төрдүттэн билбэт суоллара. Киһини, кини ким да буоллун, хаһан да кэнниттэн саҥара, үөҕэ сылдьыбаттар. Быстарбыкка, аччыктаабыкка бүтэһиктэрин да туран биэрэр дьон этилэр.

Сэттэ сааспын туолан, оскуолаҕа барбытым. Бастаан утаа дьиэбэр үөрэн-көтөн, дьиэрэҥкэй тэбэн кэлэр бэйэм, улам санаам саппаҕыран, хаамарым-сиимэрим бытааран испитим. «Ийээ, оҕолор бары миигин «туруу-туруу туруйа» диэн ыыстыыллар, көрө-көрө күлүү гыналлар, туруйалыы хаһыытыыллар. Төбөм улахан, оттон моонньум буоллаҕына сип-синньигэс үһү. Тоҕо мин оннукпунуй?», — диэн ыйытабын.

— Тоойуом, онно адьас кыһаллыма, — диир ийэм. – Өйдөөх киһи улахан төбөлөөх буолар. Өйдөөх буоларыҥ куһаҕан үһү дуо? Хата, мин оҕом учуутал үөрэхтэниэҕэ, оччоҕо билигин эйигин күлэр ити оҕолор ымсыыран бөҕө биэриэхтэрэ дии. Ийэм ити холку-наҕыл тылларыттан санаам дэбдэйэн кэлэр, онуоха-маныаха диэри оҕолор күлэллэригэр кыһаммат, өссө бэйэм туох эрэ ис кистэлэҥнээх курдук сананар киһи буола түһэбин.

Сыл-хонук устан иһэр, балачча улаатан барыыбар ийэбин кытта кыра булка сылдьыһар, таба манаһар киһи буолабын. Биирдэ ыйдаҥалаах сырдык түүн үчүгэй лабыкталаах сири булан тохтоотубут. Аһаҕас халлаан анныгар, отуу уотун аттыгар күөстэнэн аһаан баран, таба тэллэхтэрбитин тэлгэтэн хоонньоһон сыттыбыт. Тулабыт уу-чуумпу, бэртээхэй нуһараҥ түүн үүммүт. Бу сир үрдүгэр, ол сулустаах халлаан анныгар, ийэм биһикки эрэ баар курдукпут. Ийэбин ыксары да ыксары кууһабын уонна ыйытабын: «Ийээ, тоҕо мин төбөм эдьиийдэрим, бэл убайдарым төбөлөрүттэн улаханый? Тоҕо мин кинилэртэн уратыбыный?».
Ийэм саҥата суох балачча сыппахтаан баран дьэ саҥаран барда: «Көмүһүм сыыһа, эн сэрии сут дьылыгар төрөөбүтүҥ. Үлэлиир киһиэхэ күҥҥэ 200 кыраам хара килиэп бэриллэр буолбута. Ол нуорма килиэппин ылаары, хас күн аайы түөрт биэрэстэлээх сиргэ үлэлиир маҕаһыыҥҥа барарым. Эн хара төрүөххүттэн олус аһаах, сэниэтэ суох этиҥ. Дьиэбэр кэлэрбэр, аны оҕом өлөн хаалбыта буолуо диэн, куттана-куттана ааммын аһан киирэрим. Тыыннааххын көрдөхпүнэ, санаам чэпчии түһэрэ, сэниэбэр сэниэ эбиллэрэ. Эмиийим үүтэ уолан хаалан, иккиэн улахан сору көрбүппүт: эн аччыктаан, бэйэм санаарҕаан. Аҕалбыт килиэппин бэйэм ыстаан, дэлби сымнатан баран, айаххар уган эмтэрэн сиэтэ сатыырым. Оҕом, тапталлаах кыыһым, эн өлбөккө тыыннаах хаалбытыҥ – мин улахан үөрүүм, дьолум буолаҕын», – диэбитэ.

Мин ийэбэр махтанар баҕабыттан, аһара долгуйан хаалан, тыыным хаайтарбыта. Тугу да саҥарар кыаҕым суох буолбута, күндү киһибин ыксары кууһан, төбөбүн хонноҕун анныгар анньан баран, хараҕым уута субуруйа сыппыта. «Ийээ, ийэккэм барахсан, миэхэ соҕотох күндү киһим буолаҕын. Эйигин хайдах дьоллуубун? Этим сыалааҕын, сымнаҕаһын эйиэхэ биэрэр буолуом. Улааттахпына, тугу да үлэлэппэккэ, барытын бэйэм үлэлиэм, эн наар сынньанан тахсыаҕыҥ. Эйигин үөрдэр туһугар булгуччу өссө тугу эрэ толкуйдуоҕум», — диэн этиэхпин баҕарбытым эрээри, ол тылларбын хайдах да кыайан таспар таһаарбатаҕым. Ытаан уонна сүрэҕим мөхсөн, кыайан саҥарбат буолбут этим.

Ийэм барахсан аһара долгуйбуппун, саҥам кыайан тахсыбат буолбутун сүрэҕинэн өйдөөтөҕө. Төбөбүттэн имэрийэн, сыллаан-уураан утутан кэбиспит этэ. Ол түгэни күн бүгүнүгэр диэри адьас чуолкайдык өйдөөн сылдьабын. Кэлин, олоҕум устата, ийэбэр араас эйэҕэс, сылаас тыллары эттэҕим. Ол эрэн, ол былыр сирдээх халлаан икки ардыларыгар, түҥ тыаҕа ийэбинээн иккиэйэҕин сытан, оҕо эрдэхтээҕим саамай ыраас тылларын ийэм истэрин курдук таспар таһааран эппэтэхпиттэн, дууһам ыраах түгэҕэр хомойор санаа хонон хаалбыт курдук эбит…

Кэлин эмчит идэтигэр үөрэнэ сылдьан тоҕо, туохтан били «туруу-туруу туруйа» буолбуппун дьэ толору билбитим. Сут дьылга төрөөбүт «буруйдаах» буоламмын арахыыт ыарыыга быһа эмтэрбит эбиппин. Мин эрэ буолуо дуо, сэрии сылларыгар төрөөбүт бүтүн көлүөнэ оҕо бу ыарыыттан эмсэҕэлээбитэ. Олох көммүтүн, ас-үөл дэлэйбитин кэннэ бу сордоох ыарыы төрдүттэн суох кэриэтэ буолбута.

Ол эрээри… 1993 сыл. Мин Хотугу норуоттар дьыалаларыгар министиэристибэ социальнай боппуруостарга тутаах испэсэлииһэбин, Дьокуускай куорат сэбиэтин дьокутаатабын. Саҥа сыл үүнэр бырааһынньыгын көрсө, көмөлөһөөччүбүнээн тиийиммэт-түгэммэт олохтоох ыаллар оҕолоругар бэлэхтэри туттараары аадырыстарынан бардыбыт. Кытыы уулуссаҕа турар самнархай дьиэ түннүгүн сэрэнэн тоҥсуйабыт. Балтараалаах оҕону көтөхпүт дьүдэх көрүҥнээх дьахтар ааны аста. Киирэн, ааны саппыппытыгар түгэх хостон тымныы салгын аҥылыс гынна. «Маспыт бүтэн эрэр, онон кэмчилээн оттобут», – диир дьиэлээх дьахтар. Аҕалара оһолго түбэһэн өлбүт, дьахтар икки кыра оҕотунаан хаалбыт. Итинник отур-ботур кэпсэтэ олордохпутуна, оһох кэннигэр бастаан туох эрэ суулунна, онтон ыараханнык тыынна, бытааннык сырдыргыыр тыас иһилиннэ. Көрбүтүм, улахан саллайбыт бастаах, онтун уйбат сип-синньигэс моойдоох, от илиилээх-атахтаах кыракый киһичээн титрэстии турар эбит.

Мин куйахам үмүрүтэ тарта, хараҕым хараҥарда, тыыным бобулунна. Бу аата тугуй?! Сордоох ыарыы эмиэ туран кэллэ дуо, чыычаахтарбыт сыыстарын эмиэ эмэн эрэр дуо! Иэдээн буолбут, аймалҕаны тардыахха диир санаалар төбөбөр элэҥнэстилэр. Ойон турбуппар, дьонум соһуйдулар. Арыый уоскуйан баран, өйдөөн-санаан көрбүтүм, бу арахыыт ыарыы хаттаан көбөн туруута буолбатах, бу социальнай кыһалҕа көстүүтэ эбит. Билиҥҥи биһиги кэммитигэр сүрдээх ыарахан олохтоох-дьаһахтаах ыал ырааҕынан аҕыйаҕа суох. Төттөрүтүн, өссө эбиллэ туруох чинчилээх. Маннык кытаанах балаһыанньаттан, туох ханнык иннинэ, оҕо оҕустарар, эрэйи-муҥу көрөр.

Бу, дьиҥэр, судаарыстыба дьарыктанар дьыалата. Ол эрэн, уопсастыба даҕаны туора туруо суохтаах. Бэл уоттаах сэрии ынырыктаах сылларыгар норуот, дьон-сэргэ түмсүүлээх буоланнар, бары ыарахаттары кыайбыттара. Оҕус курдук күүстээх үлэҕэ көлүллэ сылдьар ийэлэрбит барахсаттар тиһэх тыыннарынан көмүс биэбэйдэрин өлүүттэн өрүһүйбүттэрэ. Ама, бу үлүгэрдээх сайдыылаах үйэҕэ үктэнэн баран, олохпутун оҥостуо, кэнчээри ыччаппыт кэскилин тэрийсиэ суох бэйэбит буолуо дуо…

Прокопий ИВАНОВ.

Эмэкэлди (сахалыы, «биһиэхэ холбоһуҥ»).