Көҥүл киһи — кини кимий?

Таба  туттарбат дьэргэлгэн   буолаарай?

Бу тылы былаах оҥостон өрө тутан, сир үрдүгэр сэриилэр силлиэрэллэр, өрөбөлүүссүйэлэр өрөгөйдүүллэр, үлүгэрдээх сүүнэ уларыйыылардаах хамсааһын-дьигиһийии саҕаланар. Түмүгэр, сир-халлаан тутуллан турар сокуона, ыйааҕа, дьүүлэ бастаан саарбахтааһыҥҥа, сыыйа-баайа мэлдьэһиигэ, онтон садаҕалааһыҥҥа, суулларыыга түбэһэр. Оттон «Көҥүл» диэн ураты эрэннэриилээх минньигэс тыл, саҥаттан саҥа кэлиэхтээх көлүөнэлэргэ бэриллиэхтээх уочараттаах Кэс тылга кубулуйар.

«Көҥүл» диэн тылтан ордук чуол­кай өйдөбүл, сыаннас баар буолуон сатаммат курдук этэ эрээри, икки атахтаах сир үрдүгэр олорорун тухары, киниэхэ хаһан да бүппэт улуу мөккүөрү уонна охсуһууну үөс­кэтэ, төрөтө турар мантан атын кэриҥ суох быһыылаах. Биир­диилээн киһи уонна бүтүн норуот көҥүллэрэ тугунан араастаһалларый? Норуот бэйэтэ «мин көҥүлбүн» диэн санаммат түбэлтэтигэр, кини бэрэстэбиитэлэ туох да ыарык-баттык сүгэһэр санаата суох, көҥүл дэлэгэй киһи буолуон сөп дуо? Сүүһүнэн араас ыйытык бэйэтэ бэйэтиттэн төрөөн тахса туруох бэйэтэ буоллаҕа.

Бэйэ билэринэн айбардаа­һы­нын, таптаабытынан туттууну-хаптыыны, тиэрэй-маарай хаамыыны, бас-баттах тыллаһыыны, бука, ким даҕаны киһи көҥүлүн бэлиэтигэр киллэриэ  суоҕа. Оччотугар өрүүтүн тастан хааччахтааһын эбэтэр куруутун бэйэни хааччахтаныы сыала-соруга баар буолуохтаах. Ол онуоха били ымсыылаах-баҕалаах көҥүлүм дуома букатын даҕаны эстэн тахсыбат дуо? Киһи, гражданин көҥүл буолуутун, көҥүллүк сананыытын уонна дьайыытын төрдүгэр туох турарый?

Хааччахтаах  көҥүл  баар буолуон сөп  дуо?

Бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ Духуобунаска акадьыамыйатын акадьыамыга Виктор Данилович Михайлов санааларын кытта билсиэҕиҥ.

— Былыр-былыргыттан киһи аймах биир сүрүн мөккүөрэ көҥүл, көҥүл буолуу тула эргийэр. Инньэ гынан, киһи көҥүлүн туһунан өйдөбүл икки хайысхаҕа араарыллыбыт. Бастакыта, «киһи төрүөҕүттэн хааччахтанан күн сирин көрөр уонна олоҕун устата көҥүл буолары туруулаһар». Иккиһэ — «киһи төрүөҕүттэн көҥүл эрээри, ону сөбүлээбэккэ, ким эрэ бэлэмигэр уонна көмүскэлигэр киирэ сатыыр дьулуһуулаах буолар».

Бастакы хайысханы тутуһаач­чыларынан марксистар (К.Маркс үөрэҕин батыһааччылар) буолаллар. Иккис хайысхаҕа Франция суруйаач­чылара Альберт Камю, Жан Поль Сартр, Германия бөлүһүөгэ Мартин Хайдеггер тутуһар — экзистенциализм диэн үөрэхтэригэр тирэҕирэр.Хайалара да, олохтон төрүттээҕин уонна онно сыһыаннааҕын бэлиэтиир наадалаах.

К.Маркс үөрэҕинэн, ки­һи олус элбэхтэн тутулуктанар, ол быһыытынан биир оннук хааччахтанар. Киһи аймаҕы бүттүүнүн ылар буоллахха, хайа үөскүөҕүттэн айылҕаттан олус улахан тутулуктааҕынан, ону кыччатарга сүрүн күүһүн уурара. Онтон сиэттэрэн, итэҕэл көрүҥнэрэ үөскээн барбыттара. Итэҕэл бастаан төрүттэниитин төрдүгэр айылҕаны, кини урусхаллааһыннаах күүстэрин алы гынарга, онтон Үрдүкү күүстэринэн боччуттарарга холонуу турбута. Саҥа төрөөбүт оҕо ийэтин үүтүттэн, бороохтуйарын саҕана төрөппүттэрин көрүүлэриттэн-истиилэриттэн, салгыы аймах-билэ дьонуттан, үөрэнэр уонна үлэлиир кэлэктииптэриттэн, ыал буоллаҕына дьиэ кэргэниттэн тутулуктанан иһэр.

Марксизм көҥүл иһин охсуһууну, көҥүл буолууну өрө тутар. Манна сыһыаран эттэххэ, быйыл К.Маркс төрөөбүтэ 200 сыла туолар. Уопсастыба сайдыыта көбүс-көнө суолунан үктэлтэн үктэлгэ дабайан барар диэтэххэ, кини үөрэҕэ оннук сайдыы сокуоннарын олус үчүгэйдик быһаарар кыахтаах. Диалектика үөрэҕэ маны кыайан быһаарбат. Кини киһи аймах сайдыыта чопчу хайысхалаах суолу тутустаҕына эрэ «үлэлиир». Ол иһин билигин синергетика үөрэҕэ (гректииттэн «сэниэҕэ-сэниэ эбэбин») инники күөҥҥэ таҕыста. Онон экзистенциализм К.Маркс үөрэҕин ситэрэн-хоторон биэрэр диэхтээхпит.

Маркс үөрэҕэ айыллыан уонна тарҕаныан иннинэ, Голландияҕа, Францияҕа, Аангылыйаҕа улуу буржуазнай өрөбөлүүссүйэлэр буолуталаабыттара. Бу өрөбөлүүссүйэлэр өрө күөрэппит былаахтарыгар: Көҥүл – Тэҥ буолуу – Бырааттыы буолуу — тыллар суруллубуттара. Бу бэрт сөптөөх тыллар этилэр: көҥүл эрэ дьон тэҥ буолаллар, тэҥ эрэ дьоҥҥо бырааттыы, доҕордуу сыһыан үөскүүр. Ол буржуазнай өрөбөлүүссүйэлэр кыттыылаахтара бу тыллары өрө тутан, олохторун толук биэрбиттэрэ.

Талан  ылабын — ол туһугар  эппиэтинэһи бэйэм  сүгэбин

Көҥүл өйдөбүлүн иккис хайысхатыгар, көҥүл талан ылыыны  кытта ситимнэммитэ. Ол аата  көҥүл киһи бэйэтэ өйдүүрүнэн, кыаҕын иһинэн талан ылар дьоҕура уруттата тутуллубута.  Киһи олоҕун былаһын тухары, кини иннигэр турар сыалы-соругу, араас идэни, ньыманы талан ылар кыаҕа кэҥээн биэрэр. Былыргы сахаҕа «Күн сирэ көҥдөй, айыы сирэ аһаҕас», «Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна өлбөтөҕөй» диир экзистенциаль­най өйдөбүлбүт баар. Көҥүл киһи быһыытынан, олоҕуҥ суолун бэйэҥ талан ылыахтааххын, сыалгын-соруккун бэйэҥ чопчулуохтааххын.

Бу гынан баран, талан ылыы улам уустугуран истэҕин аайы, киһи аны көҥүл буоларыттан куотуна, булгурутуна сатыыр майгыланар. Бэйэҥ талан ылбыт суолгар, эппиэтинэһи тус бэйэҥ эрэ сүгэҕин. Ол аата, эн көҥүлүҥ тус бэйэҕиттэн эппиэтинэһи ирдиир. Эппиэтинэскин кимиэхэ да көлбөрүтүнэр эбэтэр соҥнуур кыаҕыҥ суох буолар. Мантан олуллан, көҥүл буолууну бас-баттах барыыга кубулута сатааһын, анархия үөскээбитэ. Анархизм — туохтан да тутулуктаммат, кими да, тугу да билиммэт буолууну төлкөлүүр үөрэх. Кэлин ити үөрэх туох да суутун-сокуонун билиммэт хамсааһыҥҥа кубулуйбута.

Атын өттүнэн, киһини наар үүйэ-хаайа тута, хааччахтыы сырыттахха, биир муостанан хаамтара үөрэттэххэ, ол киһиэхэ эппиэтинэстээх буолуу өйдөбүлэ төрүкү үөскээбэт. Маны кэҥэтэн биэрдэххэ, туох баар эппиэтинэһи былаас бэйэтигэр ылынар. Оттон оннук быһыыны-майгыны ылыммат буолуу түбэлтэтигэр охлократия үөскүүр (охло — үөр дьон, кратия – былаас). Мэнээк мустубут дьон. Миитиннээһин, болуоссат былааһа. Төһөнөн ирдэбили күүскэ туруораҕын, хааччахтааһыны күүһүрдэҕин да, соччонон эппиэтинэс мөлтөөн барар. Тастан туруоруллар кытаанах ирдэбил, киһи суобаһын, өйүн-санаатын сайдыытын ирдэбилигэр кубулуйуохтаах. Сэбиэскэй кэмнээҕи уһулуччулаах педагог  В. Сухомлинскай: «Үөрэтэр, такайар үлэбит оҕону бэйэтин бэйэтэ ииттинэр өйгө-санааҕа тиэрпэт буоллаҕына, туһата суох», – диэн этэн турар.

Итэҕэл  көҥүлгэ кыттыгастаах  дуо?

Итэҕэл өйү-санааны таһынан, сиэргэ-майгыга, майгыга-сигилигэ уһулуччу күүстээх дьайыылаах. «Таҥара барытын көрөр, кини дьүүлэ бүтэһиктээх» диэн бигэргэтэр дьиҥ, дьон кырдьыктаах дьүүлгэ эрэллээх буоларыгар күүстээх төрүөт. Оттон кырдьык көҥүлү кытта чугас ситимнээх. Сахалыы «сэтэ-сэлээнэ сиппит, үтэһэтэ туолбут» диир көрүүлэнии, ити этиллэр  таҥара дьүүлүгэр чугас. Түмүгэр, көҥүл туһунан икки үөрэх, тус-туһунан суолларынан да буоллар, биир хайысхаҕа — эппиэтинэскэ тии­йэн кэлэллэр.

Экзистенциализмҥа эмиэ киһи  хааччахха киириэн саныыр, ким эрэ кини иннигэр эппиэтинэстээх буолуон баҕарар. Хааччахтааһын, дьону тэҥнээһин – бу марксизм үөрэҕин биир итэҕэһэ. Маннык быһыыга-майгыга дьоҕурдаах, талааннаах киһи, араас төрүөтүнэн, сарбыллан, кэхтэн хаалар балаһыанньата үгүстүк үөскүөн сөп.

Киһи бэйэтин иннин көрүнэ үөрэммит үөрүйэҕэ, күүстээх гражданскай уопсастыбаҕа атын дьон инникитин көрөр интэриэскэ кубулуйара баар суол. Кимиэхэ да найыламмаппын, сэлээннэммэппин, бэйэм кыһалҕабын бэйэм быһаарабын. Онон атын дьон көҥүлүн күөмчүлээбэппин. Оттон кыаммат-түгэммэт киһиэхэ көмөлөһөр илиибин уунабын. Ол көмөбөр кини махтала – салгыы бэйэтин бэйэтэ көрүнэн сүһүөҕэр турдаҕына, сиэрдээх майгыны тутуһарга кыһаныахтаах.

Иитиибит   туһунан

Сахаҕа оҕону олох кыра сааһыттан «туһа киһитэ буолла» диэн хайгыыр, дэбдэтэр үгэс баара. «Оҕо оҕотуттан» диэн, бу оҕо инникитин сылыктыыр, киниэхэ дьон эрдэттэн үчүгэйи эрэ түүйэрин уонна тиһэҕэр ол эрэллэрэ туолбутун чиҥэтэн бэлиэтээһин холобурунан буолара. Киһи тустаах олоҕун оҥоһуннаҕына, «киһи-хара буолла» диэн хайҕанара. Дьонугар-сэргэтигэр көмөлөөх, амарах дууһалаах, үтүө майгылаах киһини «дьэ, чахчы, дьон киһитэ буолар» диэн үрдүктүк сыаналыыллара. Саамай муҥутуур сыанабыл уонна хайҕабыл «киһилии киһи», «киһи киһитэ» диэн бигэргэтиигэ түмүллэрэ. Киһилии киһи, тус бэйэтин олоҕор кимтэн да тутулуга суох эрээри, үтүө сүрэҕин баҕатынан, бар дьонун иннигэр эппиэтинэстээхтик сананар уонна оннук бэрээдэгинэн олорор.

Оҕону аһара ньырамсытыы, тугу баҕарбытын булан биэрии, киниэхэ ураты усулуобуйаны тэрийэ сатааһын омсолоох быһыыта-майгыта биһиэхэ олохсуйда. Оттон маны дириҥэтэн көрдөххө, оҕо эрдэхтэн көҥүлү сүтэрии бу маҥнайгы көстүүтэ буолар. Хаһан да, ханна да киһи үтүө хаачыстыбатын ахсааныгар хапсыбатах — бэйэмсэх буолуу төрүтэ – эрдэтээҥҥи оҕо саастааҕы итэҕэстээх, сыыһалаах-халтылаах иитии түмүгэ буолар. Бэйэмсэх, бэл ийэтигэр-аҕатыгар, ойоҕор-оҕотугар кыһаммат киһи, эн көҥүлгэр төрүкү да наадыйбат.

Махталлаах буолууга олох эрдэттэн үөрэтэр наада. Көҥүл киһи махталлаах буолар, махталлаах киһи сиэрдээх буолар, сиэрдээх киһи үрдүк эппиэтинэстээх буолар.

Эппиэтинэстээх буолууга би­лиҥҥи кэмҥэ волонтер хамсаа­һынынан иитии барар. Бу көҥүл өттүнэн тэриллэр уонна ыытыллар сөптөөх хайысхалаах хамсааһын. Киин куоракка акадьыамык В.П.Ларионов аатынан физика-тэхиниичэскэй хайысхалаах лицей баар. Оскуоланы бүтэрээччилэрэ 100 бырыһыан үрдүк үөрэххэ киирэллэр, сүрүннээн киин үрдүк үөрэх кыһаларыгар. Лицей Арассыыйа 100 бастыҥ оскуолатын ахсааныгар киирсэр. Үөрэтии да, үөрэнии да өттүнэн, туох да эҥкилэ суох тэрилтэ. Бу гынан баран, аа-дьуо үчүгэйдик сыныйан билистэххэ, бэл үрдүкү кылаастарын оҕолоро бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэ, дьаһана сылдьыахтаах үөрүйэхтэрэ мөлтөһүөр туруктаах. Олоххо-дьаһахха бэлэмнээх гына иитэн таһаарыы үлэтин  төрөппүттэр да, оскуола да улаханнык болҕойботтор эбит дуу дииргэ төрүөт баар. Оҕону, төһө кыалларынан, кыра сааһыттан бэйэтин көрүнэргэ үөрэтии наадалааҕа мөккүөргэ турбат. Улаатан барыыта, дьиэтин иһигэр тустаах эбээһинэстээх буолара булгуччу наада. Ол эбээһинэһин кытта, оҕоҕо эппиэтинэстээх буолуу төрүтэ ууруллар. Билиҥҥи оҕолор көҥүллэр, ол эрэн эппиэтинэстэрэ иитиллибэт. Эппиэтинэстээх буолуу диэн тугун билбэт, ол туһунан өйүгэр оҕустаран да көрбөт, кэлтэйдии сайдыылаах дьону таһаара олоробут.

Көҥүл  буолуу эппиэтинэскэ тирэҕирэр

Көҥүл бэйэтэ туспа сыал-сорук курдук буолан хааллаҕына, төттөрү дьайыыланан тахсыан сөп. Көҥүл эрэ туһугар көҥүлү өрө тута сатааһын көдьүүһэ суох дьыала. Ыччат дьон көҥүл өйдөөх-санаалаах буоларын таһынан, ылыммытын көҥүллүк, эрдээхтик олоххо киллэрэр уонна ол туһугар эппиэтинэһи бэйэтэ сүгэр чиэһинэй быһаарыныылаах буоллаҕына, мунааҕа суох, бэрт элбэҕи ситиһиэхпит.

Көҥүл киһи, туораттан тас хааччахтааһыны кэтэһэ, ол онтон толло-куттана барбакка, бэйэтигэр ис хааччахтаныыны олохтуохтаах. Төһө да эдэрин, эрчимнээҕин, дохсунун иһин, дьону үрдүнэн барарга санаммат, тосту-туора быһыыламмат, бас-баттах тылласпат, дьоҕурун, талаанын уопсастыба туһатыгар уунарга бэлэм, бар дьонун иннигэр бэйэтин эппиэтинэстээҕинэн ааҕынар киһи – бу көҥүл киһи.