Керчь куорат иэдээнэ

Ол эрээри, дьэ,  сорохтор саҥа билбит-көрбүт, соһуйбут  курдуктар. Оттон оскуо­ла оҕолоруттан саҕалаан,  бу кыһын Улан-Удэ куоракка  сүгэлээх оскуолаҕа содуомнааһын тахсыбыта, Челябинскэй, Пермь куораттарга  куһаҕан быһылааннар  буолбуттара хас да сыл буолла эбээт… Эмиэ аҕыйах хонук айдаара түһэн баран,  аныгыскы түбэлтэ тахсыар дылы уоскуйан бараайахпытый?

Маннык эдэр дьон өттүттэн элбэх  өлүүлээх-сүтүүлээх түбэлтэлэр тахса турууларын  тохтотор «эмп» көстө илик курдук. Аныгы 15‒18 саастаах оҕолор үтүө дьон буола улааталларыгар туох наада буолуо эбитин ырытыһарга  санааланным. Туох туһалаах буолуоҕун билбэппин эрээри,  баҕар, чыычаах тумсун саҕа туһаны аҕалаарай диэн баҕалаахпын.

Бастакынан, иитии-үөрэтии ситимэ оҕону барытын хаппатын олох көрдөрөр буолбут. Аҕыйах үөрэхтэригэр ситиһэр, активист, онно-манна кыттар оҕолор (үксэ кыыс аймах)  күлүктэринэн хаххаланан,  иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэр отчуоттарынан,   үчүгэй ахсааныгар тахсаллара баар суол. Онон үксэ уол аймах күлүккэ түһэн, кыра эрдэхтэриттэн учууталлартан, төрөппүттэриттэн мөҕүллэн-этиллэн, ардыгар таһыллан да буолуо, атаҕастанан, бэйэлэрэ бэйэлэригэр бүгэн хаалаллар курдук. Керчь  политехническэй колледжыгар оннук,  туохха да олус кыттыбат, кэпсэтэ, билсэ да сатаабат, бүтэй, ардайдаппыт уол куһаҕан дьыаланы оҥорбут.

“Кураанах” эдэр  киһи үөс­кээһинэ элбээбит. Кураанах эдэр киһи диэн ‒ бэйэтэ бэйэтин иһигэр симиллэн сылдьар, ийэтин-аҕатын, бииргэ төрөөбүттэрин абааһы көрөр, тулалыыр обществоны өстөөҕүн курдук ылынар  санааҕа кэлбит, кэлэйбит, туох да инникигэ  үтүө ыра санаата суох, Интернет ситиминэн бэйэтин курдук эрэ дьону кытта сибээстэһэр, хоһун иһигэр хорҕойон олорор буолбут, театрга сылдьыбат, кинигэни аахпат эдэр киһини этиэххэ сөп быһыылаах.

Арассыыйаҕа үөрэх-иитии  программатын тосту уларыта иликкэ маннык түбэлтэлэр тахса туруохтара. Үөрэх-иитии  программатыгар культура, араас итэҕэл, этнопедагогика  уо.д.а. общественнай  тэрилтэлэрин  кытта бииргэ үлэлээһин торума киириэхтээх.

Иккис өйдөбүл ‒ оҕо уон саастааҕыттан үчүгэйи-куһаҕаны араара үөрэнэрин ситиһии, иҥэрии былыр-былыргыттан хайа баҕарар норуокка баара.

Бастакыта ‒ аһыныгас буолуу. Бу олус улахан өйдөбүл. Саха омукка олус тарҕаммыт үгэс этэ. Улуу олоҥхобут биир сүрүн сыала – аһыныгас буолууну уол оҕоҕо   иҥэрии. Бухатыыр ‒  балтын, быраатын харыстаан өлөр-тиллэр олоххо үктэнэр. Оннооҕор кыылы-сүөлү, айылҕаны аһыныы, харааннааһын,  тыын­нааҕымсытыы эмиэ баар этэ. Ону «Тойон Кыыл» киинэ эмиэ бэртээхэйдик арыйар. Оҕону улаханнык хаһыытаан мөхпөт буолуу, салгын кутун харыстааһын уо.д.а. этнопедагогическай өйдөбүллэрбит эмиэ бааллар. Бу темаҕа бэрт элбэх киинэлэр, испэктээктэр тахсыбыттара. Холобура, Саха театра «Хаарыан хампа күөх кытылым» испэктээгин  сүрүн идеята эдэр киһи тыыннаах хааларын туһугар, иһэр уута тиийэригэр аҕам саастаахтар толук буолан, ууга түһүүлэрэ көстөр. Аһыныгас буолуу холобура буолар бэртээхэй испэктээк. Тоҕо маннык ыраас идеялаах, аһыныгас буолуу холобурун көрдөрөр айымньылар оскуола оҕотун иитии-үөрэтии программатыгар киириэ суохтаахтарый?

Холобура, оскуола оҕото үөрэнэр кэмигэр хас чиэппэр аайы аһыныгас буолууну көрдөрөр дириҥ өйдөбүлү биэрэр  биирдии Саха театрын  испэктээгин көрөрүн, ол көрбүтүн ырытан, өйтөн суруйан уруок кэмигэр көмүскүүрүн олоххо киллэрэр программа баара туох куһаҕаны оҥоруой? Оҕону үчүгэйдик, куһаҕаннык үөрэнэр диэн араарыы тохтуохтаах. Тэҥ сыһыан олохтонуохтаах.

Урукку кэмҥэ сэбиэскэй киһини иитэн таһаарыыга судаарыстыба онуоха ирдэнэр култуураны тарҕатар сыалтан төһөлөөх үбү-харчыны ороскуоттуур этэй? Колхознай театрдар кыһыны быһа нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан гастроллууллара, народнай театрдары тэрийэн үлэлэтэллэрэ. Саха театра куоракка бүкпэккэ, дэриэбинэлэри кэрийэн испэктээк бөҕө көрдөрөрө. Хомуньуус баартыйа ону ирдиир этэ. Билигин гастрольга Москубаҕа эрэ бараллар. Аны октябренокка, пионерга, хомсомуолга ылыы, араас быраабылалары, устааптары  үөрэтии. Слеттары, сбордары, араас көрсүһүүлэри ыытыы баара. Сылга хаста да хомсомуол мунньаҕын ыытыы үгэскэ киирбитэ. Ол мунньахха тылы оҕолор этэллэрэ, куоластыыллара, общественнай үлэҕэ кыттарга үөрэнэллэрэ. Оннук билиҥҥи оскуола оҕотун, студеннары  барытын хабар тэрээһин баарын билбэппин. Бу судаарыстыбаннай балыытыка этэ.

Иккиһинэн  ‒ иҥсэтэ суох, дьон малыгар ымсыырбат  буолууну    былыргы сахалар  оҕолоругар иҥэрэ сатыыллара. Иҥсэ муҥура суох. Иҥсэлээх киһи туохха да сөп буолбат. Иҥсэлээх киһи иҥсэтин кыайбакка,   дьону барытын өстөөхтөрүн курдук саныыр. Сидьиҥ быһыыны оҥорорго чугас. Бу улуу олоҥ­хобутугар эмиэ баар.

Холобура,  «Сылгы уола Дыырай бухатыыр» олоҥхоҕо  маннык баар:

250 …. Өрө көрдөххө ‒

 Өрөҕөтө көҕөрөн көстөр

Өндөл маҕан халлаан

 Үрүт өттүгэр үөскээбит

Үлүскэннээх үс бииһин ууһа обур­гулар

 Олороллор эбит  ээ…

Хааннаах санньылҕа хаан аартыктаах,…

Үөрбэ долоҕодоһун олохтоох,…

Үҥүү батас үктэллээх,

Саа-саадах кымньыылаах,…

Бэлэһин төрдүгэр биэстээх сылгы

Тиэрэ түһэн сытарын курдук

Иҥсэ төрдө дьиэлэммит…

Обот иччитэ олохсуйбут…

Идэмэрдээх иҥсэлээх…

Уолуйан-таалыйан уһуктар

280 …Улуу Хаан Тойон оҕонньор.

Остуоруйабытыгар Алаа-Моҕус оруолунан,  иҥсэ мэнэгэй дьону көрдөрөн,  ол өйдөбүлүн толору биэрэллэр.

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ иҥсэлээх, дьон малыгар ымсыы дьонунан оҥоһуллубут эбит диэн кэтэх санаалаахпын. Иҥсэ арыгыга, харчыга, баайга эмиэ тарҕанар. Дьахтар аймах бу дьаллыкка чугас.

Эрилик Эристиин «Кэриэс туолуута» романыгар олоҥхоһут Уулаах Уйбаан  «баайдар» сирдэрин түҥэтии мунньаҕар баран истэҕинэ,  сири түҥэтээччи,  Кыра Хабырыыс аттаах ситэн ылар уонна «баайдар» сирдэриттэн уктаран  ыларыгар сүбэлиир. Ону Уулаах Уйбаан аккаастанар. Бэйэм сирим,  Дьаҕам баһа бэйэбэр сөп диэн санаалаах. Ону маҥнай өйдөөбөт этим. Кэлин олоҥхону ааҕан баран дьэ өйдөөбүтүм. Дьон сиригэр-уотугар, малыгар, харчытыгар ымсыырааһын өбүгэлэрбит өйдөбүллэринэн куһаҕан дьаллык эбитин. Бүгүн ол киһи сирин ылыаҥ. Сарсын өссө тугу иҥэринэр санаа киирэрэ биллибэтин өйдүүр эбиттэр.

Керчь саалаах уола  сүүрбэ оҕону, дьахтары ытарыгар, эһэригэр бу икки өйдөбүл киниэхэ суоҕа чахчы эбит. Маннык өйдөбүллэри оҕолорго иҥэрэр судаарыстыбаннай бэлиитикэбит суох олоробут. Былыргы «үөрэҕэ суох» диэн ааттыыр сахам дьонун култууратыгар тиийбэппит, араас туһата суох «култуураларынан»  аһылыктанарбыт, ону үтүктэрбит, күннэтэ телевизорынан, Интернетинэн тарҕатарбыт  көстөн таҕыста. Олорон биэрдибит.

Өйдөнүөҕүҥ. Саха сиригэр маннык кэлиэ суоҕа диэн уоскуйан олорумуоххайыҥ. Ыччат өйүн-төйүн булунарын кэтэһэн кэтэхпитин тарбанымыаххайыҥ. Сотору бу буолбут түбэлтэни үөһээҥҥилэрбит умнуохтара. Аныгыскы түбэлтэ тахсыар дылы эмиэ уу чуумпу сатыылыа дуо?

Федот Харитонов.

 Хаартыскалар Интернет ситимиттэн ылылынна.