«Кини курдук доҕору бу олохпор уонна көрсүбэппин!»

Киһи илиитигэр биллэр «эттээх» бу кинигэҕэ П.А.Слепцов кэргэнин, кыыһын, бииргэ төрөөбүттэрин, аймах-билэ дьонун сэргэ, дойдутун дьонун, оҕо уонна эдэр сааһын доҕотторун, оскуолаҕа, үнүбэрсиэккэ, аспирантураҕа бииргэ үөрэммиттэрин, үөрэппит устудьуоннарын ахтыылара киирбиттэр.

П.А.Слепцов туһунан ахтыы кинигэни аахпыт киһини булгуччу сырдык, ону тэҥэ курус санаа кууһуоҕа дии саныыбын. Элбэх эдэр да, сааһыра барбыт да дьон ахтыыта киирбит. Кинилэр барыларын санааларын ситимниир биир туомтуу баайыы  түмүк баар: ол ахтыллар киһи төрөөбүт төрүт буоругар, чугас дьонугар иһирэх таптала, доҕотторугар уонна үөрэтэр устудьуоннарыгар ураты бэриниилээх сыһыана. Өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн чахчы ыраас, киэҥ ычалаах киһи буолан, үгүс ахсааннаах үөлээннээхтэрин  курус эрээри, сырдык ахтыыларыгар киирбитин сүрэххинэн ылынаҕын.

Платон Слепцову  көннөрү чугастык эбэтэр ыраахтан элэкис билээччи хара баһаам буолуохтаах. Чуолаан Дьокуускайга. Олортон түбэһэн аахпыттар,  бу ахтыылартан сырдык киһи кылгас эрээри, туох да киэркэтиитэ суох чаҕылхай олоҕун араас түгэннэрин кытта сиһилии билсэллэригэр уонна кинигэни чугастык ылыналларыгар саарбахтыы барбаккын. Ол курдук иһирэх, боростуой тылынан суруллубут. Кылаабынайа, ис сүрэхтэн тахсар тылларынан.

П.А.Слепцов, саха аныгы көлүөнэ интэлигиэнсийэтин биир бэлиэ киһитэ этэ. Көр, ону кинини кытта алтыспыт туора улахан омук дьоно булгуччу бэлиэтии көрөллөр эбит. Л.И.Шерстова, и.н.д.,Томскайдааҕы судаарыстыбаннай үнүбэрсиэт бэрэпиэссэрэ: « Вспоминая Платона, спустя годы я поняла, что главным в нем как личности, была та же врожденная интеллигентность, которая является уникальным качеством лучших людей нашей России. Это качество неуловимо. Его не определишь словами, его ощущаешь…». Пиерс Витебски, Кембридж үнүбэрсиэтин Полярнай чинчийиилэргэ үнүстүүтүн дириэктэрин солбуйааччы: «Платон был добрым, дружелюбным человеком. Он вызывал теплые чувства у всех людей, с которыми он общался».

Санааны түмүктүүр курдук эттэххэ, кэрэ киһи кэрэ олоҕун туһунан толору өйдөбүл бэриллибит. Үчүгэй киһи үчүгэй силистээх-мутуктаах, төрүттэрдээх уонна доҕоттордоох эбит. Киһи олохтон соһуччу барбыта биир сыла туолуутугар, киниэхэ  сыһыаннаах үс кинигэ биирдэ бэчээттэнэн тахсыбыт түбэлтэтэ өссө баара эбитэ дуу…

– Кини курдук доҕору бу күн сиригэр уонна көрсүбэппин, ол олох чуолкай суол, – диир ХИФУ Аан дойдутааҕы, Арассыыйатааҕы историяҕа, этнологияҕа уонна археологияҕа хаапыдыратын чинчийээччи-бэрэпиэссэрэ Анатолий Алексеев. – Доҕорум суох буолбутун, өйүм-санаам эрэ буолбакка, сүрэҕим адьас ылыммат. Ол онон буоллаҕа буолуо, ити тахсыбыт ахтыы кинигэҕэ тугу да үөтэлээн эппэккэ хаалбытым. Бу бүгүн тугу эрэ эбии эппит киһи диэн санаалаахпын эрээри, кыаллар эрэ, суох эрэ.

Анатолий Афанасьевиһы кытта кэпсэтэ олорон, өрдөөҕү түгэни санаан ыллым. 2000 сыллар саҥаларыгар үлэлиир хоспор Анатолий доҕорунаан Былатыанныын көтөн түстүлэр. Иккиэн бэрт түргэн-тарҕан хамсаныылаах дьон, мэктиэтигэр өрүтэ көтүөккэлээн кэриэтэ уулуссанан саппай уопсан иһэллэрин чаастатык көрөр буоларым. Анатолий Афанасьевиһы уруккуттан сирэй билэбин. Үөрэҕин бүтэрэн баран, мин дойдубар Ньурба Маарын СПТУ-гар үлэлээбитэ. Дьонум иккиэн сирэйдэрэ-харахтара турбута сүрдээх, бэйэ бэйэлэриттэн өрүскэлэспиттии, биир кэм кутан-симэн кэпсээн киирэн бардылар. Оччолорго СГУ-га үлэлиир Анатолий Афанасьевич, омук дойдуларыттан кэлитэлиир устудьуоннартан уонна салайааччыларыттан састааптаах эспэдьииссийэлэри, хотугу улуустарынан арыаллаан сырытыннартыыр эбит этэ. Биир түбэлтэҕэ өйдөспөт быһыы тахсан, ол ону үҥсээччилэр көстүбүттэр. Көхсүнэн да сэрэйдэххэ, туох улахан алдьархайдаах дьыала буолаахтыай гынан баран, мэлдьи буоларыныы, кимнээх эрэ бэлитиичэскэй дьүөкэти сыбаан биэрдэхтэринэ, эдэр преподавателга туох охсууланан тахсыа биллибэт курдук балаһыанньа эбит.

Дьонум соруктара диэн, буолбут түбэлтэни хаһыат нөҥүө быһааран, ытаһалаан биэрии. Сөптөөх тактика. Ханна эрэ кэбиниэккэ дуу, мунньахха дуу быһааран биэрбитиҥ биир дьыала. Оттон хаһыат нөҥүө бэйэ санаатын этии, көмүскэнии, дакаастааһын атын суолталанан тахсыан эмиэ сөп. Платон Алексеевич, дьиҥэр, ол түбэлтэҕэ туох да кыттыгаһа суох киһи, доҕорун туһугар ыалдьан, «кыыла турбутун» сөҕө уонна хайгыы санаабыттаахпын.

– 1985 сыллаахха, – Анатолий Афанасьевич салгыы кэпсиир, – ТЛИНЧИ 4 киһилээх бөлөҕө мин дойдубар Сэбээҥҥэ наука хомондьуруопкатынан кэлэн, балачча уһун кэмҥэ үлэлээн барбыта. Мин нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээлэбин. Былатыан оччолорго эдэркээн учуонай эрээри, билиитэ-көрүүтэ сүрдээх киэҥ. Төһө да тус-туспа кэмҥэ СГУ-га үөрэммиппит иһин, иккиэн историктар буоллахпыт, бэркэ тапсыбыппыт. Ол үөһэ Былатыан оҕо сылдьан Өлөөнүнэн, Абыйынан олоро, үөрэнэ сылдьыбыт буолан, «тоҥустуйбут» саха этэ буоллаҕа.

Ол сыл сааһыгар Дьокуускайга кэлэ сылдьан Былатыаны көрүстүм. Киһим кэпсээнинэн, Кембридж үнүбэрсиэтин учуонайа хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар олохторун-дьаһахтарын үөрэтэр сыаллаах кэлбитин, үнүстүүт салалтата Томпо Тополинайыгар ыытарга быһаарбыт. Былатыан арыаллааччынан анаммыт. «Тыый, доҕор, хайдах буоллуҥ! – диибин. – Ол көрдөрүүлээх Тополинайга тиийэн, силиктэрэ барыта сиппит дьону көрөн тугу туһанар? Биһиэхэ барыахха. Бөһүөлэкпит 80 бырыһыана тимир буочука оһоҕунан оттунан олорор. Табаһыттарбыт кыһыннары-сайыннары илдьирийбит балаакканан самсаналлар. Омук киһитэ тиэрэ кэлэн түһэр олоҕун «сиэдэрэй көстүүтэ» биһиэхэ толору баар». Итинник аҕытаассыйалаан, омукпут учуонайа Пиерс Витебски, биһиги кикпитинэн, «Сэбээҥҥэ барабын да сабаас» диэн туруорсан, мин дойдубар көппүппүт. Үһүөн биир ый устата ыстаадаҕа олорбуппут уонна үлэлээбиппит. Ол онтон ыла 31 сыл усталаах-туоратыгар Былатыанныын бииргэ сэмдэйдэһэн олох олорон, үлэлээн-хамсаан, үөрэн-хомойон кэлбиппит баара…

Национальнай оройуон анал туругун туруорсууга «наһаалаата» диэн оройуонум салалтата атарахсытан, устунан үлэбиттэн ууратаннар, 1989 сылга Дьокуускайга кэлбитим. Дьоллонор Дьокуускай куоракка миэхэ кимим кэлэн, тугу бэлэмнээн тоһуйуой. Инньэ быданнааҕыта СГУ-га үөрэммит эрэ аньыылаах буолуом. Үнүбэрсиэккэ үөрэппит учууталым Семен Николаевич Горохов, айыы санаалаах киһи буолан, салайар хаапыдыратыгар ассистенынан ылар. Наукаҕа дьиҥнээхтик сыстарбар, диссэртээссийэ суруйан көмүскүүрбэр доҕорум Былатыан тылынан толору кыайан этиллибэт үтүөлээх. Хандьыдаат диссэртээссийэтин суруйарбар, бэйэтэ аспирантураҕа үөрэммит Ленинградыгар (кэлин Бөтөрбүүр) миигин кытта барсан, сиэтэ сылдьан кэриэтэ Антропология уонна этнография үнүстүүтүгэр, научнай бибилэтиэкэлэргэ, этнография мусуойугар, Кунсткамераҕа, архыыптарга сырытыннарара. Төһөлөөх элбэҕи ыйан-кэрдэн, сүбэлээн-амалаан биэрбитин туһунан этэ да барбаппын. Олохтон эрдэ барбыт, талааннаах учуонай-этнограф Федор Васильев миэхэ көмөтүн эмиэ куруутун махтана саныыбын. Онон доҕорум Былатыан «Өлөксүөйэби мин наука хандьыдаата оҥорбутум» диир толору бырааптаах этэ. Итини барытын биир-биэс харчы  төлөбүрэ суох, «доҕорго көмөлөһүллүөхтээх» диир сыччах ыраас сүрэҕин этиитинэн оҥорбута.

Доҕорбунаан, үлэбит хайысхатынан, өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыгар сылдьыбыппыт. Наука эспэдьииссийэтигэр киирсэн, Красноярскай кыраайдааҕы Эбэҥки национальнай оройуонугар, Дьэһиэй сахаларыгар тиийтэлээбиппит. Кэллиэгэбит уонна доҕорбут Пиерс Витебски ыҥырыытынан, 1990 сыллаахха Былатыанныын Лондоҥҥа, Кембриджкэ ыалдьыттааһыммыт олохпутугар биир бэлиэ түбэлтэнэн буолбута.

Былатыан бэртээхэй сааһыт этэ. Үлэ хомондьуруопкатыгар сыһыаран, чуолаан сааскы өттүгэр хотугу улуустарга сааланар этибит. Кэлин үс сыл субуруччу Булуҥ Хара Уулааҕын төрдүгэр сааскы кэмҥэ сыппыппыт. Бүтэһик сырыыбытыгар киһибиттэн: «Эһиил хайыыбыт?» – диэн ыйыппытым. Онуоха киһим балачча саҥата суох олорбохтоон баран: «Дьэ, саарбах. Арааһа, кыамматым буолуо». – диэбитэ. Эмиэ ити сырыыбыт түмүктэниитин кыратык бэлиэтээн баран, киһим ырыа ыллаата. Былатыан ырыаны сүрдээҕин сөбүлээн ыллыыра, ону урут да, кэлин да элбэхтик истибитим. Бу сырыыга олус иччилээхтик ыллаабыта, этим сааһа аһыллыбыта, улаханнык соһуйбутум эрээри, тугу да саҥарбатаҕым. Кыттыгастарбыт эмиэ саҥата суох сирэй сирэйдэрин көрсөн кэбиспиттэрэ. Кэлин ырытан толкуйдаан көрдөхпүнэ, доҕорум барахсан аны уонна бу Орто дойдуга бултаабатын сүрэҕинэн таайан, бырастыылаһар кэриэтэ иэйэн-туойан иччилээхтик ыллаабыт эбит.

Сиргэ-уокка, булка бииргэ сылдьарбыт үчүгэй да буолара! Дьиэтигэр эрэ буолбакка, сиргэ эмиэ ааттаах асчыт, түргэнэ-тарҕана, күөһэ бэлэм буола охсорунан тэҥнээҕэ аҕыйах буолуохтаах. Быйыл кыһын 70 сааспын туолабын, доҕорум, миигиттэн уон сыл балыс киһи, олохтон эмискэ баран хаалан улаханнык соһутта, сүрэхпин хамсатта. Бука, тулаайахсыйарым буолуо… Сылтан ордук кэм ааста эрээри, өйбөр өссө ситэ түһэрэ илик курдукпун. Иккиэйэх да буолларбыт кэпсэтэн-ипсэтэн, күлэн-ооньоон, хаадьылаһан көр бөҕөтө буолааччыбыт. Былатыан чахчы дьон киһитэ этэ. Үөрэхтээхтэр, маанылар ортолоругар киирдэҕинэ тэҥ баайыылаахтара, оттон тыа боростуой дьонугар бэрт түргэник бэйэлэрин киһилэрэ буолан хаалара. Үлэтин хайысхатынан элбэхтик алтыспыт, ыйы ыйдаан бииргэ көсүһэ сылдьыбыт Сэбээн 7 №-дээх ыстаадатын дьоно, биир аата суох үрүйэни «Былатыан үрүйэтэ» диэн ааттаабыттара иҥэн сылдьар. Айылҕа дьоно ханнык да хос, кэтэх санаата суох, хайҕаабыттарын, ылыммыттарын биллэрэр майгылара.

Доҕорум биир түбэлтэҕэ, улаханнык долгуйан туран, махтанан турардаах. Аҕата, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саллаата, Алексей Иванович, куораттааҕы онкология балыыһатыттан аккаастатан, дойдутугар Хатырыкка тахсар буолбут. Былатыан, массыыналаах киһини, миигин, көрдөстө. Оҕонньору уонна дьонун олордуталаан, Хатырыктаатыбыт. Алексей Иванович дөрүн-дөрүн сүр ыараханнык иһин түгэҕиттэн ынчыктаталаан ылар, аһыммытым иһин тугу да гынар кыаҕым суох. Нэксиэҕэ оҕустарбатах эрэ киһи диэн сыаллаахпын. Баҕар, аралдьытаайамый диэн санааттан, суол былаһын тухары бииртэн биир билэр сахалыы ырыаларбын ыллаан тиийдим. Арааһа, дьоно ону Былатыаҥҥа кэпсээбит буолуохтаахтар, киһим долгуйан туран олус истиҥник махтаммыта. Дьиҥэр, ол биһиги доҕордуу сыһыаммытыгар көннөрү боростуой дьыала этэ буоллаҕа. Былатыан дьонун да, оҕонньору да үчүгэйдик билэр, элбэхтэ сылдьыбыт, маанылаппыт ыалым этэ. Аҕабын, дьоммун аһынан, ырыалаах айаннаатаҕа диэн ол махтанар. Аны дьоно барахсаттар кэпсээтэхтэрэ дии. Ол курдук, бары аймахтаан туран киһини үчүгэйдик саныыр, махталларын биллэрэр дьон эбит диэн толкуйдаахпын.

Платон Алексеевич Слепцов – ботуруйуот, гуманист. Төрөөбүт Хатырыгын, Намын, Сахатын сирин чуумпутук эрээри, чахчы бэриниилээхтик таптыыра. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тыйыс дьылҕаларын чугастык ылынара. Наада буоллаҕына, туруулаһан туран кэлэр кыахтааҕа. Оннук эрдээх санаалааҕын дьыалаҕа дакаастаан турар.

Прокопий ИВАНОВ.