Кинилиин алтыспыт дьоллоохпун

Мин кинини кытары үйэ чиэппэрин анараа өттүгэр аан бастаан көрсүһээт, ирэ-хоро кэпсэппиппит, бэйэ-бэйэбитин өйдөспүппүт, истиҥ табаарыстыы буолбуппут. Ону билигин даҕаны бу баардыы өйдүүбүн. Ол саҕана олорор, үлэлиир сирбиттэн, Ленскэйтэн, уоппускабар кэлэ сылдьан, үгэс быһыытынан суруйбут сонуннарбын “Саха сирэ” хаһыакка аҕалан сурук салаатыгар туттардым. Оччолорго ол салаа сэбиэдиссэйинэн, билигин “Ил Түмэн” хаһыат кыл. редакторынан үлэлиир, СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ Е.Н Иванова быһыылааҕа.
Мин История институтугар баран М.С. Иванову – Багдарыын Сүлбэни көрсөр санаалаахпын билэн, таарыччы киниэхэ сурук илдьэн биэрэрбэр көрдөстүлэр. Онон бэлэм сылтаҕынан Михаил Спиридоновиһы көрсөр буолбуппуттан сүргэм көтөҕүллэн, сурукпун туппутунан бардаҕым дии. Оччолорго билиҥҥи курдук ГЧИ буолбакка, Тыл, литература уонна история института дэнэрэ. Мин сэргэх соҕустук туттан-хаптан, институт аанын аһан иһирдьэ киирбитим, Михаил Спиридонович үлэлиир кабинетын аанын аһан, бэттэх хайыһан олорор. Ону-маны кэпсэтэн, ыйыталаһан баран: “Эйиэхэ этнограф наада эбит, мин кинилиин билиһиннэриэм”, — диэн баран, миигин батыһыннаран көрүдүөргэ таҕыстыбыт. Көрү­дүөргэ икки киһи кэпсэтэ туралларыгар тиийэн: «Былатыан, бу эйиэхэ наадалаах киһини аҕаллым, билсэн кэбиһиҥ», — диэтэ. Кэлин билбитим, доҕорум кэпсэтэ турар киһитэ искусствовед, художник И.Потапов эбит этэ. Барахсаттар, билигин үһүөн биһиги кэккэбитигэр суохтар. Дьэ итинник, биһиги аан бастаан эн-мин дэһэн, билсиһэн турабыт. Итинтэн ылата өр сыллар устата бииргэ алтыһан ааспыппыт. Доҕорум Была­тыан миэхэ массыыҥканан бэчээттээбит курдук ып-ыраас, дыргыччы суруйбут буочарынан ыыппыт суругун элбэхтэ туппутум. Онтон аҕыйаҕы быһа тардан билиһиннэриим. “Кыра кыыс манна чугас детсадка сылдьан абыраан эрэр. Эн аҕалбыт этэрбэскин тойточчу кэтэр. Кырдьаҕастар кэмнэринэн, эһээ (СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ Л.Г. Колесов) хаһыатыгар үлэлии сылдьар”, “Эн кинигэҕин төһөлөстүҥ? Биирдэ баран эттэххэ, мин да редактор буолуом этэ”, “Бу ый ортотугар 1944 сыллаахха бэрт хомолтолоохтук барбыт убайа суох киһиэхэ убай оҥостубут этнограф, Федор Васильев бу саҥардыыта тахсыбыт “Военное дело якутов” кинигэтин билиһиннэрии буолар», «Багдарыын Сүлбэ бэркэ үлэлии сылдьар. Коммунистар былааска кэлиэхтэрэ диэн олус сэрэхэчийэр» (Платон Алексеевич кинини олус ытыктыыра, үрдүктүк сыаналыыра, улуу киһинэн ааҕара – Н.К.). «Бэйэм научнай үлэм син барар диэххэ сөп. Докторскай үлэм сүрүн идеяларын чопчулаан эрэбин. Мантан инньэ конкретно үлэлиэххэ наада», «Эн суруйууларыҥ олус интэриэһинэйдэр, хаһыакка таһаарар матырыйаалларгын өрүү ааҕабын», «Ленин суолугар» (Нам улууһун хаһыата) күһүөрү И.Е. Винокуров туһунан суруйууҥ тахсыбыта, ону кэнники ыытыам», «М.К. Аммосов конференцията Хатырыкка уонна Намҥа үчүгэйдик ааста. Илья Егоровичка бэлэмнэнии бөҕө баран эрэр. Эн матырыйаалгын эмиэ ылыахтаахтар. Онон сыыйа-баайа бэлэмнээн ыытарыҥ буоллар». “Россия журналистарын чилиэнэ буолбуккунан, сурук үлэтигэр кыра сыһыаннаах киһи быһыытынан ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин. Өр сыллаах айар үлэҥ, төрөөбүт дойдугар, өбүгэлэргэр, дьоҥҥор-сэргэҕэр итии тапталыҥ, тус бэйэҥ, тутаах үлэҥ таһынан сүрэҕиҥ этиитинэн, дьулуурдаахтык үлэлээҥҥин бу ааты ыллыҥ диэн сыаналыыбын. Баар баара батарбат диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Төрүт уус, удьуор син биир билэр, таайар дииллэрэ кырдьык эбит”.
Дьэ ити курдук биһиги бэйэ-бэйэбитин өйдөһөн-өйөһөн, үөрүүбүтүн-көтүүбүтүн, хомолтобутун тэҥҥэ үллэстэн бииргэ алтыһан ааспыппыт. Былатыан олус үтүө санаалаах, холку, сэмэй майгылаах, кыраттан даҕаны үөрүнньэҥ, элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх, элбэх үтүө-мааны доҕоттордоох, киэҥ билиилээх, сахалыы киэҥ толкуйдаах киһи этэ.
Мин кинилэргэ элбэхтэ сылдьан, хонон-өрөөн ааспытым. Дьиэлээх хаһаайка Галина Лукинична астаабыт минньигэс аһын амсайбыт, аһаабыт киһибин. Мин кинилэргэ кэллэхпинэ үөрүү-көтүү буолара. Кыра кыыстара Катяны көтөхпүт оҕом. Билигин кини үрдүк үөрэҕин бүтэрэн, билиҥҥинэн магистрант. Бэйэтэ кыыс оҕолоох ыал ийэтэ. Улахан кыыстара Маша эбэлээх эһэтигэр иитиллибитэ. Саха госуниверситетын бүтэрэн баран Ил Түмэҥҥэ специалиһынан, онтон Нижне-Ленскэйдээҕи ААУо-ҕа үлэлээбитэ. Эһэтин туйаҕын хатаран талааннаах журналист, переводчик идэтин баһылаата. Кини өссө оскуола кэнниттэн бэйэтин баҕатынан ылсыһан, дьаныһан туран мин «Муустаах байҕал кытылыгар» бастакы кинигэбин нууччалыы тылбаастаан «У моря Лаптевых» диэн аатынан «Бичик» кинигэ кыһатыгар таһаартарбыт үтү­мэн үтүөлээх киһи. Мария Дмитриевна уол, кыыс оҕолоох ыал ийэтэ.
Доҕорум Платон Алексеевич бэйэтэ эппитин курдук, кинигэлэрбин бэйэтэ редакциялаан, бэчээккэ бэлэмнээн, күн сырдыгын көрдөрбүт, тугунан да кэмнэммэт үтүөлээх-өҥөлөөх киһи. Оннооҕор түһээн, кини долбууртан ылан миэхэ икки кинигэни биэрбитин көрөн турабын. Ол «Муустаах байҕал кытылыгар» — 2000 с. уонна «Төрөөбүт төрүт түөлбэбит» — 2004 с. «Бичик» НКК тахсыталаабыт кинигэлэрим.
2005 сыл сааһыгар «Төрөө­бүт төрүт түөлбэбит» кинигэм презентациятыгар оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ бүтүн дьиэ кэргэнинэн кыттыыны ылбыттара. Кинигэни билиһиннэрии Хотугу норуоттарга уонна федеративнай сыһыаннаһыыга Департамент киэҥ-куоҥ аактабай саалатыгар буолбута. Кинигэм сүрэхтэниитин Платон Алексеевич бэйэтэ иилээн-саҕалаан ыыппыта. Оччолорго Департамент салайааччыта Аф.В. Мигалкин, кини солбуйааччылара Г.Кокшарская уонна бэйэбит уолбут, билигин ХИФУ доцена, юридическай наука кандидата А.Н. Слепцов тэрээһини ыытарга биир санаанан сөбүлэспиттэрэ. Элбэх киһи кыттыыны ылбыта. Кинилэр мин үөрүүбүн-көтүүбүн тэҥҥэ үллэстибиттэрэ, үлэбин үрдүктүк сыаналаабыттара, өссө айымньылаахтык үлэлиирбэр баҕа санааларын эппиттэрэ. Убай курдук саныыр аҕа саастаах доҕотторум, биллиилээх суруйааччылар Н. Босиков, С. Руфов кэргэттэринээн, Ст.Дадаскинов, журналистар Д.И. Пухов, Е.Е. Сибиряков, И.В. Борисов, М.М. Афанасьев, И.И. Ксенофонтов, академик Е.М. Махаров, ырааҕынан аймаҕым А.Г. Чикачев, күтүөппүт Н.М. Винокуров, биир дойдулаахтарбыт П.Г. Петрова, О.А. Мельничук уо.д.а. бааллара. Тоҕо эрэ киэн туттар, ытыктыыр киһим М.Д. Ефимов, В.Т. Сивцев кэлбэтэхтэр этэ. Кэлин Василий Тарасович Семен Титович «таах кэлбэтэххин, Күндүлүн тоҥ тууччаҕынан күндүлээтэ» диэбитин этэн аһарбыта.
Аан бастаан мин туспунан «Саха сирэ» хаһыакка суруйан, өрөспүүбүлүкэ ааҕааччыларын киэҥ эйгэтигэр таһаарбыт киһинэн доҕорум Былатыан этэ. Эмиэ кини үтүөтүнэн, сабыдыалынан Е.Е. Алексеев («Төрөөбүт төрүт түөлбэбит» кинигэҕэ аан тылын суруйбута), В.В. Илларионов, Г.Г. Филиппов, И.Е. Алексеев, А.Н. Жирков, М.У. Тимофеев, П.Г. Петрова, Р.И. Бравина, Л.Р. Кулаковская, О.А. Мельничук курдук наука, культура деятеллэрин билсэн, алтыһан ааспытым, быһата, саха интеллигенциятын сүөгэйэ-сүмэтэ буолбут, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр дьоннордуун алтыспытым. Кинилэр эмиэ үгүстэрэ миэхэ көмөлөспүт, хаһан баҕарар үтүөнү-кэрэни оҥорортон туора турбат дьон.
Платон Алексеевич биирдэ И.Е. Винокуров ханнык эрэ үбүлүөйүгэр бэйэтэ кыайан барбат буолан миигин ыыппыта. Онно уонча киһилээх научнай-практическай конференцияны историческай наука доктора, ГЧИ сүрүн научнай сотруднига Е.Е. Алексеев салайан ыыппыта. Конференция үлэтигэр наука кандидаттара П.И. Докторов, Е.П. Антонов, ону сэргэ В.Н. Луковцев уо.д.а. бааллара. Мин Илья Егорович Усуйаанатааҕы сырыытын кэпсээбитим, эһэлэрбэр бэлэхтээбит хаартыскатын көрдөрбүтүм. Ол сырыыбыт туһунан Валерий Николаевич Луковцев «Са­ха сирэ» хаһыакка суруйбут этэ. Ол саҕана УАЗ-ик массыынанан төннөн истэхпитинэ, Егор Егорович миигин утары көрөн олорон: «Дьэ, быраат, сирэйиҥ-хараҕыҥ ырааһа, киһи быһыытынан үчүгэй киһи эбиккин, буолан баран, араатардаан аһыыһыгын суох», — диэн хаһан эрэ Ойуунускай Амма Аччыгыйын эппитинии этэн дьону күллэрбитэ.
П.А. Слепцов олус дьулуурдаах үлэһит, сылайары-элэйэри билбэт сүрэхтээх-бэлэстээх киһи этэ. Кини бэйэтин сүрүн үлэтин таһынан, омуктары, сороҕор бэйэбит учуонайдарбытын, археологтарбытын кытта экспедицияларга, студеннардыын этнографическай практикаларга үгүстүк сылдьара. Ону таһынан элбэх ахсааннаах, научнай-популярнай, документальнай-публицистическай, политическай кинигэлэр, араас альбомнар, брошюралар ааптардара, хос ааптардара, редактор быһыытынан үгүс сыратын-сылбатын биэрэн туран үлэлээбитэ, кыттыбыта. Ол сыралаах үлэтин сыаналаан кинини Бырабыыталыстыба «Гражданскай килбиэн» бэлиэнэн сиэрдээхтик наҕараадалаабыта.
Кини төһө да куоракка отучча сыл олордор, күүһэ-кыаҕа тиийэринэн дойдутугар көмөлөһө сатыыра, ситимин быспата, ол туоһутунан киниэхэ “Нам улууһун Бочуоттаах олохтооҕо” үрдүк аат иҥэриллибитэ буолар.
Платон Алексеевич Слепцов төрөөбүт норуотун, дойдутун дириҥник таптыыра, дьиҥнээх патриота этэ. Нам улууһуттан төрүттээх албан аатырбыт биир дойдулаахтара, Саха сирин бөдөҥ государственнай, политическай деятеллэрэ Максим Кирович Аммосов, Илья Егорович Винокуров үтүө ааттарын тилиннэриигэ, үйэтитиигэ өр сыллар устата сыралаһан туран дьарыктаммыта. Ол түмүгэр кинилэр тустарынан элбэх кинигэлэри, альбомнары бэчээттэтэн таһаартарбыт үйэлэргэ өлбөөдүйбэт үтүөлээх киһи. Мин элбэх сыллар устата кинилиин доҕордоһон, дьиэ кэргэттэриниин алтыһан ааспыппыттан олус диэн үөрэбин, астынабын уонна дьылҕабар махтанабын.

Николай КҮНДҮЛҮН,
СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Суруйааччыларын сойууһун,

РФ Географическай обществотын чилиэнэ. Усуйаана оройуонун уонна Хаһааччыйа нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.