Өктөөп Саха сиригэр туох суолталааҕый?

«Бэйэтин ааспыт кэмин билбэт норуот кэскилэ суох»

Михаил Ломоносов

Быйыл Өктөөп өрөбө­лүүс­сүйэтин үбүлүөйдээх сыла. 100 сыл анараа өттүгэр ыраахтааҕы былааһа сууллан, саҥа былаас олохтоммута.
Бу кэм туһунан үгүс сылларга учуонайдар историяны хасыһан, суолталаах докумуоннары ырытан, үөрэтэн кэллилэр. Ол эрээри Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин туһунан историктар санаалара хайдыһар. Сорох бу бэлиэ түгэн Арассыыйа историятын тосту уларытан, кэхтиигэ тириэрдибитэ диир, сорох, төттөрүтүн, саҥа олох кэлэн, сайдыы суола тэлэллибитэ диир. Чуолаан бу сүүс сыллаах кирбиигэ кэлэн, дьон-сэргэ бу бэлиэ даата суолтатын сөпкө өйдөөн, салгыы сайдарга тирэх, билии ылара тоҕоостоох.
Алтынньы 26-27 күннэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын, Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи Научнай киинин, СӨ Наукаларын академия­тын, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар проблемаларын институтун көҕүлээһиннэринэн «Великая Российская революция 1917 г. — по­воротный момент в истории Яку­тии, России и мира» Бүтүн Арас­сыыйатааҕы научнай-практическай кэмпириэнсийэ үлэтин саҕалаата. Манна олоҕу тосту уларыппыт ыраахтааҕы систиэмэтин суулларыы төрүө­түн, ол содулун, бүттүүн Арас­сыыйа уонна биирдиилээн норуот дьылҕатыгар туох суолталааҕын, билиҥҥи кэмҥэ өрөбөлүүссүйэ туһунан дьон-сэргэ санаата уларыйыытын, итиэннэ бу боппуруостары үөрэтии проблемаларын, уустугун туһунан кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара ырыталлар.

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ чуо­лаан Саха сиригэр туох суол­талааҕын кэмпириэнсийэни тэрийээччиттэн, Гуманитарнай чин­чийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар проблемаларын институтун Саха сирин историятын секторын салайааччыта Егор Антоновтан ыйыталастыбыт.

— Егор Ни­ко­лаевич, арай, өрө­бөлүүссүйэ буолбатаҕа буоллар, сахалар дьылҕабыт хайдах буолуо этэй?
— Столыпин аграрнай рефор­мата диэн баара. Ол чэрчитинэн сахалар сирдэригэр нуучча бааһынайдарын ыытан, сири түҥэтэр бырайыак баара. Итинник политика Бурятияҕа ыытыллыбыта – сирдэрин 45% кэлии бааһынайдарга түҥэппиттэрэ. Ол политика Саха сиригэр тиийиэх­тээх этэ. Дьолго, онно хаарыллы­бак­ка, өрөбөлүүссүйэ буолан, ити боппуруос таарыллыбакка хаал­быта.

— Сахаларга өрөбөлүүссүйэ тугу аҕалбытай? Үчүгэй, куһаҕан өттө.
— Баҕар, Арассыыйа историятыгар өрөбөлүүссүйэ икки өрүттээх эбит буоллаҕына, чуолаан сахаларга үтүө өттө үгүс. Ол курдук:
● Үөрэхтээһин киэҥник тар­ҕаммыта. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ таҥара үөрэҕин сахалартан биирдиилээн дьон ылар эбит буоллаҕына, 1917 сылтан Новгородов алпаабыта маассабай буолан, үөрэх кинигэтин бэчээттэтэллэр, оскуола бөҕө тутуллар. 1930-с сылларга сахалар үгүстэрэ үөрэхтэнэр. Бу – улахан ситиһии.
● Медицина эйгэтигэр. Өлүү-сүтүү боппуруоһа былыр сытыытык турара. 1924 сыллаахха Исидор Бараховтаах, Максим Аммосовтаах көҕүлээһиннэринэн бастакы комплекснай экспедиция тэриллэр. Бу экспедиция аҕыйах ахсааннаах норуоттар олохторун-дьаһахтарын үөрэтэр, чинчийэр аналлаах этэ. Аҕыйах ахсааннаах омукка өлүү-сүтүү көстүүтэ сытыытык турарын бэлиэтээн, дьон-сэргэ ортотугар киэҥник тарҕаммыт ыарыылары эмтииргэ улахан болҕомто ууруллар. Ол түмүгэр фельдшерскай-акушерскай пууннар үлэлииллэр, элбэх балыыһа тутуллар. Санитария, гигиена өттүгэр уларыйыы тахсар, саҥа ирдэбиллэр киирэллэр. Онтон сиэттэрэн дьиэни хотонтон араарыы, суунуу-тарааныы, о.д.а. боппуруостарыгар үлэ бөҕө барар. Маны оччотооҕу лидердэр бүтүн судаарыстыба таһымыгар таһааран киэҥ хабааннаах үлэни ыыппыттара сөхтөрөр.
● Идэлээх каадырдары бэлэм­нээһин. Архыып докумуоннарын да көрдөххө, сахалары босхо үөрэттэрии диэн бырагыраама баар эбит. Холобур, Москва, Ленинград курдук улахан куораттарга экзамена суох учуутал идэтигэр быһа үөрэттэрэ ыыталлара. Манна оннооҕор аһыыр, олорор харчыларын судаарыстыба уйунара. Ол саҕана былааны, болдьоҕу тутуһары кытаанахтык ирдииллэрэ. Обкомтан быһаччы бирикээс кэллэ да, быһа гыммакка, толоро сатыыллара. Ол курдук, бу болдьоххо нэһилиэнньэ үөрэхтээх буоларын ситиһэргэ диэн былаан турда да, ону толорорго дьулуһаллара. Онно биири бэлиэтиэххэ наада. Саха үгүс өттө үөрэҕэ суох этэ. Ону ситиһэр туһуттан бары күүһү педагогическай каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ уурбуттара. Ол иһин да буолуо, саха киһитэ техническэй үөрэҕи баһылаабакка хаалбыта. Тоҕо диэтэр, техническэй каадырдары бэлэмнээһин үгүс бириэмэни ылара, итиэннэ, холобур, горняк идэтин баһылыыр уустук этэ. Архыыпка көрдөххө, Горнай академияттан киһини үөрэттэрэ ыытыҥ диэн бронь кэллэҕинэ да, маннааҕы обком нууччалыы билбэт саханы техническэй үөрэххэ ыытыан кэриэтэ, нууччаны эбэтэр атын омугу ыытара быдан тоҕоостоох курдук. Ол аата саха техническэй үөрэҕи ылыммат диэн буолбатах, кэм ирдэбилэ оннук этэ. Ол иһин да техническэй каадырдары сүрүннээн Грузия, Армения, Украина бэлэмниир этилэр. Оройуоннарынан наарданан хаалбыта итиннэ көстөр. Олохтоох омук үксэ гуманитарнай үөрэхтээһиҥҥэ барбыт.

________________________________________________________________________________

Бэлиэтээһин

Арассыыйа Наукаларын академията Өктөөп өрөбө­лүүссүйэтин 100 сылыгар анаан нэһилиэнньэҕэ ыйытык ыыппыт. Бу ыйытык түмүгүнэн үгүс дьон историяны билбэтэ дьэҥкэтик көстөн тахсыбыт. Ол курдук, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ дойдуга үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны аҕалбыта дуу диэн 18-тан үөһэ саастаах 4000 киһиттэн ыйыппыттар. 32% бу боппуруоска кыайан хоруйдаа­батах. 29% «куһаҕана да үчүгэйэ да тэҥ” диэбит. Бу боппуруоһу чуолкайдык билэр өттө — 21% «үчүгэйэ үгүс», оттон 19% «куһаҕана элбэх» диэн хоруйдаабыт.
Чинчийээччилэр Арассыыйа олохтоохторо дойдуларын билбэттэр эбэтэр аанньа ахтыбаттар диэн түмүктээбиттэр. Ол да буоллар дьон 44% тутаах суолталаах историческай түгэннэри үчүгэйдик билэллэрэ, бу туһунан санааларын сөпкө этэллэрэ эрэмньини үөскэтэр диэн суруйбуттар.

_________________________________________________________________________________

— Оттон билигин хай­даҕый?
— Билигин итиннэ улахан болҕомто ууруллар. Университет техническэй каадырдары бэлэмнииргэ күүскэ үлэлэһэр. Горнай факультет институкка кубулуйда, кэҥээтэ. Мирнэйгэ сылдьан көрдөххө, шахта үлэһитин аҥаара саха. Бу манна каадыры бэлэмниир үлэ хайдах хайысхалаах барара дьэҥкэтик көстөр.

● Судаарыстыбаннас баар буол­бута. 1922 сыл муус устарга автономияны ылыммыппыт. Бу суолтата муҥура суох. Бэйэтин салайынар судаарыстыбаннай уорганнары олохтооһун, сайдыы инники хайысхаларын торумнааһын уо.д.а. соруктарын ситиспиппит. Ыччат бырабыыталыстыбаҕа, салайар үлэҕэ киирбитэ. Норуоту түмэ тардар сүдү күүс мантан тахсыбыта. Бу историческай, политическай оруола улахан. Саҥа үөскээбит өрөспүүбүлүкэ сокуон уонна быраап төрүттэринэн хааччыллыбыта.
● Саха диэн нация баар буол­бута. Сэбиэскэй былаас олохтонуон иннинэ чуолаан саха нацията, национальность диэн өйдөбүл суох этэ. Холобурдаатахха, былыр кыыһы омук киһитин хараҕа хатаныа диэн хаппахчыга хаайаллара. Ол омук диэн, атын улуус буолуоҕунааҕар, ыаллыы сытар нэһилиэк киһитэ кытта омук дэнэрэ. Бу билигин бары сахаларбыт дэһэбит. Баҕар, өрөбөлүүссүйэ буолбатаҕа буоллар, Халыма эҥэрдэр туспа, Бүлүү бөлөх туспа, илин эҥэрдэр туспа барыах, үллэһиллиэх этибит. Оннук бырайыак баар этэ. Атын омуктар холобурдарыгар ити дьэҥкэтик көстөр ээ. Бары биир тыллаах эрээри, атын-атын омуктарга хайдыспыттара баар суол. Башкирдар уонна татаардар, дьиҥэр, биир омук, историялара, култууралара, тыллара биир. Ойуунускайдаах, Бараховтаах уо.д.а. саха чулуу интеллигенцията саха өрөспүүбүлүкэтэ баар буолуохтаах диэн дакаастаабыттара биһиги нация быһыытынан биир буоларбытыгар сүдү оруоллаах. Онон бачча улахан киэҥ сири-уоту түмэ тардыы – ураты көстүү. Нацияны тутуу диэн өйдөбүл сыаннаһа итиннэ сытар.
● Интеллигенция үөскээ­һинэ. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ үрдүк үөрэхтээх 20-чэ киһи, орто үөрэхтээх 100 киһи, церковнай-приходской оскуоланы бүтэрбит эрэ дьон баар эбит буоллаҕына, Сэбиэскэй былаас олохтонуоҕуттан бары кэриэтэ үөрэхтэнэбит, билиигэ-көрүүгэ тардыһыыбыт улаатар. Сэрии иннинэҕи архыып матырыйаалларыгар испииһэк буллум. Онно көрдөххө, Иркутскайга медицинскэй институту бүтэрбит биир эрэ саха баар. Онно да бэйэтин баҕатынан тиийэн үөрэммит эбит.
Онон өрөбөлүүссүйэ кыра норуокка, чуолаан сахаларга үчүгэйи эрэ аҕалбыта саарбахтаммат. Симэлийии, сүтүү, норуот быһыытынан кэхтии көстүүлэрэ эрдэттэн туоратыллыбыт буолуон сөп.
Онон Улуу Өктөөп бырааһын­ньыгын чуолаан биһиги бэлиэтиирбит, уруйдуурбут оруннаах.

Ирина Ханды.