Күн барыбытыгар тыгар

Ол аата киһи үрдүк өйө-санаата кини олоҕун усулуобуйатыттан уонна таһымыттан улаханнык тутулуктаныан табыллыбат. Дыбарыаска үөскээбит мэлдьитин бастыҥ уонна үтүө өйдөөх-санаалаах буолбат, ол курдук хотоҥҥо төрөөбүт эрэ барыта куһаҕан, мөлтөх, ааргы буолуохтаах дииргэ тыл кыайан барбат.

Оттон бүттүүн норуот дьылҕатыгар ылар буоллахха, кини олоҕун-дьаһаҕын таһыма хайдаҕа, уопсастыбатын сайдыытыгар сүүнэ быһаарар оруоллааҕа мөккүөргэ турбат. Субу сибилигин аҕай Саха араадьыйатын биэриитигэр бэйиэт Анатолий Старостин «Японияҕа» диэн хоһоонун бэйэтин ааҕыытыгар иһиттим. Бэйиэт «Күн тахсар дойдутун» сайдыытын сөҕөр, киһи өркөн өйө айар-тутар дьоҕуруттан саллар уонна бэйэтин дойдутун хаалыылаах олоҕуттан-дьаһа­ҕыттан сүрдүк хомойорун уонна курутуйарын биллэрэр. Диэххэ айылаах. Планета алта гыммыт бииригэр сабардаан олорор, айылҕатын, сирин аннын сырьетунан аан дойдуга тэҥнээҕэ суох, үөрэх, култуура үрдүк сайдыылаах судаарыстыбата норуотун олоҕун таһымынан олох кэлин диэки сылдьара, оччоттон баччаҕа диэритин «таайыллыбатах таабырын» буоллаҕа.

Били, хаһан эрэ, ким эрэ сир үрдүн кылгас, кыараҕас олохтоох, сайдыы намыһах кэрдииһигэр турар бары норуоттарыгар сыһыаннаан: «Кинилэр олохторо дьиикэйин, куһаҕанын бэйэлэрэ кыайан өйдөөбөттөрө – ол кинилэр дьоллоро», — диэбитигэр дылы, дьол туһунан өйдөбүл араас норуоттарга арааһынай буолан тахсарыгар тиийэр. Тус бэйэм толкуйбар, былыргы саха киһитэ аар тайҕаҕа, ууга-өрүскэ көҥүл сылдьарын, бултуурун-алтыырын, бу сиэдэрэй алаас, ол киэҥ ходуһа кини төрүт сирэ буоларын, бүтүн көһүнэн иэннээх сиргэ-уокка киниэхэ ким да туораттан мэһэй-таһай буолбатын, бэйэтэ таптыырынан дьаһанан олорорун, арааһа, атын ханнык да дьолго атастаһыа суох этэ. Өбүгэбит олоҕо ыарахана мэлдьэһиллибэт: төлөпүөнэ, элэктэриичистибэтэ, тэлэбиисэрэ, интэриниэтэ суох этэ.

Аныгы сахаҕа ити барыта баар, ол үөһэ сирин-уотун киэҥэ кытары. Олохпут таһыма намыһах, ордук сайдыылаах дэнэр омуктары кытта тэҥнээн көрөр буоллахха. Кырдьык, туох барыта тэҥнээн, холоон көрүүгэ быһаарыллар. Үчүгэйи, бастыҥы кытары тэҥнээтэххэ, итэҕэһэ көстө сылдьыаҕа, мөлтөххө, куһаҕаҥҥа сөрүү туттахха, баҕар, туох эрэ кыранан чорбохтоох, ордордоох буолан тахсыаҕа. Цивилизация – прогресс – ол мөккүһүллүбэт, ону кытта регресс аргыстааҕа, төттөрү сайдыыны аҕалара эмиэ мөккүөргэ турбат. Чуолаан кыра омуктарга диэн эбэн этиэххэ сөп.

Биһиги, Хотугу сир олохтоохторо, олохпут тосту-туора ыарыаҕа цивилизация эриэккэстэрин ситэри ситэн туһаммаппытыттан буолбакка, сирбит анна түөрэ сүргэйиллэриттэн, нэһилиэнньэбит суота-учуота суох улаатарыттан, айылҕабыт тэпсиллэриттэн. Хайы-үйэ билигин ууну киирэн буккуйарыҥ, хара тыаҕа тахсан хаамарыҥ харчылааҕын ааһан, кытаанах бобуулаах. Саха дьоно сирбит киэҥинэн уонна баайынан киһиргэнэ үөрэнэн хаалбыппыт. Уларыйыы-тэлэрийии сылларыгар бэйэбит эрэпэрмээтэрдэрбит сири табаар быһыытынан көрөн, түргэнник атыылаан иһиэҕиҥ диэн аҕытаассыйа бөҕөтө этэ. Туораттан ким да кэлэн биһиги сирбитин атыылаһыа суоҕа, бэйэбит дьоммут тииһиниэхтэрэ диэн кырааскалаан биэрэллэрэ. Омук гражданиныгар сир атыыламматын туһунан сокуон этэр курдук. Бэйэлээх бэйэбит баайдарбыт төһө баҕарар сири атыылаһар кыахтаахтар уонна, сокуоммут ситэтэ суоҕунан, хайа баҕарар омук компаниятыгар арыандаҕа эбэтэр атын туһаныыга биэрэр кыахтаахтар.

Биһиги үөрэнэн хаалбыппытынан, бэйэбит төрүт сирбит-уоппут диэн өйдөбүллээхпит. Барыта федеральнай, судаарыстыбаннай бас билии буолар. Арассыыйа күн бүгүн, сүнньүнэн тас күүстэртэн күһэллэн, күүстээх сэбилэнии суолугар турунна. Итинник быһыыга-майгыга судаарыстыба бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй диктатурата тосту-туора күүһүрүөҕэ. Регионнар интэриэстэрин туруулаһыы, бүгүҥҥү күннээххэ кылгас-кыараҕас өйдөбүл быһыытынан сыаналанан, хайа эрэ кэмҥэ диэри төрүкү көннөрү тылга туттууттан даҕаны тахсыаҕа.

Оттон киһи, кини ким да буоллун, бу күн сиригэр олох олороору, буолан баран, үчүгэй олоҕу олороору кэлэр. Кини онно бырааптаах уонна ол быраабын туһаныахтаах. Баай олох уонна үчүгэй олох диэннэр улахан араастаһыылаахтар. Киһи барыта байарга баҕалаах, үтүмэн үгүс үпкэ дьулуһуулаах диэн сымыйа. Баай, байар диэн күн кыһалҕата буоларын үгүстэр үчүгэйдик өйдүүллэр. Олорорго табыгастаах, тупсаҕай дьиэлээх-уоттаах, сарсын тугу аһыырын туһунан төбөтүн сынньа барбат, олоҕор наадалааҕы холкутук атыылаһар, оҕолорун үөрэттэрэр, чугас дьонун эмтэттэрэр кыахтаах олохтоох-дьаһахтаах буоллаҕына, ама, бу киһи тугум итэҕэс диэн кэмсиниэй-кэмириниэй.

Ким баҕарар бэйэтин олоҕун бэйэтэ оҥостуохтаах, ол өйдөнөр. Судаарыстыба киһи олоҕун төрүтүн оҥорон биэриэхтээх. Бигэ эйэлээх олоҕу, олох таһымын хааччыйар туруктаах экэниэмикэни, гражданнарын интэриэстэринэн салайтарар, кинилэр бырааптарын мэктиэлиир бэлиитикэ кууруһун.

ХИФУ Хотугу сир эрэги­йиэннээҕи экэниэмикэҕэ үнүстүүтүн тутуу уонна ОДьХХ экэниэмикэтигэр отдела Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи өттүгэр тупсаҕай олоҕу хааччыйыыга уруттата тутуллар хайысхаларын уонна мэхэньиисимнэрин төрүттээһин үлэтинэн иккис сылын дьарыктанар. Бу үлэ 2016 сылга түмүктэниэхтээх.

— Дьиэ туттар чааһынай киһиэхэ, тутууну ыытар компанияҕа судаарыстыба инженернэй, тырааныспар, телекоммуникация инфра-устуруктуураларын тэрийэн, тардан биэриэхтээх, — диир бу этиллэр отдел сүрүннүүр научнай үлэһитэ, экэниэмикэ наукатын хандьыдаата Степан Турантаев. – Биһиэхэ тэҥэ суох усулуобуйа төрүтүгэр барыта бэриллэ уонна оҥоһулла сатыыр. Нэһилиэнньэ тупсаҕайдык тэринэн олоруута киэҥ өйдөбүллээх. Олох олоруу тупсаҕай көрүҥүн индексигэр нэһилиэнньэлээх пуун сайдар кыаҕын экэнэмиичэскэй тулалааһына киирэр. Иккиһинэн, социальнай үтүө туруктаах буолуута аахсыллар. Үсүһүнэн, олорор дьиэ-уот усулуобуйата, уопсай экология боппуруостара киирэллэр.

Ити этиллибит интегральнай көрдөрүүлэринэн тэҥнээһин сыанабылларын суумалаан туран, улуустар социальнай-экэнэмиичэскэй туруктарын агрегированнай (экэнэмиичэскэй көрдөрүүлэри бөдөҥсүтүү ньыматынан, олору биир бөлөххө түмүү) индексэлэрин таһаарабыт. Уһук хотугу улуустарбытын ылар буоллахха, социальнай-экэнэмиичэскэй туруктара, өрөспүүбүлүкэ киин уонна атын улуустарыттан хаалан иһэллэр. 13 хотугу улуустан Аллараа Халыма, Усуйаана уонна Үөһээ Дьааҥы улуустара эрэ, өрөспүүбүлүкэ атын улуустарын орто көрдөрүүлэригэр чугасаһаллар. Оттон Эбээн Бытантай, Муома, Эдьигээн уонна Анаабыр улуустара ордук биллэ хаалыылаахтарын бэлиэтиэххэ сөп.

Агрегированнай индексэни туттуу методикатын поселение таһымын матырыйаалларыгар туһаныы регион уонна кини поселениеларын баар хартыыналарын дьиҥ­нээҕинэн, атыттары кытта тэҥнээн, хайдах баарынан көрдөрөргө кыаҕы биэрэр. Өрөспүүбүлүкэ Аартыкатааҕы уонна атын улуустарын социальнай-экэнэмиичэскэй бырагыраамаларыгар киллэ­риллибит, ахсаан киритиэрийдэригэр уонна тупсаҕай олох параметрдарыгар олоҕурбут, олох таһымын хааччыйыы эрэгийиэннээҕи ыстандаартарын үөскэтэр наада этэ. Оччотугар хотугу нэһилиэктэр инфра-устуруктуураларыгар уонна социальнай сайдыыларыгар үп-харчы тус сыаллаахтык ыытыллыыта улаатыа этэ.

Өрөспүүбүлүкэ улуустарын 2013 сыллааҕы тупсаҕай туруктарын таһымын интегральнай көрдөрүүлэрин агрегированнай индексэтин тэҥнээһин сыанабылынан, сайдыылаах, орто сайдыылаах уонна хаалыылаах бөлөхтөргө таһаарыллыбыта. Тупсаҕай олох агрегированнай индексэтинэн Нерюнгри улууһа инники сылдьар. Кини кэнниттэн сылдьар Мииринэй улууһун 1,3 төгүл, оттон хаалыылаах Анаабыр улууһун 2,7 төгүл куоһарар. Нерюнгри улууһа тупсаҕай буолуу агрегированнай индексэтинэн инники буолара сиэрдээх. Чох бырамыысыланнаһын сайдыытын төрдүгэр туруорар сыалынан ааспыт үйэ 70-с сылларын бүтүүтэ тутуллубут куорат уонна оробуочай бөһүөлэктэр буолаллар. Саҥа саҥа курдук, тутуу бырамыысыланнаһын оччотооҕу ситиһиитэ Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи бу оройуонугар олоххо киллэриллибитэ. Орто сайдыылаах бөлөххө 12, сүнньүнэн хостуур бырамыысыланнастаах улуустар киирдилэр. Хаалыылаахтарга 22 тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар уонна хотугу улуустар киирдилэр. Бу улуустар олохтоохторо өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 33%-нын ылаллар уонна Саха сирин төрүт олохтоохторунан буолаллар.

Бу этиллэр агрегированнай методика араас территориялар уонна оройуоннар тупсаҕай сайдыыларын таһымнарын ахсаанынан сыаналааһыҥҥа үчүгэй быраактыкалаах суолталааҕын бэлиэтиэххэ наада. Мин толкуйбунан, муниципальнай улуустар уонна нэһилиэктэр социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын бырагыраамаларыгар олох хаачыстыбатын таһымын көрдөрөр параметрдары киллэртээн биэриэххэ баар этэ. Ол онуоха ордук сайдыылаах улуустар таһымнарын ситиһии тэҥнээһиннээх сыанабылынан салайтарар сөп. Итиччэтигэр улуустар бэйэлэрэ тупсаҕай дьиэни-уоту туттууга уонна инфра-устуруктуураны сайыннарыыга үбү-харчыны ыыталларыгар кыах үөскүө этэ.

Атын өттүнэн, ОДьХХ-ҕа экэниэмикэ өттүнэн төрүттэммит хоромньу уонна туһаныы тарыыптарын икки ардыларыгар тахсар араастаһыыны толуйар үбүлээһин систиэмэтэ бу эйгэни бүттүүнүн эстиигэ тиэрдэр кыахтаах. Агрегированнай индексэни туһаныы тупсаҕай дьиэ-уот өттүнэн хаалыылаах улуустары өрө тардарга, сыанабыл оҥорорго, классификациялыырга, ОДьХХ-ҕа уонна тутууга нуормалаах үбүлээһиҥҥэ көһөргө кыаҕы биэриэҕэ. Дьиҥнээҕинэн, биһиэхэ, Арассыыйаҕа, ОДьХХ саҥа технологията диэн суох, былыргыттан илдьэ кэлэн иһэр букатын хаалыылаах технологиянан үлэлии олорор салаа буолар. Хотугу сиргэ олорор дьиэ-уот фондатын бүгүҥҥү күннээҕи адьас намыһах таһыма, бүтүн Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи сорҕотун уратыларын кытта аахсыбат уонна учуоттаабат буолуу түктэри холобурун көрдөрөр.

Прокопий ИВАНОВ.