Кыстык – кылаабынай тургутааччы

Килиимэппит, күммүт-дьылбыт улам уларыйан иһэрэ – баар чахчы. Кэлин сылларга күһүммүт лаппа уһуур, ол үөһэ сылаас турар буолла. Урут, 60-ча сыллааҕыта, балаҕан ыйын бастакы чыыһылатыгар оскуолаҕа барарга, от-мас кыһыл саһыл кутуругунуу бүтүннүү саһаран хаалар буолар этэ. Бу бүгүн, балаҕан ыйын 6 күнүгэр, от үлэтин туһунан суруксуттуу олоробун. Сайылыгым тиэргэнин ото күп-күөҕүнэн көрөн сытар. Хатыҥ, талах сайыҥҥы өҥнөрүн-талаларын эмиэ сүтэрэ иликтэр. Баҕар, куорат сиргэ эрэ «күөх» ордон хаалбыта дуу диэн санааттан, тыаттан ыйытан көрдөххө, от-мас чөл турар диэн буолар. Баччатааҕы отчукка биир-икки күн даҕаны, бэйи, улахан дьыала. Айылҕа ыларын ыраатыннарыа суоҕа, ылыаҕа. Эмиэ биир-икки күн иһигэр отун-маһын кырааскатын суйдуоҕа.
Балаҕан ыйын 3 күнүнээҕи сулууспалаах иһитиннэриинэн, өрөспүүбүлүкэ ходуһаларыгар уонна бааһыналарыгар 410875 туонна от бэлэмнэммит. Санатан эттэххэ, быйылгы от былаана 492032 туоннаҕа тэҥнэһэр. Маны бырыһыаныгар таһаардахха, от былаана 83,5% туолбут.
Аны сыыппараны сыымайдыыр буоллуҥ да, булгуччу ол иннинээҕи сыл дааннайдарын кытта тэҥниир үгэс баар. Былырыын, дьыл баччатыгар, 409635 туонна от бэлэмнэммит эбит. Ол аата былырыын уонна быйыл, дьыл бу кэмигэр, араа-бараа көрдөрүү ситиһиллибит. Кумааҕыга суруллубуту бэрэлээтэххэ, итинник хартыына тахсан кэлэр. Салгыы тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ А.П.Атласов кэпсээнин истиэҕиҥ.
— Оттооһун үлэтэ салгыы бара турар, — диир Александр Павлович. – Илин эҥээр улуустартан Амма былааныттан 95%, Чурапчы – 90%, Мэҥэ Хаҥалас – 88%, Таатта – 87%, Уус-Алдан – 81% толордулар. Атын улуустартан Ленскэй – былаанын 98%, Өлүөхүмэ – 94%, Хаҥалас – 91%, Кэбээйи – 90%, «Дьокуускай к.» куораттааҕы уокурук – 91% ыллылар. Хотугу улуустар быйыл үчүгэйдэр. Төһө да былааннара кыра курдугун иһин, урукку сылларга онтуларын да кыайбат этилэр. Сирдэрэ-уоттара илиинэн эрэ оттонор кыахтаахтар. Аны туран, ууга баран хаалар улахан кыһалҕалаахтар. Өлөөн улууһа быйыл 305 туонна от былааннааҕын 381 туоннаҕа тиэрдэн, былаанын 125% толордо. Абый улууһа – 114%, Эдьигээн – 110%, Үөһээ Халыма – 100%, Үөһээ Дьааҥы – 89% толордулар.
— Оттооһуҥҥа уустук балаһыанньалаах улуустары ааттаталаа эрэ. Төрүөттэрэ тугуй?
— Киин улуустартан Нам, Куорунай уустук балаһыанньалаахтар этэ. Улахан Эбэ уута түһэн биэрбэккэ бытаарыыны таһаарбытын үөһэ, хойукку чааста ардахтар үлэни сырыыптаатылар. Намнар 30458 туонна былааннаахтарыттан 21036 туоннатын ылан олороллор. Ити былааннарын 69%-гар тэҥнэһэр. Улууска 20 сыыдам үлэлээх дьоҕус биригээдэ үлэлиир. Бу биригээдэлэри тэрийиигэ, от үлэтин таһаарыытын үрдэтиигэ улууска 1734 тыһ. солк. көрүллүбүтэ. Кэбээйи улууһуттан 381 туонна оту уонна Хаҥаластан 265 туонна оту, 50 туонна сенаһы атыылаһарга дуогабар түһэристилэр.
Куорунай улууһа былаанын 82%-гар таҕыста. Хаалбыт кэмҥэ оту ылбахтаһарга эрэллээхтэр. Оту атыылаһарга Хаҥалас улууһун кытары кэпсэтиилээхтэр. Үөһээ бүлүүлэр ыктара сылдьан баран, 78%-ҥа таҕыстылар. Ньурба улууһа 32738 туонна былааннааҕын, бу күннэрдээҕи дааннайынан, 25845 туоннаны оттоон, былаанын 79%-нын ылла. Улууска сыыдам үлэлээх биригээдэлэри тэрийиигэ анаан 1734 тыһ. солк. көрүллүбүтэ. Билигин 24 итинник биригээдэ үлэлии сылдьар. Ньурбалар бастаан Кэбээйиттэн 1500 туонна оту атыылаһарга кэпсэтии ыыта сылдьыбыттара, кэлин бэйэбит сирбитигэр-уоппутугар бэйэбит оттуохпут диэн түмүккэ кэлбиттэрэ.
Бүлүү улууһа 23 980 туоннаны оттоон, былаанын 84,7%-гар таҕыста. Улууска 3545 тыһ. солк. көрүллүбүтэ. 20 сыыдам үлэлээх биригээдэни тэрийэн үлэлэтэллэр. Оту атын улуустан атыылаһыы туһунан тыл турбат. Арай 1136 туонна концентрированнай аһылыгы атыылаһарга суоттаналлар. Өймөкөөн улууһа барыларыттан ордук уустук балаһыанньалаах этэ. Сайыҥҥы уһун күүстээх ардахтартан Индигиир халааннаан, сирдэрэ-уоттара, ол иһигэр нэһилиэктэрэ ууга барбыттара. Ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитэ. Атырдьах ыйын 18-гар 29 байыастаах устудьуон этэрээтэ окко үлэлии тиийбитэ. Улуус бюджетыттан хас биирдии устудьуоҥҥа айанын төлөбүрүгэр 8-тыы тыһ. солк. көрүллүбүтэ. Кэлин күн-дьыл туран биэрэн, үлэлэрэ үөтэлээтэ. Улуус тэрээһиннээх куормалаах уонна бааһынай хаһаайыстыбалара кыстыыр отторун булуннулар. Арай «Үчүгэй» унитарнай предприятие уонна «Сахаплемобьединение» филиала Таатта улууһуттан хас биирдиилэрэ 30-туу туонна оту атыылаһарга дуогабар түһэристилэр.
— Субуоккаттан көрдөххө, сенаж уонна сиилэс былааннара кыаллыа суох туруктаах курдуктар дии.
— Сенаж былаана 11183 туонна, оттон туолуута 49%, ол эбэтэр 5495 туонна бэлэмнэннэ. Бу үрдүнэн, хаалбыт кэмҥэ былааны толоруохпут диэн эрэллээхпит. Оттон сиилэс, дьэ, кырдьык, ыарахан буолара буолуо. 22171 туонна бэлэмнэниэхтээҕиттэн, 5514 туонна эрэ ылылынна. Былаанын туолуута 25%-ҥа тэҥнэһэр. 300 туонна саппаас туус баар этэ. Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга Кэмпэндээйи тууһа тиэрдиллибитэ. Сиилэһи угар бааза төрдүттэн саҥардыллыан, бааһынаны кытта үлэ саҥа таһымҥа тахсыан наада.
— Александр Павлович, оттон чуо итинник хайысхалаах бырагыраама ылыллан турардаах буолбатах этэ дуо? Үлэтэ саҕалана илик дуо?
— Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһини сайыннарыы бырагыраамата баар, үлэлиир. Бу сылга 18 сиилэһи угар дьааманы, 748 км усталаах күрүөнү тутууга, 3844 гектар иэннээх бааһынаны чөлүгэр түһэриигэ, 98 эдинииссэ хамбаайыны, сири таҥастыыр, сенаһы бэлэмниир тиэхиньикэни атыылаһыыга анаан 120 мөл. солк. харчы көрүллэн, улуустарга эрдэ ыытыллан турар.
— Былырыыҥҥы от былаанын 86% толорон, 400 тыһ. туоннаттан тахса оттоох кыстыкка киирбиппит. Дьыл оройо буолуон төһө эмэ иннинэ, отунан быстаран, Маҕадаан уонна Амыр уобаластарыттан от атыылаһарга күһэллибиппит. Быйылгы от былаанын туолуута үрдүк буолар чинчилээх эрээри, былырыыҥҥы хартыына хатыланыа суоҕа диэн этэргэ бигэ төрүөт баар дуо?
— Билигин туохха да бигэ мэктиэни бэл Айыы Таҥара бэйэтинэн биэрэр кыаҕа суох быһыылаах. Сылгыга дуу, ынах сүөһүгэ дуу булгуччу «куһаҕан өттүктээх дьыл» кэлэн ааһара өрүүтүн баар суол. Тыа хаһаайыстыбатынан быһаччы дьарыктанар киһи буоларбынан, мин ааспыт кыстыгы чуо сылгыга куһаҕан саҥнаах дьыл кэлэн ааспытынан ааҕабын. Бастатан, сылгы эбии аһатыыга олох эрдэлээн маассабайдык киирбитэ. Ол иннинээҕи кыстыктарга тохсунньу-олунньу ыйдарга быһа барыллаан 30 тыһыынча сылгы эбии аһатыыга киирэр эбит буоллаҕына, ааспыт кыстык сэтинньи ыйын бүтүүтүттэн, ахсынньыттан саҕалаан, уопсайа 84 тыһыынча сылгы эбии аһатыыга киирбитэ. Ол түмүгэр ынах сүөһү эмиэ отунан быстарыыта тахсыбыта. Киһи сөҕүөх, сылгы аһыы туран охтубута.
Ырыганнаабыт сылгыттан үчүгэй төрүөҕү ылбаккын. Ааспыт кыстык түмүгүнэн, кулун дьыалабыай тахсыыта 46,4%-ҥа тэҥнэстэ. Иннинээҕи сылга бу көрдөрүү 71% этэ. Сылгы хойутаан төрөөһүнэ, ол түмүгэр мөлтөх туруктаах төрүөҕү ылыы – барыта баар. Кыстыгы кэмчи астаах туорааһын ынах сүөһүгэ биир туспа куһаҕан дьайыылаах. Төрүөҕү ылыы 76,3%-ҥа тэҥнэстэ. Бу кэмҥэ 54280 туонна үүт туттарылынна. Бу сыллааҕы былаан 70%-гар тэҥнэһэр.
— Өрөспүүбүлүкэҕэ саҥа салалта кэлиэҕэ. Тыа сиригэр уонна тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаан туох көрүүлэрдээх быһыылааҕый?
— Тыа хаһаайыстыбатын бырагыраамаларын саҥардыы үлэтэ ыытыллар. Ил Дархан ыйаахтара бэлэмнэнэллэр. Тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй туруктарын кытта быһаччы миэстэтигэр сылдьыталаан билсиһии барар. Хас биирдии улуус 2032 сылга диэри сайдыытын стратегиятын саҥардан оҥоруохтаах. Сири мелиорациялааһыҥҥа, быраҕыллыбыт бааһыналары, оһорбо сирдэри, оттонор ходуһалары чөллөрүгэр түһэриигэ, халытан ньүөлсүтүү үлэтин ыытыыга соруктар туруорулуннулар. Тыа сиригэр дьон табыгастаахтык олорор усулуобуйатын тэрийии бастакы уочараттаах сорук быһыытынан туруоруллар.
— Оттооһуҥҥа төнүннэххэ, хаачыстыба боппуруоһа сытыытык турар. Бэлиэтэммит былааны толоруохха, сөп буолар ахсааны ситиһиэххэ сөп. Бу гынан баран, хаачыстыба мөлтөх буоллаҕына, хоргутан да төһөнү хоргутуоҥуй. Холобура, ол сылгы аһыы туран охтор буоллаҕына, биир төрүөтэ сиир отун хаачыстыбата мөлтөҕүттэн буолуон сөп. Биһиэхэ сылгыны хайдах баҕарар мөлтөх отунан кыстатыахха сөп диир санаа күн бүгүнүгэр диэритин баһыйар курдук. Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх сылгыһыта Н.Т.Винокуров бастыҥ хаачыстыбалаах отунан эрэ аһатар эбээт.
— Сөпкө этэҕин. Быйылгы курдук ардахтаах сайыҥҥа хаачыстыбаҕа оҕустарыы тахсыан сөп. Оттооһуҥҥа өрөспүүбүлүкэтээҕи суһал дьыалалаах ыстааптаахпыт, улуустарга анал хамыыһыйалардаахпыт. Бу хамыыһыйалар от хаачыстыбатыгар эмиэ эппиэтинэстээхтэр. 4,5 тыһыынча туонна от анаалыһы барбытыттан, 40-ча туонната куһаҕан хаачыстыбалааҕынан ааҕылынна. Дьиҥэр, от хаачыстыбата саха киһитин чиэһин уонна суобаһын дьыалата буолуохтаах этэ. Кыбыстыах иһин, 21-с үйэҕэ даҕаны сүөһүбүтүн да, сылгыбытын да сүрүннээн дороххой аһылыкка тутан олоробут. Собус-соҕотох ол аһылыктара, өссө ситэрэн куһаҕан хаачыстыбалаах буоллаҕына, тыыннаах харамайы моруу гыммыкка тэҥнээх дьыала буоллаҕа. Өссө төгүл этэбин, оту хаачыстыбалаахтык оттооһун хас биирдии отчут чиэһин уонна суобаһын көстүүтэ буолар диэн.
— Александр Павлович, хаалбыт кылгас кэмҥэ тугу былаанныыгытый?
— Бу ый 20-21 күннэригэр от үлэтэ бүтэһиктээхтик түмүктэниэҕэ. Сайыҥҥы биир үчүгэй күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ ходуһаларыгар 10 тыһыынча туонна от бэлэмнэнэн кэллэ. Бу хаалбыт кэмҥэ, халлаан этэҥҥэ туран биэрдэҕинэ, күҥҥэ 5-тии тыһыынча туоннаны бэлэмнээ­тэхпитинэ, эбии 70 тыһыынча туонна оттонуо этибит.