Өлбөт-быстыбат ыйааҕынан

Кыстык дьиэ сүөһүтүгэр ку­һаҕан эҥээрдээхтик ааһарыгар, ардыгар киһи барахсан бэйэтэ «кэдэйэн» биэрэрин, ол эбэтэр, аныгылыынан эттэххэ, «киһи фактора» эмиэ биричиинэ буолар түбэлтэлэрин бэркэ билэбит.
Быйыл чахчыта айылҕа уустуктарын кытта төрүөттээх кыстыгы туораары олоробут. Элбэххэ тэнийэ барбакка, хотугу улуустар: Абый, Үөһээ уон­на Орто Халымалар, Муома, Усуйаана чуолаан сылгыга уонна табаҕа лаппа ыарахан туруктаах олороллор. Сайынын күнүн көрбөккө ардаан кыайан оттоппотоҕун үрдүнэн, кү­һүнүгэр сирин, күөллэрин ситэ тоҥорбокко, ыйы-ыйдаан халыҥ хаары үллүктээн, ураты уустук балаһыанньалаахтар. Кыстыгы ортолуу, дьыл оройугар үктэнэ иликпит. Улахан тымныылары туораатахпытына, тыаллаах-куустаах күннэр үүнүөхтэрэ. Мууһурбут халыҥ хаар аннын хайа да бэйэлээх сылгы хаһар кыаҕа суох. Ырбыт, мөлтөөбүт сылгы бүтүннүү да охтон хаалыан сөп. Сааһын хайдах күн-дьыл буолуоҕун, күөххэ хайдах үктэниэхтэрин ким да бэриэттээн билгэлиир кыаҕа суох балаһыанньалаахтар.
Кураанаҕынан куолулаабат туһуттан, бу боппуруоска туллаҥнаабат эспиэр, хас биирдии тыла-өһө, сүбэтэ, этиитэ ыраас манньыакка ылыллыаҕын сөптөөх Арассыыйа үтүөлээх фермерэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэ­һитэ, өрөспүүбүлүкэ Судаа­рыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата, «Тоноор» племенной сылгы ха­һаайыстыбатын баһылыга, Өймөкөөн сылгыһыта Н.Т. Ви­нокуровы туоһу туттабын. Николай Тимофеевич нау­ка бэрэстэбиитэлин уонна быраактык сылгыһыт буоларын быһыытынан, сүрүн үлэтиттэн быыс-арыт булан, саҥа саҕалыыр фермердэргэ лиэксийэ ааҕар, бэйэтин баай уопутуттан үллэстэр. Тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын бэрэстэ­биитэллэрэ улуустарга тэрийэр сэминээрдэригэр кыттыыны ылар. Ол курдук, субу ааспыт сыл бүтүүтэ Муома уонна Ньурба улуустарыгар сылдьыста.
— Былырыын тохсунньуга Абый улууһа 2200 сылгылаах этэ, — диир Николай Тимофеевич. — Быйылгы кыстык үс ыйыгар 900 сылгы сүтүктэммиттэр. Абый сиригэр-уотугар сылгы барбах арҕаһа эрэ барыйан көстөр халыҥ хаара түспүтүн өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ тэлэбиидэнньэнэн биэриигэ көрбүт буолуохтаахтар. Кыстык устата сылгы сүтүгэ өссө улаатыан сөп. Муома улууһа эмиэ ыарахан туруктаах олорор. Хаары хаһан көрдөххө, анныта барыта муус килиэ сытар. Сылгыларын тыстара быһа барбыттар этэ. Ама даҕаны Дьөһөгөй оҕото дэммитин иһин, муус хайырҕаны хайдах хаһыай. Тыһа быстыбыт сылгыны ынах курдук аһаттаххына эрэ тыыннаах ордуон сөп.

Наһаа өлгөмнүк түспүт инчэҕэй хаар от төрдүн сы­тыттаҕына, киниэхэ синильнай кислота үөскүүр. Сылгы маннык отунан аһаатаҕына, оҕото иһигэр өлөр. Бу этиллэр хотугу улуустар ыарахан балаһыанньаларыгар эбиллэн, аны сааһын хатаа­таҕына, сылгылара олох эстэргэ барыыһы. От уонна эбиэс харыыта суох тиэллиэхтэрин наада. Ол аата, мантан хаалбыт кэмҥэ, сылгыны ынах курдук аһаттахха эрэ быыһанар кыахтаахтар. Оттон кыстык ортолуу да илик. Үлүгэрдээх ороскуот буолсу.
Тоҕо эбитэ буолла, өрөс­пүүбүлүкэ тыатын хаһаа­йыс­тыбатын ыксаллаах бала­һыанньалаах улуустарын ахсааннарыгар Муома киирбэтэх. Нэһилиэнньэ бородуукта өттүнэн олус хобдох балаһыанньалаах олорор эбит. Эт киилэтэ – 700 солк., ол үрдүнэн атыыга суох. Маҕаһыыҥҥа балык кэнсиэрбэтин бэрт ахсааннаах көрүҥэ баар. Массыына кы­һыҥҥы суола аһылыннаҕына, дьон Дьокуускай ырыынагыттан сиир этин атыылаһынар буолбут. Уруккута таба, кыыл таба, сылгы, булт-ас араас көрүҥүн этинэн толору улууска маннык бала­һыанньа үөскээбит.
Биллэринэн, бырабыыта­лыстыба сылгыга ураты ыарахан балаһыанньалаах улуустарга аны саас киин улуустартан сылгы тиэрдэргэ былаанныыр. Мин билэрбинэн, билиҥҥитэ хас да хаһаайыстыба итиннэ аналлаах сылгылары иитэн туруораллар. Сүтүгү оһорууга олус наадалаах дьаһал. Ол эрэн, миигин биир суол мунаахсытар. Киин улуустар сылгылара хотугу сиргэ-уокка тиийэннэр төһө сириэдийиэхтэрэй? Бэл Халыма төрүт сылгыта биһиэхэ, Өймөкөөҥҥө, аҕалыллан баран, кыайан сыстан, ууһаан-тэнийэн биэрбэтэх хобдох холобура эмиэ баара. Халыма, биллэрин курдук, төрүкү сымнаҕас килиимэттээх, ол быһыытынан ото-маһа, уута атын хаачыстыбалаах буолара мөккүөргэ туруо суоҕун сөп. Саамай сүрүнэ түүтүн хаачыстыбата, тымныыны тулуйумтуота, хаһан аһыыр дьоҕура атын усулуобуйаҕа үөрэммитигэр уонна көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэйэтин удьуорунан бэриллэн кэлбитигэр сытар.
Өрүүтүн ыалдьар боп­пуруоһум буоларынан, өссө тэнийэ түһэн эттэхпинэ, саха сылгыта билигин киин улуустарга Тааттаҕа эрэ баар. Атын улуустарга – барыта сиэнчэр. Сиэнчэрдээһин бэлиитикэтэ – биир. Саха төрүт ынаҕа уонна сылгыта кыра үүттээҕинэн уонна эттээҕинэн барыһа суох дэммитэ. Ол түмүгэр ынах сүөһүнү төрдүттэн эһэн туран, холмогуор уонна сэмэнтээл боруодаларынан солбуйуу, оттон сылгыны сиэнчэрдээһин үлэтэ олус күүскэ ыытыллыбыта. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэннинээҕи кэмҥэ Хатастан 700 сиэнчэр атыыр биэ Аммаҕа ыытыллыбыт. Түмүгэр, Амма сылгыта сиэнчэр буолбакка, ханна барыай.
Оччолорго былааннаах производство уонна экэниэмикэ ирдэбиллэринэн салайтарыы, наар киинтэн салаллыы этэ. Билигин — ырыынак экэниэмикэтэ. Хотугу улуустарга ынах үүтүн хаһан да, хайдах да муҥнанан табаарынай бородууксуйаҕа кубулутуоҥ суоҕа. Хотугу улуустар кэтэх хаһаайыстыбалара бэйэлэрин айахтарын хааччыналларыгар 1-2 саха төрүт ынаҕын туталлара буоллар, төһөлөөх көдьүүстээх суол буолуо этэй?! Ону баара, саха ынаҕа муостааҕынан 1,5 тыһ. кыайбат ахсааннаах сыккыраан сылдьаахтыыр.
Сылгы муҥутаан 60-70 см халыҥнаах хаары хаһан аһыыр кыахтаах. Ону даҕаны билигин Дьааҥы тииптээх сылгы эрэ хаһыаҕа. Сиэнчэр кыайбат. Араас сиргэ-дойдуга сылдьан көрдөххө, убаһаны кыараҕас күрүөҕэ аһатан турар буолаллар. Маныаха убаһа бэриллибит отун эрэ сиир, хаһа үөрүйэхтэммэт. Убаһаны күрүөтүн кэҥэтэн, хастаран аҥаардаах аһатар үчүгэй. Чуолаан ити ыарахан балаһыанньалаах улуустарга сааскыга диэри этэҥҥэ тиийбит биэлэрэ хайдах төрүүр-ууһуур буолаахтыыллар…
Ханна да, хайдах да ба­лаһыанньаҕа сылгыһыттан улахан тутулуктаах буолар. Төрүөх саҕана биэлэри сарсыарда 4 уонна 10 чааска, киэһэлик 16 уонна 17 чааска уонна киэһэ 21-22 чааска кэрийэн көрүллүөхтээх. Бэйэм хаһаайыстыбабар 2 киһини күнүс, 2 киһини түүҥҥү өттүгэр тутабын. Ол түмүгэр төрүөхпэр сүтүк тахсыбат. Сорох сылгыһыт төрүүр биэлэрин нэдиэлэҕэ биирдэ кэрийэн көрөр буолааччы. Сарсыарда моһуогурбут сылгы киэһэтигэр тиийэн өлөр. Аны көлөттөн сытар биэни суор эмэһэтин хостоон, харахтарын тобулута тоҥсуйан өлөрөн кэбиһэр.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сылгыны тиэйэргэ-таһарга анал оҥоһуулаах биир да массыына суоҕа бэркиһэтэр. Ханна да ырааппакка, сылгыны таһарга анал оҥоһуулаах бырысыаптары манна бэйэбитигэр оҥорор кыах хайа баҕарар баар. 40 сылгыны биирдэ тиэйэр бырысыаптары оҥортуохха наада. Хайа, ол сааһыары ити ааттанар улуустарга сылгыны тиэрдии тү­бүгэ-түрүлүөнэ буолуо дии.
Сааһым тухары тыа хаһаайыстыбатынан дьарык­танан кэлбит киһи, ыарахан балаһыанньалаах улуустарга сөптөөх көмө уонна өйө­бүл оҥоһулларыгар бука­тын саарбахтаабаппын. Өрөспүү­бүлүкэ үрдүкү салалтата, тыатын хаһаайыстыбатын минис­тиэристибэтэ хайдахтаах да ыарахан түгэннэргэ тэрээ­һиннээх хаһаайыстыбалары эрэ буолбакка, бааһынайдар, кэтэхтэр диэн көйгөлөөбөккө, бач­чаҕа диэри барыларын харааннаан кэлбит майгылара итин­ник этэрбэр төрүөтү биэрэр.
Өрөспүүбүлүкэҕэ сыл­гы иитиитин салаатын сайынна­рыыга улахан хамсааһын тахсар чинчилээх. Баһылык Е.А.Борисов сорудаҕынан, бу сылтан нэһилиэнньэлээх пууннартан ыраах сытар сирдэргэ сылгы баазаларын тутар туһунан бырабыыталыстыба дьаґала таҕыста. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 434 сылгы баазата баар эбит буоллаҕына, мантан кэлэр 4 сылга 400 саҥа база тутуллуохтаах. Үбэ-харчыта бюджекка бигэргэннэ: сылга 100 мөл. солк., түөрт сылга 400 мөл. солк. Урукку өттүгэр биир бааза тутуутугар 350 тыһ. солк. көрүллэр эбит буоллаҕына, билигин биир баазаҕа – 1 мөл. солк. Бааза күрүөлээх-хаһаалаах, олорор дьиэлээх, баанньыктаах буолуохтаах. Атын да тутууну туттуоххун сөп. Бэл, күн батарыайаларынан сырдатынарга кытта харчыта көрүллүбүт. Бу сүрдээх улахан өйөбүл буолар. Мин, 1991 сылга бааһынай хаһаайыстыба тэриммит киһи, 2000 сыллар кэннилэриттэн эрэ кыралаан судаарыстыба өйөбүлүнэн туһанар буолбутум. Аҥаардас бэйэм сырабынан, хантан да көмөтө суох эрдэтээҕи баазаларбын туттубутум. Былааска үчүгэйимсийэ сатаан этэр буолбатахпын: үтүө эрэ өрүттээх көмө оҥоһулларын өйдүөххэ, өйдүүрү таһынан үчүгэй үлэнэн хардарыахха. Ол барыта, бастатан туран, бэйэҥ тускар буолуоҕа, салгыы нэһилиэгиҥ, Сахаҥ сирин сайдыытыгар туһуланыаҕа.
Сылгы баһыгар ыраах сы­тар сирдэргэ 1-дии гектар босхо көрүллээри турар. Хаһан, ханнык былааска маннык дьаһал тахсыбытай? Сылгы бөһүөлэктэр тастарынан ыырдаммытын бары билэбит. Тастан кэлэн, сирбитин үллэстэн үргэҥнэтиэхтэрэ диэн бары дьиксинэбит. «Сылгы гектара» урут быраҕыллыбыт сири-уоту саҥалыы иччилииргэ, саҥа сирдэри баһылааһыҥҥа, сирбит көмүскэллээх буолуутугар булгуччу бэйэтин көдьүүһүн көрдөрүөҕэ.
Сылгы эбиллэр кэскилэ түстэннэ. Ахсаана элбээтэҕинэ, батарыы проблемата туруоҕа. Сылгы этин сыаната быйыл намтаата. Төһөнөн элбэх өлөрүллэр да, сыана түһэн иһиэҕэ. Оттон харчы эргиирэ харгытыа суохтаах. Оччотугар батарыы саҥа ырыынагын көрдөнүү буолуоҕа. Оннук саҥа ырыынак Арассыыйа таһымыгар олоҕурдаҕына эрэ, саха сылгыта кэтит кэскиллэниэҕэ.