Маннык түмүк ситиһиллэ илигэ

Урукку өттүгэр сити­һил­­­­ли­бэтэх ситиһии буоларын бэ­лиэтиибин. Онноҕор кыра боппуруоһу быһаартарарга уус­туктары көрсөрбүт — баар суол. Онон ити үтүө түмүк киин сири кытта ыкса ситимнээх, сыралаах үлэ кэнниттэн ситиһиллибитин сэрэйиэххэ эрэ сөп. Итилэр парламентарийдарбыт политическай дьулуурдарын, тулуурдарын уонна Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ киин сиргэ үрдүк аптарытыатынан туһанарын туоһулууллар.
Бүгүҥҥү суруйуубар Госду­маҕа көрүллэ сылдьар Ил Түмэн көҕүлээбит сокуоннарын барылларыгар тохтуом.
Кистэл буолбатах, ааспыт өттүгэр Госдума депутаттара өрөспүүбүлүкэбит сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрин, болҕомтоҕо ыланнар, өйөөбөт этилэр. Бу туһунан Ил Түмэн урукку ыҥырыыларын депутаттара өрүү бэлиэтээччилэр.

1. Учаастактааҕы балыыһалары сабар сатаммат

Биллэрин курдук, 2011 сыллаахха сэтинньи 21 күнүгэр «Российскай Федерацияҕа гражданнар доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан» 323 №-дээх федеральнай сокуон ылыллыбыта. Күн-дьыл ааспытын кэннэ сокуон сыыһалааҕа-халтылааҕа ырылыччы көстөн кэлбитэ.
Булгуччулаах медицинскэй страховкалааһын территориальнай фондатын бюджетыттан көрүллэр субвенция итинтэн эмиэ улахан тутулуктаах. Ол курдук, итинтэн сылтаан аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх бөһүөлэктэргэ медицинскэй көмөнү стационарга оҥорор усулуобуйа суох буолан эрэр. Ордук биһиги Сахабыт сирин курдук киэҥ сиринэн тайаан сытар аҕыйах нэһилиэнньэлээх бөһүөлэктэрдээх, суола-ииһэ мөлтөх регионнарга охсуу­лаах буолара кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Этэргэ дылы, субъектар бэйэлэрин кыахтарынан, хайдах сатаан дьаһаналларынан кырыы бөһүөлэктэргэ стационардары тутан олороллор. Итинник сокуонунан көмүскэлэ, үбэ-харчыта суох бэйэ дьаһаныыта уһун тыыннаммата биллэн турар.
Холобурга аҕалар буоллахха, Российскай Федерацияҕа 2000 сылга 10704 балыыһа баар эбит, 2005 с. – 9479, 2010 с. – 6308, 2012 с. – 6172, 2013 с. – 4398. 2000 сылы кытта тэҥнээтэххэ, аҥаарын да кыайбат доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ хаалбыт.

Тустаах федеральнай со­куоҥ­ҥа баар итэҕэһи туоратар инниттэн, төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара 2013 сыллаахха сокуоҥҥа көҕүлээһини бэлэмнээн, Государственнай Думаҕа киллэрбиттэрэ. Ол курдук, «Российскай Федерацияҕа гражданнар доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан» диэн федеральнай сокуон 33 уонна 81 ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрэр туһунан барыл оҥорбуттара.
Бу тыҥаан турар боппуруос­ка «Саха Өрөспүүбүлүкэтин доруобуйа харыстабылыгар модернизациятын бырагыраамата: медицина арктическай моделын тэрийии» диэн тиэмэҕэ парламент истиитин оҥорбуттара. Манна баар кыһалҕалар аһаҕас­тык этиллибиттэрэ.
Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн уонна өрөспүүбүлүкэ салалтата бу боппуруоһу салгыы кииҥҥэ туруорсар. Ол курдук, бу боппуруоска туһуламмыт сокуоҥҥа көҕүлээһиннэри Госдумаҕа алтынньы 28 уонна 2015 сыл ахсынньы 15 күннэригэр киллэрбиттэрэ.
Дьокуускайга «Саха Өрөспүү­бүлүкэтин холобуругар аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх уонна мөлтөх суоллаах-иистээх сирдэргэ медицинскэй көмөнү тэрийии уратылара» диэн тиэмэҕэ Государственнай Дума доруобуйа харыстабылыгар кэмитиэтэ «төгүрүк остуолун» тэрийэн ыыппыта. Манна Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков «Российскай Федерацияҕа гражданнар доруобуйаларын харыстааһын төрүттэрин туһунан» саҥа федеральнай сокуон хотугу сиргэ-уокка бастакы медицинскэй көмөнү стационар усулуо­буйатыгар оҥорор өр сыллар усталара үлэлээн кэлбит систиэмэни тохтотон эрэрин ыйбыта.
Ити федеральнай сокуоҥҥа уларытыылар кыра кээмэйдээх балыыһалары оннунан хаалларыыга уонна кырыы сирдэр олохтоохторун босхо медицин­скэй өҥөнөн хааччыйыыга туһуланаллар. Бу барылы Государственнай Дума икки: Уһук Илин регион уонна Хоту сир проблемаларыгар уонна доруобуйа харыстабылын кэмитиэттэрэ өйөөбүттэрэ. Ол эрээри төһө да икки кэмитиэт өйөбүлэ баарын үрдүнэн, тустаах докумуону Российскай Федерация Бырабыыталыстыбата уонна Доруобуйа харыстабылын министерствота өйөөбөтөхтөрө. Барыл киин сир салалтатыттан өйөнүллүбэтэх биричиинэтэ биллэр. Тустаах сокуоҥҥа көннөрүүлэр киирдэхтэринэ, ити эйгэҕэ эбии үп-харчы көрүллүөн наада буолар. Ол курдук, бюджекка эрэ буолбакка, булгуччулаах медицинскэй страховкалааһын фондатыгар эмиэ. Биллэрин курдук, билигин дойдуга экономическай балаһыанньа уустук. Онон биир күнүнэн быһаарыллыбат боппуруос буолара кимиэхэ баҕарар өйдөнүллэр.
Саха сирин сокуоҥҥа көҕү­лээһинин дойду үгүс регионнара өйүүллэр. «Уһук Илин уонна Байкал региона» парламеннар ассоциациялара барылы өйүүр туһунан суругу Государственнай Думаҕа бэлэмнээн киллэрбитэ. Ил Түмэн көҕүлээбит сокуонун барылыгар туруорсуллар боппуруоһу Российскай Федерация Бырабыыталыстыбата, Доруобуйа харыстабылыгар уонна социальнай сайдыыга министерствота, Госдума депутаттара өйүөхтэрэ диэн эрэнэбит.

2. Муниципальнай бырагыраама туолуутун атахтыан сөп

Госдума көрүүтүгэр сытар өрөспүүбүлүкэ парламенын биир сокуоҥҥа көҕүлээһининэн «Судаа­рыстыбаннай уонна муниципальнай наадыйыылары хааччыйыыга үлэни, өҥөнү оҥорууга, табаары атыылаһыы эйгэтигэр хантараагынан ситим туһунан» федеральнай сокуон 96 ыстатыйа­тыгар уларытыылары киллэрии туһунан» диэн сокуон барыла буолар. Тустаах барыл Федеральнай Мунньахха 2014 сыллаахха киллэриллибитэ.

Хантараак туолуутун хаач­чыйар эбээһинэһиттэн физическэй сирэйи босхолуур сыал­тан тустаах сокуон барыла оҥоһуллубута.
Билигин муниципальнай бырагыраамаларга олоҕуран, дьону саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрөр сыалтан, муниципальнай тэриллиилэр олорор дьиэлэри атыылаһаллар. Маныаха тустаах федеральнай сокуон чааһынай предприниматель быһыытынан регис­трацияламматах олорор дьиэ­ни атыылааччыга мэһэйдэри үөскэтэрин санатабын. Бу көстүү муниципальнай бырагыраама туолуутун атахтыан сөп. Ил Түмэн ити итэҕэһи туоратар сыалтан, сокуоҥҥа көҕүлээһини Госдумаҕа киллэрбитэ.
3. Геологическай үөрэтиигэ туһуламмыт

2014 сыллаахха бэс ыйыгар Ил Түмэн депутаттара Федерация Сэбиэтигэр «Сиртэн хостонор баай туһунан» федеральнай сокуон 37 ыстатыйатыгар» уонна «Судаарыстыбанай уонна муниципальнай хонтуруолу оҥорууга юридическэй сирэйдэр уонна чааһынай предпринимателлэр бырааптарын көмүскээһин туһунан» федеральнай сокуон 1 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барылын киллэрбиттэрэ. Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһинин Госдума депутаттара бастакы ааҕыыга ылыммыттара.

Тустаах сокуоннарга уларытыы сиртэн хостонор баайы геологическай үөрэтиигэ, чинчийиигэ уонна харыстааһыҥҥа судаарыстыба өттүттэн хонтуруол чэрчитинэн ыытыллар тэрээһиннэр бэрээдэктэрин чуолкайдааһыҥҥа туһуланар. Ол курдук, судаарыстыба итиннэ былаан быһыытынан уонна былааны таһынан бэрэбиэркэлэри ыытара, тустаах сокуонунан көҥүллэниэхтээх.
Билиҥҥи кэмҥэ бу боппуруоска үлэлии турар механизм сиртэн хостонор баайы бас билэр судаарыстыба интэриэһин көдьүүстээхтик, толорутук көмүскээбэтин бэлиэтиибин.

4. Хотугу төрүт норуоттарга

Ааспыт сыллаахха Ил Түмэн депутаттара Госдумаҕа «Российскай Федерация Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуругар, уонна Сибииргэ олорор аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттарыгар сир учаастагын ылыы боппуруоһугар Российскай Федерация сорох сокуонун акталарыгар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуоҥҥа көҕүлээһини киллэрбитэ.
Тустаах сокуоҥҥа көҕү­лээһини Госдума федеративнай тутулга уонна олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар кэмитиэтэ биһирээбитин биллэрбитэ. Маны таһынан докумуону Уһук Илиҥҥи регион уонна Забайкалье депутаттара эмиэ өйүүллэрин биллэрбиттэрэ.

Парламентарийдарбыт аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарга уонна общиналарга төрүт үгэстэринэн дьарыктанар сирдэригэр-уоттарыгар баар учаастактарын босхо туһаналларын уонна туттуу болдьоҕун 10-тан 49 сылга диэри уһатарга, кинилэргэ сири биэрии испииһэгин кэҥэтэргэ туруорсаллар. Тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бырааптарын улаатыннарарга кыах биэрэр. Билигин сокуон барылыгар Госдума үс сис кэмитиэтэ үлэлэһэ сылдьар.
Сокуон барыла ылылларыгар, олоххо киирэригэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, вице-спикер Виктор Губарев, парламент аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар, Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева уонна сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев актыыбынай үлэни ыыталларын бэлиэтиибин.

5. Биир гаа сир тиийбэтэ биллэр

Биллэрин курдук, 2016 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр «Российскай Федерация Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуругун састаабыгар киирэр субъектар сирдэригэр-уоттарыгар баар, судаарыстыба уонна муниципалитет бас билэр сирдэриттэн гражданнарга сир учаастагын биэрии уратыларын туһунан» сокуон күүһүгэр киирбитэ. Тустаах федеральнай сокуон практикаҕа туттуллуутугар итэҕэстээҕин биһиги парламентарийдарбыт бэлиэтии көрбүттэрэ.

Ити итэҕэһи туоратар сыалтан, тустаах сокуоҥҥа уонна Российскай Федерация сорох сокуонун акталарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан барыл бэлэмнээн Госдумаҕа киллэрбиттэрэ. Ол курдук, норуот депутаттара сокуон 2 ыстатыйатын 2 чааһыгар уларытыылары киллэрэри туруорсаллар. Айылҕабыт уратытын учуоттаан, гражданнарга биир гектартан ордук сири биэрэр гына тустаах докумуоҥҥа уларыйыы киирэрэ наадатын ыйаллар. Оҕуруот аһын үүннэриитинэн дьарыктанар дьоҥҥо, биллэн турар, биир га сир тиийбэтэ чуолкай. Ааҕааччыларга парламентарийдар бу боппуруоска барыта 11 этиини бэлэмнээн Федеральнай Мунньахха киллэрбиттэрин санатабын.

6. Социальнай эппиэтинэстэрин үрдэтиэҕэ

Парламентарийдар Гос­ду­маҕа «Сиртэн хостонор баай» туһунан федеральнай сокуон 12 уонна 16 ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбиттэрэ.
Бу сокуоҥҥа көҕүлээһини Госдума депутаттара өйөө­төхтөрүнэ, сирбитигэр-уоппутугар үлэлиир промышленнай тэрилтэлэр социальнай эппиэтинэстэрэ үрдүөҕэ. Лицензияларыгар субъект уонна муниципальнай тэриллии социальнай-экономическай сайдыыларыгар кыттыыны ылалларыгар усулуобуйа олохтонуоҕа. Ити тустаах сокуон 12 ыстатыйатыгар уларыйыы киириитигэр туһуланар.

Оттон 16 ыстатыйаҕа уларыйыы муниципальнай тэриллии уонна регион толоруулаах былааһын уорганнара социальнай-экономическай сайдыы усулуобуйатын олохтооһуҥҥа сөбүлэҥнэрин биэрэри көҥүл­лүүр нуорманы олохтуоҕа.
Тустаах сокуоҥҥа уларыйыы туһунан бу саас Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев Госдума айылҕа ресурсаларыгар, сир сыһыаннаһыыларыгар уонна бас билиигэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаевы кытта санаа атастаспыта. Николай Николаев тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһини өйүүрүн биллэрбитэ.

7. «Реклама туһунан» сокуоҥҥа

Биллэрин курдук, кэлиҥҥи кэмҥэ маҕаһыыннарбытыгар киһини эрэ ымсыырдар араас дьэрэкээн бааҥкалардаах, бытыылкалардаах энергетик-утахтар араастара күнтэн-күн эбиллэ тураллар. Кэлэр кэскиллэрбит — оҕолорбут, ыччаттарбыт итилэринэн утахтаналлара баар суол.

Бу утах олус элбэх кофеиннаах. Онон киһи ньиэрбэтин күүрдэн кэбиһэр. Итини испит дьон утуйбат буолан хаалаллар. Хааннарын баттааһына үрдүүр. Эмчиттэр энергетическэй утахтар гипертониялаах, сүрэх-тымыр, ньиэрбэ хроническай ыарыылардаах, глаукомалаах, ас буһарар уорганнара ыалдьар дьоҥҥо, хат дьахталларга, оҕолорго, ыччакка куһаҕаннык дьайалларын тоһоҕолоон бэлиэтииллэр. Аны, бу утаҕы испэккэ эрэ кыайан сылдьыбат турукка киирэннэр, саһа сылдьар психическэй ыарыылара көбүөн сөбүн туһунан эмиэ ыйаллар. Кылгастык эттэххэ, энергетиктэртэн тутулуктаах дьон буола түһэллэр. Энергетиги испит киһи бастаан утаа күүһэ-күдэҕэ эбиллибит, өйө-санаата тобуллубут, настарыанньата көтөҕүллүбүт курдук буолар. Онон астыныыны-дуоһуйууну ылар. Итинник сылдьан, кэлин бу утахтан тутулуктанан хаалар, доруобуйатыгар оҕустарар.
Чинчийиилэр көрдөрөл­лө­р­үнэн, кофеины нуорматтан таһынан истэххинэ, организм интоксикациятыгар, сүһүрүүгэ эбэтэр өлүүгэ тириэрдиэн сөптөөх.
Ил Түмэн депутаттара Гос­думаҕа ити энергетическэй утахтар рекламаларын тохтотор сыалтан «Реклама туһунан» федеральнай сокуон 7 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбиттэрэ.