Оҕо литературата баар, оттон ааҕааччы баар дуо?

Билиҥҥи оҕо кинигэни төһө ааҕарын, өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо литературатын туругун туһунан ыам ыйын 17 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ буол­бут «Саха өрөспүүбүлүкэтигэр оҕо литературата: уопут, саҥа быһаарыылар» диэн тиэмэлээх «төгүрүк остуол»  тула ырытыґыылаах µчµгэй кэпсэтии та±ыста.
Мунньаҕы Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайан ыытта. Манна норуот дьокутааттара, биллиилээх суруйааччылар, учуонайдар, библиотека үлэһиттэрэ, «Бичик» кинигэ кыһатын бэрэстэбиитэллэрэ, «Чуораанчык», «Колокольчик» сурунааллар үлэһиттэрэ, учууталлар уо.д.а. кыттыыны ыллылар.
Антонина Афанасьевна «төгүрүк остуол» саҕаланыытыгар кинигэни ааҕыы лаппа намтааһына, уопсайынан, аан дойду үрдүнэн баар кутталлаах көстүү буоларын бэлиэтээтэ. Кини билиҥҥи ааҕааччы ис хоһоонунан, тылынан-өһүнэн судургу литератураны ааҕарга дьулуһарын ыйда. Оҕолор ааҕыыга интэриэстэрэ симэлийиитин сүрүн биричиинэтинэн саҥа информационнай технологиялар үөдүйүүлэрэ буолара саарбахтаммат.  Аныгы оҕолор олох кыра саастарыттан көмпүүтэри, Интернет ситимин баһылыыллар. Онон кинигэни аахпат көлүөнэ улаатан эрэрэ улахан кутталы үөскэтэр.
Мунньахха сүрүн дакылааты СӨ үөрэх миниистирин бастакы солбуйааччы Феодосия Габышева оҥордо. Кини кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын библиотекаларыгар оҕо ааҕар усулуобуйатын тэрийиигэ тэтимнээх үлэ ыытылла турарын иһитиннэрдэ. Итиэннэ тас дойдулар оҕоҕо олох кыра сааһыттан ааҕыыга тапталы үөскэтэр үтүө уопуттарын биһиги хайаан да туһаныахтаахпытын эттэ.
М.К.Аммосов аатынан ХИФУ филологическай факультетын профессора Мира Мишлимович хас сылын аайы кинигэни ааҕар оҕо ахсаана аҕыйаан иһэрин бөрүкүтэ суох түгэннэринэн холобурдаата. Ол курдук, нуучча литературатыгар Бүтүн Россиятааҕы олимпиадаҕа урукку сылларга Саха сириттэн 1-2 үөрэнээччи хайаан да кыттар эбит буоллаҕына, кэнники икки сыл устата биир да үөрэнээччи кыттыбатах. Мира Яковлевна, хомойуох иһин, орто оскуоланы бүтэрээри сылдьар 11 кылаас үөрэнээччилэрэ нуучча классическай литературатын бастыҥ геройдарын да үчүгэйдик билбэттэрин эттэ. Оттон билиҥҥи оҕо ааҕар өттө ордук тас дойду литературатын сэҥээрэн ааҕар эбит. Профессор, бэл, оскуола учууталлара аҥаардас кумааҕы үлэтигэр баттатан, кинигэ ааҕар бириэмэлэрэ суоҕун хомойо кэпсээтэ.
СӨ национальнай оскуолаларын научнай-чинчийэр институтун научнай үлэһитэ Нина Филиппова оҕо аймах таптаан ааҕар «Кэскил» хаһыат уонна «Чуораанчык» сурунаал бэчээттэнэн тахсар кээмэйдэрин хаҥатар наадатын бэлиэтээтэ. Нина Игнатьевна кэнники сылларга кырачааннарга аналлаах дьэрэкээн ойуулаах кинигэ арааһа бэчээттэммитин, оттон 8-14 саастаах оҕолорго аналлаах жанр өттүнэн баай ааҕар кинигэ өссө да кэмчитин эттэ. Кини этэринэн, аны аныгы оҕолор революция, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмнэрэ ойууланар айымньылары түҥ былыргы курдук ылынар буолбуттар. Онон, билиҥҥи оҕо олоҕун-дьаһаҕын туһунан көрдөрөр айымньылары суруйууга анал куонкурустары ыытар наадатын туһунан этии киллэрдэ.
Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, саха народнай поэта, Ил Дархан сүбэһитэ Наталья Харлампьева бүгүҥҥү күҥҥэ саха литературатыгар оҕо литературата ханнык миэстэни ыларын, туох-ханнык кыһалҕалар баалларын сырдатта. Билигин оҕолорго аналлаах айымньылары народнай суруйааччылар Иван Мигалкин, Семен Попов-Тумат уонна суруйааччылар Анна Варламова-Айысхаана, Елена Слепцова-Куорсуннаах, Константин Сосин, Мария Федотова – Нулгынэт уо.д.а. айа-тута сылдьаллар.
Народнай поэт инникитин оҕоҕо аналлаах кинигэлэри хайаан да сааһынан учуоттаан таһаарар наадатын ыйда. Итиэннэ саха народнай суруйааччыта Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйын аатынан бириэмийэни үрдүк таһымҥа таһааран, оҕолорго аналлаах айымньылары айар суруйааччыларга көмө буолар наадатын туһунан этии киллэрдэ.

Норуот депутата Александр Уаров өр сыл оскуолаҕа үлэлээбит уопутугар олоҕуран, ааҕыы кыһалҕатын иһиттэн үчүгэйдик билэрин эттэ. Кини кыра о±о киһи буола сайдыытыгар-µµнµµтµгэр  кинигэ улахан оруолу ыларын тус бэйэтин оҕо сааһыгар кинигэ ааҕар дьарыгынан холобурдаата. Киһи аймах көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, үйэттэн үйэҕэ муспут баай уопута, билбитэ-көрбүтэ барыта кинигэҕэ киирэр. «Билиҥҥи ыччат аныгы технологияларынан үлүһүйэн кинигэни аахпат буолла диэн саныыр сыыһа. Биһиги төттөрүтүн ити технологиялары туһанан ааҕыыга интэриэһи үөскэтэр ньымалары тобулуохтаахпыт», – диэтэ норуот депутата.
«СӨ суруйааччыларын Сойууһа» общественнай тэрилтэ бэрэссэдээтэлэ, народнай поэт Иван Мигалкин тыл этиитигэр «Чуораанчык» уонна «Колокольчик» сурунааллар тэриллибиттэрэ 30 сыл буолбутун, ити сурунааллары ааҕан улааппыт оҕолор биллиилээх суруйааччы, суруналыыс буола үүммүттэрин санатта. Кини бу сурунааллар кээмэйдэрин улаатыннарыыны хайаан да өйүүрү сөптөөҕүнэн аахта. Итиэннэ Иван Васильевич оҕо сурунаала тахсыытыгар күннэри-түүннэри кыһаллан үлэлиир суруналыыстар 18-20 тыһ. солк. хамнастаахтарын итэҕэһинэн аахта. Итини, кырдьык, оҕо ааҕыытыгар улахан болҕомто ууруллубат курдук сыаналыахха сөп.
Народнай суруйааччы Сэмэн Попов-Тумат «Чуораанчык» уонна «Колокольчик» сурунааллар кээмэйдэрин халыҥатар туһунан биир идэлээхтэрин этиилэригэр кыттыһарын биллэрдэ. Итиэннэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан «Кэскил» оҕо издательствота оҕолорго аналлаах кинигэлэри таһаарыыга күүстээх хамаанданы хомунан үлэлиирэ, саха литературатын бастыҥ айымньыларын тылбаастыыра наадатын ыйда.
Поэтесса Наталья Михалева-Сайа «Бичик» кинигэ кыһалаах буоламмыт оҕо литературатынан балайда хааччыллыбыппытын эттэ. Ол эрээри кэнники кэмҥэ хайдах да дьэрэкээн оҥоһуулаах, бастыҥ хаачыстыбалаах кинигэлэр, сурунааллар, хаһыаттар ааҕааччы интэриэһин тардыбат буолбуттарын эмиэ санатта. «Бары өйдүүргүт буолуо, 60-70-сс. улааппыт көлүөнэ хортуоҥка тастаах, улахан ойуута-бичигэ суох кинигэлэри илбирийиэр диэри ааҕар этибит дии…Мин санаабар, оччотооҕу кинигэ ис хоһооно дьиҥнээхтик умсугутара, ис сүрэхпититтэн интэриэһиргээн ааҕар этибит», – диэтэ уонна оччотооҕу айымньылар оҕо психологиятыгар сөп түбэһиннэрэн суруллубуттарын эттэ. Наталья Михалева, бастатан туран, суруйааччылары көҕүлээн, литература таһымын үрдэтэр наадатын, ону таһынан саҥа айыллар айымньылар «бу айымньы саха литературатыгар тугу биэриэҕэй?» диэн дьүүллэһиини ааһыахтаахтарын ыйда. Оҕоҕо аналлаах кинигэлэр ис хоһоонноро ааҕыы хаачыстыбатыгар дьайыылара, сабыдыаллара болҕомтоҕо ылыллыахтаах. Наталья Владимировна аныгы оҕолор интэриэстэрин учуоттаан саха литературатыгар Гарри Поттер, Человек Паук курдук геройдары айыы ааҕыыга көҕүлүүр биир ньыма быһыытынан буолуон сөбүн эттэ.
1987 сылтан бэчээттэнэр өрөспүүбүлүкэтээҕи «Чуораанчык», «Колокольчик» сурунаалларга 2010 сылтан кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлии-хамсыы сылдьар Татьяна Жиркова бу мунньах кэнниттэн өскөтүн сурунааллар кээмэйдэрин хаҥатыы туһунан этии өйөннөҕүнэ, өрөспүүбүлүкэ 74 тыһ. оҕото үөрүөҕүн  иһитиннэрдэ. Билиҥҥитэ ити сурунааллар 16 сирэйинэн тахса тураллар.  Кээмэйдэрин хаҥатыыга 2 мөл. 300 тыһ. солк. көрүллэрэ наада эбит. Итиэннэ Татьяна Ильинична оскуолаҕа бигэргэнэр сүрүн ааҕыллыахтаах литература испииһэгэр оҕо хаһыаттара уонна сурунааллара булгуччу баар буолалларын ситиһэр наадатын туруоруста.
СӨ Национальнай библиотекатын оҕолору кытта үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы Сардана Евдокимова Саха сиригэр 14-гэр диэри саастаах оҕолор нэһилиэнньэ 23 % ылалларын иһитиннэрдэ. Онтон библиотекаҕа 60 % сылдьар эбит. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн оҕолору кинигэнэн хааччыйыынан 42 идэтийбит оҕо библиотеката, 382 тыа сирин библиотеката дьарыктанар. Ити библиотекалар сорохторо сабыллан эрэллэр эбит. Тоҕо диэтэр, саҥа кинигэлэринэн ситэ хааччыллыбаттар.
Норуот депутата Петр Аммосов урут Сэбиэскэй Союз кинигэни ааҕыыга бастакы миэстэҕэ сылдьарын, онтон атын дойдулар биһигиттэн уопут ылынан инники күөҥҥэ түспүттэрин холобурдаата. Онон тас дойдулар оҕолору ааҕыыга хайдах умсугуталларын уопут ылынан туһаныахха, оскуолаларбытыгар киллэрэр наада  диэн этиини көтөхтө.
Ааҕыы дьылҕата мустубут дьону барыларын долгутара көстөр…Кинилэр биир-биир бэйэлэрин санааларын, бу балаһыанньаны ханнык дьаһаллары ылынан быһаарыахха сөбүн туһунан көрүүлэрин эттилэр.
* * *
Кэлиҥҥи уонча сылга Саха сиригэр эрэ буолбакка, аан дойдуга кинигэни аахпат көлүөнэ үүнэн тахсыбыта мэлдьэһиллибэт. Итини статистика дааннайдара көрдөрөллөр.  Улуу педагог В.А. Сухомлинскай: «Өскөтүн оҕо кыра сааһыттан кинигэни таптыы үөрэммэтэх, кини олоҕун устатыгар ис дууһатын көрдөбүлэ буолбатах буоллун, оччоҕо оҕо дууһата 13-14 сааһыгар кураанах буолуоҕа. Маннык оҕоттон толору үчүгэй киһи тахсыаҕа диэн эрэниэххэ сатаммат», — диэн суруйбута. Онон, ааҕыыга таптал дьиэ кэргэнтэн, оҕо олох кыра сааһыттан саҕаланарыгар өссө төгүл итэҕэйиэххэ сөп. Тус бэйэм, ийэм учуутал буолан, кыра сааспыттан “Кэскил” хаһыаты ааҕан улааппытым, кэлин сыыйа-баайа кинигэҕэ көспүтүм. Көлүөнэ хаһыаты, сурунаалы, кинигэни ааҕыыттан тэйбэт усулуобуйатын тэрийиэххэ наада. Кырдьык, информация үйэтин мөкү эрэ өрүттэрин ыйбакка, ону төттөрүтүн көдьүүстээхтик туһаныахха.