Олоҕун искусствоҕа, театрга анаабыта

Федот Потапов туһунан «Алгыстаах айар үлэм» диэн кинигэтин ааҕан баран, үгүс билбэтэхпин билбитим. Драматургияҕа холонууларыттан, ахтыыларыттан, дневниктэриттэн кини айылҕаттан айдарыылаах айар таллааннааҕа көстөн кэлэр. Кини саныыр санаатын төрөөбүт сахатын тылынан эрэ буолбакка, нууччаллыы эмиэ аһаҕастык сайа этэр эбит.
Федот Федотович ити оҕуруолуу тиспит суругуттан-бичигиттэн дууһата сандаархай күн кэриэтэ сып-сырдыга, оҕолуу истиҥ майгыта-сигилитэ көстөн кэлэргэ дылы буолар.
Федот Федотович сэтинньи 2 күнүгэр 1929 сыллаахха тэтэрэ кыыспыт сардаана сибэккилэринэн киэргэммит, курустаал таас кэриэтэ дьэҥкир, кылыгырас ыраас уулаах Амма улууһун Абаҕатыгар күн сирин көрбүтэ. 1955 сыллаахха М. С. Щепкин аатынан Москватааҕы театральнай училищены туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитэ. Сахалартан биир бастакынан ГИТИС-кэ режиссердары бэлэмниир курска үөрэммитэ. 1961 сылтан 1983 сылга диэри тохтоло суох Ойуунускай аатынан драмтеатрга кылаабынай режиссерунан үлэлээбитэ. Н.Погодин «Үһүс патетическай», М.Шатров «От ыйын 6 күнэ», Софрон Данилов «Сахалар ааттарыттан» драмаларыгар уонна Т.Хренников «Буурҕаҕа» оператыгар В. И. Ленин оруолун толортообута. Саха драматургиятыгар аан маҥнайгынан Лениананы киллэрбитэ. «Саллаат сүрэҕэ» пьесаны туруоран Федот Федотович ССРС Культураҕа министерствота уонна Советскай Армия, байыаннай-морской флот кылаабынай политическай управлениета олохтообут А.Д.Попов аатынан үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кини күн сириттэн 1995 сыллаахха барбыта. Кырдьык да, Сүдү киһи биһиги ортобутугар олорон, үлэлээн-хамсаан, айан-тутан ааспыта.

Төрөөбүт дойдутуттан араарбатаҕа

Потаповтар күн күбэй ийэлэрэ эрдэ олохтон туораабыта. Лиза саҥа сиртэн сэрбэйэ быкпыт кэрэчээн сибэкки кэриэтэ, кырачаан кыысчаан этэ. Ити ыар сүтүк кэнниттэн саамай чугас киһитинэн — амарах аҕата буолбута.
— Ийэм өлөрүгэр мин биэс эрэ саастааҕым. Үһүс кылааска үөрэниэхпэр диэри баалынайга олордон сууйара уонна көтөҕөн таһаарара. Сарсыарда ахсын 6 чааска туруоран, оскуолаҕа сиэтэн илдьэрэ. Биирдэ эмэ хойутаан турдахпына улахан ытабыл буолара. Ол иһин аҕам эрэйдээх оруобуна 6 чааска, чаһы бастакы охсуутун кытта уһугуннарааччы. Дьэ, ити кэнниттэн баттах өрөөһүнэ буолааччы. Хоп-хойуу, уп-уһун баттахтааҕым. Мэлдьи икки гына өрдөрөөччүбүн. Аҕам ыһыллыбат гына, биир да баттаҕы бытыгыраппакка, кыбыс-кытаанахтык өрөөччү. Итиччэ уһун баттаҕы мэлдьи сууйара-тарыыра.
Артыыстар оҕолорун олохторо — туһунан эйгэ. Аҕабыт биһигини куруук театрга илдьэ сылдьара. Биир да премьераны көтүппэккэ көрөр этибит. Сороҕор ардыгар мэниктээтэхпитинэ хоско хаайан баран, хатаан кэбиһэрэ. Төрөппүттэрбит гастролга бардахтарына, дьиэбитигэр оҕолор бэйэбит хааларбыт, — диэн кэпсээнин саҕалаабыта Федот Федотович кыра кыыһа Лиза.
Ырыаҕа ылланарын курдук, киһиэхэ төрөөбүт буора, дойдута — төрөппүт ийэтин кэриэтэ. Төрүт буорун, дойдутун ытыктаабыт киһи, кими да таптыан, сөбүлүөн табыллыбат. Оҕолорун төрөөбүт түөлбэтиттэн араарбат киһи, ыччата өссө кэнэҕискилээх, кэскиллээх буолар.
— Аҕабыт сайын ахсын Абаҕаҕа эбэбитигэр сынньата таһаарара. Төрөөбүт дойдутуттан биһигини араарбатаҕа. Ол иһин оҕолор бары Абаҕаны наһаа таптыыбыт. Төһө да Дьокуускайга төрөөтөрбүн, олордорбун аҕам дойдутун Амманы төрөөбүт дойдубунан ааҕабын. Маныаха мин аҕабар тылынан кыайан этиллибэт махтал-баһыыба тылларын этиэм этэ.
Мин нуучча кылааһыгар үөрэммитим. Маҥнайгы кылааска үөрэнэ сылдьан эбэбэр тылдьыттана-тылдьыттана сахалыы сурук суруйан бооччойорум. Сахалыы ааҕарга-суруйарга бэйэм үөрэммитим.
Аҕабытын төһө да үрдүк дуоһунаска үлэлээтэр, ССКП ХХV съеһин делегата да буоллар, тойон курдук көрбөт этибит. Наһаа боростуой, холку, киэҥ көҕүстээх киһи этэ. Дьиэбитигэр килэйбит-халайбыт миэбэл суоҕа. Олус боростуойдук иитиллэн улааппыппыт. Аҕам ийэм өлбүтүн кэннэ мэлдьи саҥа таҥас атыылаһан аҕалара. Аны санаатахха, таҥас сууйартан куотунар эбит. Иллэҥ бириэмэтэ да суох уонна төһөтүн да иһин эр киһи буоллаҕа дии. Ийэбит Дария Алексеевна Ларионова ырыаһыт этэ. Марина Попованы кытта бииргэ үөрэммитэ. Бастаан мас дьиэҕэ олорбуппут. Онтон Дзержинскэй аатынан уулуссаҕа толору хааччыллыылаах дьиэ биэрбиттэрэ. Онно аҕам миигин сиэтэ сылдьан ваннаны, туалеты, газ оһоҕу көрдөрбүтүн бу баар курдук өйдүүбүн, — диир Лиза.
Федот Федотович оҕолоругар хаһан даҕаны куолаһын үрдэппэтэ. Сытыары сымнаҕас майгылааҕа.
— Арай биирдэ эдьиийим убайбынаан этистилэр. Кыратык охсустулар даҕаны. Дьиэни холорук ытыйан ааспытыныы ыһан-тоҕон кэбистилэр. Мин оччолорго маҥнайгы кылааска үөрэнэрим. Учууталым уонна аҕам утуу-субуу кэллилэр. Учууталым түргэн баҕайытык кэпсэтээт баран хаалла. Аҕам дьиэ ыһыллыбытын көрөн, дьэ, кыыһырда ээ. Хаһан да тымтыбыт көрүҥүн көрбөтөх буоламмын наһаа куттанным. Дьиэбин хомуйбутунан, хачыгырайбытынан бараахтаабытым. Эдьиийим уонна убайым баран хааланнар, буруйдаах мин эрэ курдук буолан хааллым. Онтон ордук улаханнык кыыһырбытын хаһан да көрбөтөҕүм. Үлэтигэр төһө да кыһалҕалар баар буоллаллар биһиэхэ биллэрбэтэ, — диэн кэпсээнин салгыыр Елизавета.
Лиза аҕата күрэххэ сылдьан куобах аҕаларын, ону минньигэстик сиэн мотуйалларын, Москваттан зефир аҕаларын оҕо сааһын кэрэ-бэлиэ түгэннэринэн ааҕар.
— Аҕам Зоя Петровнаны кэргэн ылан, дьиэбитигэр аҕалбыта. Зоя Петровна миэхэ жилет баайан биэбитэ. Онно наһаа да үөрбүтүм. Бырааһынньыкка кэтэн барбытым. Кэлин таҥас бөҕөтүн тигэн куукула курдук симээбитэ. Үҥкүүлүрүм, биирдэ дьоммун концерпар ыҥырдым. Сэриигэ умайан хаалбыт, күл-көмөр буолбут Хатынь дэриэбинэтин көрдөрдүбүт. Биһиги оһох буолан турабыт. Дьиэбэр тиийбиппэр дьонум, тоҕо хамсаабакка тураҕыт диэн ыйыттылар, онуоха оһох хайдах хамсыай диэтим. Күлсүү бөҕө буоллулар. Мин ис сүрэхпиттэн үҥкүүлээбит киһи хомойоммун ытаатым. Артыыс олоҕо устугаһын иһин ити идэттэн тэйитээри аҕам соруйан күлүү гынара, — диэн кэпсээнин түмүктээбитэ Елизавета Федотовна.
Федот Федотович үлэ диэн баран, этэргэ дылы, муннукка ытаабыт киһи этэ. Кини бэйэтин тус холобурунан оҕолорун үлэҕэ ииппитэ, үөрэппитэ.

Киһи киһитэ этэ

— Федот Федотович боростуойун ааһан олус боростуой киһи этэ. Миигин кини үөрэххэ ыыппыта. Кинини уруккуттан сөбүлүү көрөрүм. Үчүгэйдик саныыр киһим этэ. Кистээбэккэ эттэххэ, Сөдүөтү сөбүлээччилэр элбэхтэрэ. Бастаан утаа дьиэлэригэр тиийэммин оҕолор таҥастарын сууйарым, абырахтыырым. Кини табаарыһыгар Кирилл Габышевка: «Зоя биһиэхэ бастаан таҥас сууйааччынан, дьиэбитин-уоппутун, оҕолорбун көрөөччүнэн киирбитэ, ол иһин атыттартан ордороммун кэргэн ыллым», — диэбит этэ. Айдааннаахтык холбоспуппут. Сорохтор: «Багынанова карьератын оҥостоору салайааччыга кэргэн таҕыста», — диэбиттэрэ.
Оҕолор биэс сыл устата дьахтар илиитин, ийэ сылаас сыһыанын билбэтэхтэрэ тута көстөрө. Сэттис кылааска үөрэнэр Коля ыстаанын тобугун абырахтаатахпына наһаа үөрэрэ. Ахсыс кылааска үөрэнэр Надялыын бииргэ танцыга сылдьарым, хоонньоһон утуйарбыт. Оҕолорго ити курдук сыстыбытым. Лиза бастаан утаа аҕатыгар күнүүлүүрэ. «Паапам аттыгар мин олоробун», — диирэ. Ырбаахы, туос ыаҕайа тигэммин «албыннааммын» (күлэр) начаас чугаһаппытым.
Сөдүөт Абаҕаҕа гастроллуу сылдьан ийэтигэр: «Хап-хара, хап-хатыҥыр дьахтары аҕалабын», — диэн эппит этэ. «Сирэйигэр суорат кутан салаары гынныҥ дуо, оҕолоргор эрэ үчүгэйдик сыһыаннастыҥ», —диэн ийэтэ хаһыыран кэбиспит. Абаҕаҕа тиийбиппит кэннэ биир көрүдьүөс түгэн буолбута. Бары киэһэ кутуллан сөтүөлүү киирдибит. Арай биир эмээхсин сууна сылдьар. Миигин көрө-көрө: «Ыл, хотуой, кэл, көхсүбүн анньан биэр», — диэтэ. Бу дойдуга аан бастаан саҥа үктэммит киһини, миигин этэрэ эрэ буолуо диэбэппин. Хаста да хаһыытаабытыттан миигин этэр эбит диэммин көхсүн сууйан биэдим. Эбэбит дьүөгэтэ Маайа маннааҕы дьахтар сылдьар диэн ыҥырбыт эбит. Онон кийииттээһиммин көҕүс сууйуутуттан саҕалаабытым. Сөдүөт от охсорго үөрэппитэ.
Дьокуускайга икки хостоох хрущевкаҕа биир хоско кыргыттарбыт, саалаҕа үс уолбут, бэйэбит куукунаҕа остуол анныгар утуйарбыт. Профсоюзка үлэлиир Валентина Ивановна Кириллина оччолорго артыысканан үлэлиирэ. Биир сарсыарда биһиэхэ тиийэн кэллэ. Кылаабынай режиссера остуол анныгар сытарын көрөн баран соһуйда. Дьиэтигэр Сөдүөт аһара боростуой киһи этэ. Миискэҕэ билгиччи миин буһарара, иһит сууйара, дьиэҕэ-уокка наһаа бүгүрү буолара. Мин уолаттарбар олус үчүгэйдик сыһыаннаһара. Геналаах Гера кинини тута «паапа» диэбиттэрэ. Оҕолоро бэйэлэрэ билиилэринэн-көрүүлэринэн үөрэххэ киирбиттэрэ. Мас хайдыбытын курдук көнө этэ. Ол оннугар атын оҕолор үөрэххэ киирэллэригэр көмөлөһөрө. Кадры бэлэмнээһиҥҥэ болҕомтотун күүскэ уурара. Кини кинигэни мунньарын сөбүлүүрэ.
Сөдүөт хаһан даҕаны дьон туһунан куһаҕаны эппэтэ. Киһиттэн үчүгэй эрэ хаачыстыбалары сиидэлээн көрөрө. Этиһэр диэни билбэтэ. Үлэтигэр, ылыммыт дьыалатыгар наһаа бэриниилээҕэ. Дневник сурунара. Онтукатын дөрүн-дөрүн ылан ааҕара уонна кэнэҕэһин маны туһаныахтара диирэ. Алта уон биэс сааһыгар өлөр өлүү ыарыытыгар ылларан охтубута. Кэриэһин бу курдук эппит: «Андрей Саввич Борисов наһаа өйдөөх оҕо. Саха театрын олус сөпкө дьаһайан, үлэлэтэн илдьэ баран иһэр. Дьэ, кытааттын, итинник үлэлээтин, тутуспут суола саамай сөптөөх. Маны тиэрдээр», — диэбитэ диэн ахтар таптыыр киһитин туһунан Зоя Петровна.