Олох диэн охсуһуу

Биһиги иннинээҕи уонна биһиги көлүөнэ оҕолорго кини олоҕо уонна айар үлэтэ үтүө холобур буолара. Оттон билигин күөх экранынан араас дьоҕурдаах дьон туһунан биэриилэри көрө-көрөбүт сөҕөбүт-махтайабыт. Оттон бэйэбит аттыбытыгар кинилэртэн итэҕэһэ суох дьулуурдаах дьонноохпутун өйдөөн-төйдөөн көрбөппүт, кинилэр олохторун-үлэлэрин сыаналаабаппыт. Болҕомтобутугар ылбаппыт эмиэ да оруннаах курдук. Кинилэр бары биир майгыннаһар өрүттээхтэр, ол — дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэ-көстө сатаабат судургу майгылара. Саҥата-иҥэтэ суох сылдьан үлэлииллэрин-хамсыылларын эрэ билэллэр. Маннык дьону тылгар киллэрэн хаһыакка суруйарын, олус уустук. Бэйэлэрин тустарынан олус кэмчи кэпсээннээхтэр, ол оннугар атыттар тустарынан төһө баҕарар сэһэргиэхтэрин сөптөөх. Биир олоххо дьулуурунан сөхтөрөр киһинэн хараҕынан бастакы группалаах инбэлиит, педагогическай наука кандидата Пантелеймон Романович Егоров буолар.

Хараҕынан сирдэтинэрин эрэ өйдүүллэрэ

Пана оҕо сылдьан төһө даҕаны хараҕынан сирдэтинэр эрэ буоллар, тэҥнээхтэрин кытта тэбис-тэҥҥэ сүүрэрэ-көтөрө. Футболлаан да ылара. Мээчик оннугар оҕолор атахтарын элбэхтэ быһа тэппитэ. Итинтэн кыыһыран-тымтан турбаттара. Хараҕынан сирдэтинэрин эрэ өйдүүллэрэ. Хаһан даҕаны күлүү-элэк гымматтара.
— 1953 сыллаахха дьоллоох Дьокуускай куоракка элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Күн сирин көрдөрбүт күндү киһим, күн күбэй ийэм Марфа Алексеевна эдэригэр олус кыраһыабайа. Тилэҕигэр эрэ тиийбэт толбоннурар уһун суһуохтааҕа. Наһаа үчүгэйдик ыллыыра. Ити дьоҕуруттан биһиэхэ, оҕолоругар бэрсибитэ. Бэйэтиттэн аҕыс сыл балыс нуучча Юрий Павлович диэн киһилиин иккистээн олоҕун оҥостобута. Ити киһи биһиэхэ амарах аҕабытын солбуйбута. Биһиги дьиэбит таһыгар университет кылаабынай куорпуһа тутулла турара. Итиннэ үөрэниэм, буолан баран үлэлиэм диэн ыра санаа кыыма даҕаны суоҕа, — диэн кэпсээнин саҕалаабыта Пантелеймон Романович.
Кини өрөспүүбүлүкэтээҕи хараҕа суохтар уонна мөлтөхтүк көрөр оҕолор үөрэнэр оскуолаларын боруогун аан бастаан атыллаабытын күн бэҕэһээ курдук өйдүүр. Сырдыкка, кэрэҕэ уһуйбут учууталларын тустарынан олус истиҥник ахтар. «Кинилэр тустарынан сэһэн эрэ буолбакка, сыалай роман суруйуохха сөптөөх», — диир.
Маҥнайгы учуутала Георгий Алексеевич Слепцов, музыканы үөрэппит Владимир Сергеевич Ким, математиктар Иван Николаевич Егоров-Горнай, Юрий Вениаминович Писарев, историк Прокопий Петрович Романов, Зинаида Федоровна Зыкова, физкультура учуутала Прасковья Васильевна Егорова, нуучча тылын учуутала Раиса Иннокентьевна Николаева, иитээччи Роман Семенович Парников, уо. д. а. Пантелеймон киһи, үлэһит, личность буолуутугар улахан оруоллаахтар.

«Күлүгээн» диэн дьарылык

Пана сытыы-хотуу уолчаан этэ. Дуобакка оонньуурун, хорга ыллыырын, спортивнай гимнастиканан дьарыктанарын сөбүлүүрэ. Кэлин дуобакка спорт маастарыгар кандидат нуорматын толорбута.
— Оҕолор баанньыкка автобу­һунан сууна баран иһэммит ис дууһабытыттан ыллыырбыт. Кэлин улаатан бараммыт көрүстэхпитинэ, ол ырыаларбытын толорооччубут. Истибит дьон сөҕөөччүлэр эрэ. Оскуолаҕа үөрэнэ киирэрбэр сахалыы сатаан саҥарбатым. Ол иһин оҕолор «күөх харахтаах бэһиэччик» диэн үөҕэллэрэ. Хараҥа муннукка ыгаллара. Биир үтүө күн тимир банаарынан саайталаабыттара. Саамай кылаабынайдарын сутуруктуу тутан бараммын сирэйгэ охсон кууһуннарбытым. Ыарыы диэни хаһан даҕаны билбэтэх уолчаан ытаан марылаабыта. Онтон ылата миигин тарбахтарынан да таарыйбатахтара. Кыралары хаһан даҕаны атаҕастаппат буолбутум. Оскуолаҕа «Күлүгээн» диэн дьарылыгы сымала курдук сыбаабыттара. Туох эмэ буруй оҥоһулуннаҕына, миэхэ түһэрэллэрэ, — диэн кэпсээнин салгыыр Пантелеймон.
Юрий Вениаминович Писарев оҕолорго математиканы таһынан немец тылын эмиэ үөрэппитэ. Кини көмөтүнэн Пана Гете, Шиллер тылларын ис сүрэҕиттэн сөбүлээбитэ. Күн бүгүҥҥэ диэри немец тылын салгыы үөрэтэр.

Үрдүкү кылаастарга — Хабаровскайга

Үрдүкү кылаастарга Пана Хабаровскайга үөрэммитэ. Кылааһын салайааччыта Люмила Ивановна Иванова иһирэх ийэтин солбуйбута. Кыайыы күнүгэр дьиэтигэр илдьэн кылааһын оҕолорун тото-хана аһаппытын хаһан даҕаны умнуо суоҕа.
Манна кини духовой оркестрга кларнекка оонньообута. Саха сириттэн сылдьар оҕолор бары оркестрга бааллара. Музыкальнай үөрэҕи биэрбит оскуолаларынан уонна төрөөбүт дойдуларынан киэн тутталлара.

Улуу педагог сырдык уобараһа

Учуутала Иван Николаевич Егоров-Горнай киниэхэ чуолкай наукаҕа, математикаҕа тапталы үөскэппитэ диэтэхпинэ, сымыйалааһын буолбата буолуо. Кини өссө итини таһынан Пантелеймону төрөөбүт тылыгар уһуйбута. Пантелеймон Романович үлэһит да буолан баран, ытыктыыр учууталын кытары сибээһин быспатаҕа, мэлдьи сүбэ-ама ылара.
— Ситэтэ суох орто оскуоланы бүтэрэр дьылбытыгар, 1969 сыллаахха иитээччибит Роман Семенович Парников биһигини Үөһээ Бүлүүгэ биллиилээх математик, педагог Михаил Андреевич Алексеевка илдьэ бара сылдьыбыта. Михаил Андреевич биһиги билиибитин-көрүүбүтүн бэрэбиэркэлии таарыйа өр да өр бэсиэдэлэспитэ. Выпускной биэчэргэ сылдьыбыппыт. Роман Семенович: «Биир эмэ оҕону оскуолаҕар ылаҕын дуо?» — диэн быһаччы ыйыппыта. Михаил Андреевич өр толкуйдаан баран кими даҕаны хаалларбатаҕа. Сүүрбэ биэс сыл ааспытын кэнниттэн киниэхэ ыалдьыттаабыппыт. Биһиги үрдүк үөрэхтээх математик буолбуппутун истэн баран, оччотооҕуга түргэнник быһаарыныы ылымматаҕыттан кэмсинэн, хараҕын уутун кыайан туттумматаҕа. Михаил Андреевич өрөгөйдүү да, эккирэтэһиигэ да сылдьар кэмигэр көрбүтүм. Киһиэхэ барытыгар тэҥ сыһыаннааҕа, чиэһинэйэ. Улуу педагог сырдык уобараһа миэхэ мэлдьи тыыннаах, — диир Пантелеймон.

Экзаменнарын «туйгун» сыаналарга

Хабаровскайга орто оскуоланы бүтэрэр экзаменнарын барытын Пана «туйгун» сыаналарга туттарбыта. Саха государственнай университетыгар туттарсарыгар, консультацияларга Брайль систиэмэтинэн суруйара. Барытын кыайан ситиспэтэ. Ол эрээри ити быстах бэлиэтээһиннэрэ, кини экзамеҥҥа бэлэмнэнэригэр туһалаабыттара.
Пантелеймон баҕа санаата туолбута. Устудьуон буолбута. Сессия кэмигэр бииргэ үөрэнэр оҕотун дьиэтигэр илдьэ кэлэн учебнигын аахтаран истэрэ. Мөккүһэн да ылаллара. Уопсай дьиэҕэ кыргыттарга мэлдьи сылдьара. Гитаранан ыллаан иһитиннэрэрэ. Ол оннугар кыргыттар киниэхэ лекциялары ааҕан биэрэллэрэ. Пана истибитин өйүгэр тутар дьоҕура наһаа күүскэ сайдыбыт этэ. Бастакы сессиятын ситиһиилээхтик туттарбыта.

Университет чемпиона

Хараҕынан инбэлиитин иһин Пананы биир даҕаны спортивнай сессияҕа ылбаттара. Кини спордунан утумнаахтык дьарыктаныан олус баҕарара. Спортивнай гимнастика секциятын салайар Геннадий Андреевич Гусев Пананы өйөөбүтэ. Бэһис курска үөрэнэ сылдьан университет чемпионунан буолбута.
Факультет вокальнай-инструментальнай ансамблыгар ударнайга оонньуура. Гастролларга мэлдьи сылдьаллара. Аралдьыйан, үөрэҕин быраҕа сыспыт түгэннээҕэ. Декана Егор Трофимович Софронов уонна ырыаһыт, хараҕынан көрбөт мелодист Матвей Лобанов сүбэлэринэн салгыы үөрэммитэ.
Доруобай устудьуоннары кытары тэбис-тэҥҥэ үөрэнэн үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрбитэ.

Киһи киһини харыстаабата

Үөрэх үөрэҕинэн. Олох мөлтөхтүк көрөр инбэлиит киһи идэтинэн үлэни булара уустуга. Пантелеймон киин куорат оскуолаларын бүтүннүүтүгэр сылдьыбыта. Ол эрээри аккаас хаҕыс тылларын истибитэ. Үөрэх министерствотыгар сылдьан үөрэммит оскуолатын дириэктэрин Терентий Иванович Бушковы көрсө түспүтэ. Кини үлэҕэ ыҥырбыта. Ити этиигэ үөрүүнэн сөбүлэспитэ. Сарсыардаттан хара киэһээҥҥэ диэри үлэлиирэ.
Кини олоҕо үүт-тураан буол­батаҕа. Ыарахан балаһыан­ньаны кытары ыы муннунан кэтиллибитэ. Учууталыттан уһуларга күһэйбиттэрэ. Кинини Иван Николаевич Егоров эрэ соҕотоҕун көмүскээбитэ.
— Билиҥҥэ диэри тоҕо оскуолаттан үүрэ сатаабыттарын сатаан өйдөөбөппүн. Мин кинилэргэ туох да куһаҕаны оҥорботоҕум, мэһэйдээбэтэҕим, — диир Пантелеймон Романович.
Киһи киһини харыстаабата — баар суол. Бу орто туруу бараан дойдуга сылдьар ыалдьыппытын, хонор хоноһобутун өйдөөбөппүт. Букатын кэлбит курдук сананабыт. Атаҕастаһыы, эккирэтиһии, хобу-сиби тарҕатыы… Үлэтин саҥа саҕалаан эрэр киһини бу харыстаабатахтарын. Мөлтөх киһи эбитэ буоллар, тэмтэрийиэн, арыгыга убаныан да курдук түбэлтэ этэ. Таҥнары түһэр чэпчэки, өрө тахсар ыарахан. Пантелеймон Романович олоххо дьулуура, күүстээх санаата маныаха эмиэ көмөлөспүтэ.

Ойуурдаах куобах охтубат

Университекка история кафедратыгар үлэлиир Илья Егорович Охлопков уонна партия обкомугар үлэлиир Василий Сергеевич Андреев көмөлөрүнэн үлэ булбута. «Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат» диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Пантелеймон программист буолар ыра санаалааҕа. Ол баҕа санаата туолбута. Новосибирскайга программист идэтигэр доруобай дьону кытта тэҥҥэ үөрэммитэ. Университекка иһитиннэрэр-ааҕар кииҥҥэ үлэҕэ көспүтэ. Казаҥҥа эмиэ идэтин үрдэтэ бара сылдьыбыта.
1991 сыллаахха доҕорунаан Юрий Москвитинныын үгүс сыраларын биэрэннэр, инбэлииттэргэ аналлаах Россияҕа аан бастакынан «Толбон» үөрэтэр-производственнай ааҕар-суоттуур киини, ол базатыгар инбэлиит-устудьуоннарга уонна специалистарга көмөлөһөр, өйүүр сыаллаах общественнай тэрилтэ тэрийбиттэрэ.

Брайль систиэмэтин сахалыы саҕарпыттара

1995 сыллаахха Брайль систиэмэтинэн сахалыы алфавит оҥоһуллубута. Ити систиэмэнэн кинигэлэри бэчээттииллэр. «Толбоҥҥо» сылдьаммын сахалыы азбуканы көрбөт оҕолорго анаан оҥорбуттарын көрбүтүм. Кинилэр бэйэлэрин кыһалҕаларыттан ити толкуй кэлбит диэн санааҕа кэлбитим. Анал кинигэ суоҕунан кинилэр нууччалыы үөрэнэргэ күһэллибиттэрэ. Төрөөбүт тылларыттан маппыттара.
Билигин кинилэр көмөлөрүнэн, көрбөт оҕолор Брайль систиэмэтинэн сахалыы буукубалары билэр, ааҕар кыахтаахтар. Үгүс инбэлиити компьютерга үөрэппиттэрэ. Дьиэттэн быкпат дьоҥҥо дьарык, аан дойдуну кытта сибээс буоллаҕа дии.

Парламент быыбарыгар кыттыбыта

Пантелеймон Романович 2002 сыллаахха Ил Түмэҥҥэ Ильменскэй уокуруктан депутакка кандидатынан тура сылдьыбыта. Кини бу уокурук олохтоохторун уонна инбэлииттэр кыһалҕаларын үчүгэйдик билэрэ. Ол иһин Ильменскэйи талбыта. Манна олох хараҥа өрүтүн, доҕоттор таҥнарыыларын кытары эмиэ кэтиллибитэ. «Олох диэн охсуһуу» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Пантелеймон Романович олоҕо бу этиигэ сөп түбэһэр диэн сыаналыыбын. Кини ылыммыт дьыалатын, санаабыт санаатын тиһэҕэр тиэрдэргэ кыһаллар, «охсуһар».
Пантелеймон Егоров биир бэйэтин иннигэр туруоруммут сыалын кандидатскай диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Билигин кини М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҕҕи федеральнай университекка инклюзивнай үөрэхтээһин сайдыытын научнай-инновационнай киинигэр үлэлии-хамсыы, айа-тута сылдьар.
Биһиги кэммит геройдара — Пантелеймон Романович курдук ыччакка холобур буолар дьон. Јссө төгүл этэбин, тулабытын өйдөөн-төйдөөн көрүөҕүҥ диэн. Маннык дьулуурдаах дьоннор элбэҕэ суох да буоллаллар, биһиги ортобутугар бааллар. Айылҕаттан атаҕастаммыт, ол эрээри күүстээх санааларынан сорох-сорохпутун баһыйар дьоммут олохторун, үлэлэрин сырдатар биһиги эбээһинэспит дии саныыбын.