Олохтон саҕыллан тахсыбыт хамсааһын

(Салгыыта.
Иннин хаһыат атырдьах ыйын 3 күнүнээҕи 30№-гэр ааҕыҥ).

Маннык көрсүһүүлэр олус наадалар

— Маннык айаннар уолаттарга олус наадалаахтар эбит, — диэн Мария Егоровналыын бииргэ сылдьыспыт, үлэ ветерана, сэрии оҕолорун көлүөнэтин общественнига Наталья Спиридоновна санаатын үллэстэр, — Төрөөбүт түөлбэлэритттэн, дойдуларыттан, дьонноруттан-сэргэлэриттэн ойдон сылдьар уолаттар биһиги хас биирдии тылбытын ылыналлара букатын атын эбит. Эн саҥарар, видеосюжет көрдөрөр, ырыа иһитиннэрэр кэмҥэр уу чуумпу, уолаттар иһийэн олорон истэллэр, харахтарыгар сырдык сыдьаайыы көстөн кэлэр. Оттон маннык түгэннэргэ алгыс, олоҥхо алыптаах дорҕоонун туһунан киһи этэ да барбат. Маннык түгэннэр кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар хайаан да иҥэн хааларыгар саарбахтаабаппын.
Байыаннай чаастар маны өйдөөннөр биһиэхэ эрэнэн-итэҕэйэн 300-400-түү киһилээх улахан тэрээһиннэригэр кытыннара сырыттылар. Дьиктитэ диэн алгыспытын, оһуохайбытын атын омук саллааттара кытта олус үчүгэйдик ылыналлар. Биир итинник көрсүһүү кэмигэр тыл этэн бүппүтүм кэннэ кэнники эрээккэ олорор нуучча уолаттара бары туран кэлбиттэригэр бастаан тахсан бараары гыннылар диэн ыксаатым, онтон ытыс тыаһынан атаарбыттарын олус долгуйа ылынным. Уолаттар эмиэ ким эрэ оҕото, сиэнэ буоланнар маннык сылаас, сырдык иэйиилээх көрсүһүүлэри сүрэхтэригэр чугастык ылынан эрдэхтэрэ. Омугуттан тутулуга суох бу алгыһы, тойугу ылыналлара, хапсаҕайдаан , мас тардыһан хачымахтаһаллара, бу оһуохайдаан ньиргитэллэрэ! Быыппахпытын кымыс дии-дии астына иһэллэр аҕай. Барахсаттар, үөрүү-көтүү бөҕөтө, Екатеринославкаҕа Мария Егоровнаҕа саллааттар саамай күндү астарын — кэмпиэт бэлэхтээн уйадыттылар.
Бииргэ сылдьыспыт киһибитигэр — Дмитрий Егорович Артемьевка ийэлэр ааттарыттан дириҥ махталбытын тиэрдэбит. Кини дьиҥнээх норуот артыыһа буолан биһигини кытта аҥардас баҕа санаатынан, энтузиаст быһыытынан сылдьыһан, кини алгыһа, тойуга, олоҥхото киһиэхэ барытыгар тиийимтиэ, кини оһуохайыттан ким да туора туран хаалбакка кыттыһан, норуот култууратын бары омуктарга тиэрдэн, омугуттан тутулуга суох ылыннаннар дьиҥнээх эйэ уонна сомоҕолоһуу миссиятын толордубут диэхпин баҕарабын. Бэйэтин омугун түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит култууратын, сиэрин-туомун ыһыктыбакка сылдьар ханнык баҕарар омугу бэл армия курдук быһыы-майгы сытыырхайбыт сиригэр убаастыыллар уонна ылыналлар эбит.
Маннык сылаас иэйиилээх көрсүһүүлэр кэннилэриттэн уолаттарбытыгар да сыһыан уларыйарыгар саарбахтаабаппын. Ол иһин байыаннай командование биһигини өйүүр уонна ылынар. Манна Мария Егоровна өр сыллаах уопута, билиитэ-көрүүтэ, сибээһэ, байыаннайдар ортолоругар аптарытыата суоҕа буоллар гражданскай дьону байыаннай чаастарга чугаһаппатара биллэр. Кинилэр ханна сылдьыбыт сирбитигэр барытыгар ‘КАМАЗ’-тан саҕалаан бэйэлэрин массыыналарыгар тиийэ биэрэн, казармаларга хоннорон, саллаат хааһытын сиэтэн өйөөтүлэр. Биһиги комитеппыт общественнай тэрилтэ буолан туох элбэх үптээх-харчылаах буолуой? Поезд, автобус, ардыгар такси, гостиница төлөбүрүн да уйунуу биһиэхэ олус уустук. Туох баар бириистэрбитин, уолаттар баһыылкаларын, бэйэбит көстүүмнэрбитин сүгэн уончалыы тутуурдаах айанныыр олус сылаалаах. Аныгыскы сырыыга Мария Егоровнаҕа ырыаларын иһитиннэрэригэр, уолаттарга видеослайдылары көрдөрөрүгэр, оһуохайга, алгыска туох эмит айаҥҥа илдьэ сылдьарга сөптөөх компактнай тэриллээҕэ буоллар бэрт буолуо эбит.

Бииргэ сылдьыспыт аҕа санаата

Мин уолум Давид Колесов ааспыт сылга Уссурийскай куоракка сулууспалаабыта. Ону билсээри, билиҥҥи армия усулуобуйатын көрөөрү уонна таарыйа бэйэм сулууспалаабыт чааспар сылдьаары комитеттарга эрийбиппэр “Баһаалыста, уһун айаны тулуйуом диэтэххинэ барыс’ диэн буолла. Кулун тутар 15 күнүттэн саҕаланна биһиги уһун унньуктаах айаммыт. Оҕолор баһыылкаларын кыбыммытынан автобуска нэһиилэ кыбыллан олордубут, кинилэр үөрүүлэрин көрөн бэйэбит ордук үөрдүбүт. Хас сылдьыбыт чааспыт ахсын барыта эриэ-дэхси буолбат, ханна эрэ киллэрбэттэр, Мария Егоровна улахан салалталарын нөҥүө туруорсан оҕолору ыҥыртаран кыл түгэн көрсөн туттарабыт.
Дьэ манна сылдьан көрдүм, ыраах сиргэ сылдьар оҕолорбут дойдуларыгар сылдьан оһуохайга улаханнык кыттыспат бэйэлэрэ, манна үөрүүннэн кэлэн оһуохайдыылларын, ыллаан-туойан, хайдах крдук сахаларынан киэн тутталларын. Салгыы айанныыбыт, ардыгар массыынабыт им балайга, тымныыга туран хаалан ыксатар. Мунан-тэнэн нэһиилэ Серыщевоҕа тиийдибит. Дьэ манна мин күнүм үүнэр – ааспыт саллаат олоҕум, доҕотторум ааспыт түгэннэрэ өйбөр кутулла түһэллэр. 45 сыл анараа өттүгэр тахсан барбыт чааһым туга да уларыйбакка үлэлии турарыттан үөрдүм да, харааһынным да. Музейга, остолобуойга сылдьан, саллаат аһын аһаан дьэ кулууппутугар тиийдибит. Урукку биһиги аһылыкпытыгар холоотоххо чыҥха атын. Кистээбэккэ эттэххэ, манна итинник аһылыгы аһыыр да ыал аҕыйах буолуо. 45 сыл анараа өттүгэр сулууспалаабыт чааһым диэбиппэр полковник “мин оччолорго төрүү да илик этим” диэтэ. Ыллаан-туойан, оһуохайдаан, баһыылкаларбытын түҥэтэн, уруй-айхал этэн араҕыстыбыт. Ити курдук чаастан чааска айаннаан, баһыылкаларбыт көҕүрээн, кыратык сытан эрэ айанныыр буоллубут, сылайан-нуктаан эһиллэ-эһиллэ салгыы айанныыбыт. Оҕолор барахсаттар кэтэһэн олорор буолаллар, бу үөрбүт-көппүт сирэйдэрэ, сырдыгынан сыдьаайбыт харахтара ханнык да айан уустук сылаатын аһардаллар. Эмиэ испииһэгинэн баһыылка бэрийиитэ, хомус тыаһа, Дмитрийбит тойуга, көрсүһүүбүт сиэр быһыытынан оһуохайынан, сүргэ көтөҕүүтүнэн түмүктэнэр. Ити курдук бииртэн биир чааһы кэрийэн Хабаровскайга тиийдибит. Манна элбэх чаас, элбэх саллаат кэтэһэр. Салгыы Уссурийскай диэки айаммыт суола сытар. Манна хас да чаастары кэрийэн, бэйэм уолбун көрсөн, ийэтин кэһиитин тиэрдэн бэйэтин чааһыгар айаннаата. Салгыы Раздольнайга тиийдибит. Манна чааһы барытын мунньан сахалыы ыллаан, алгыстаан, Аида Михайловна омугуттан тутулуга суох барыларын сүһүөхтэригэр туруортаан, уруй-айхал этитэн уолаттар харахтарыгар дойдуларынан киэн туттууну үөскэтэн салгыы айаннаатыбыт. Сорох ардыгар чаастарын көрдөөн күнү-дьылы сүтэрэбит, ардыгар уолаттар полигоҥҥа барбыт буолаллар, төттөрү-таары айан, уустук суол-иис, сыыһа-халты суруллубут аадырыстар, ардыгар букатын киллэрбэт санаалаах тоҥкуруун хамандыырдар, аһа-таҥаһа суох КПП аттыгар суукканан манааһын, Мария Егоровна айан былаһын тухары кэпсэтиитэ маннык десаҥҥа сылдьар дьонтон улахан тулууру, киэҥ-холку санааны эрэйэр. Бу уһун унньуктаах айан тухары автобуспут барахсан олорор дьиэбит кэриэтэ буолла.
Владивосток. Чуумпу акыйаан кытылыгар сытар чаастарга сүүһүнэн саха саллааттара, мотуруостара сулууспалыыллар. Автобуспутугар хонон турбуппут кэннэ дьэ киллэрдилэр. Сахабыт сирин былааҕын өрө тутан киирбиппитигэр оҕолор үөрүү бөҕөтө. Ырыа-тойук, алгыс, бу сырыыга хаһан да оһуохай тылын эппэтэх киһи мин этэргэ күһэлинним. Син дьон тэҥинэн таҕыста, хамандыырдарга ‘шаман” аатырдым. Өссө уруй-айхал этиибитин ‘что-то древнее, воинское проснулось’ диэтилэр. Салгыы ‘Быстрый’ диэн эсминецка киирээри күн аҥара кэтэстибит. КПП Мэҥэ-Хаҥалас Сыымах уолун көрүстүбүт, эмиэ үөрүү-көтүү буоллубут. Дьэ бүтэһик баһыылкаларбытын туттаран һуу диибит уонна дойдубут диэки айанныыбыт.
Түмүккэ, саллаат уолаттарбыт маннык көрсүһүүлэри олус күүтэллэр. Бу ый аҥарын устата дьиэни-уоту, оҕону-урууну умнан тугу да аахсыбакка оҕолор барахсаттары үөрдээри айаннааһын улахан тулууру эрэйэр. Бу сылдьыбыппыт тухары биир да оҕо хомойбут хараҕын көрбөтүбүт. Саха саллааттара дойдуларынан төһөлөөх киэн туттубуттара, харыс үрдээбиттэрэ буолуой? Хамандыырдар этэллэринэн, маннык общественность күүһүнэн тэриллибит хамсааһыннар атын ханнык да омукка суохтар эбит. Ол аата омук быһыытынан түмсүүлээхпитин көрдөрөр.

Кыталыктар кытта алҕаатылар

Усуйаана ийэлэрин санаалара:
— Биһиги – икки ийэлэр оҕолорбутун көрсөөрү саллааттар ийэлэрин комитеттарын десаныгар кыттыһан бииргэ сырыттыбыт. Манна ыраах сиргэ сылдьан өйдөөтүм биһиги оһуохайбыт сүрү көтөҕөр, дьону түмэр сүдү күүһүгэр. Дмитрий Артемьев олоҥхотун саҕалаатаҕына оҕолор сирэйдэрэ көрөн турдахха сырдаан, ырааһыран кэлэр. Бары биир дьикти турукка киирэн хаалабыт. Атын регионнартан кэлбит оҕолор ымсыырбыттыы көрөллөр. ‘Млечник’ диэн чааска көрсүһүү кэнниттэн плацка оһуохайдыы таҕыстыбыт. Оһуохайдаан бүтүүбүтүгэр өйдөөн көрбүппүт кыталыктар ыраах күөх халлаанынан көтөн иһэннэр төннөн кэлэн биһиги үрдүбүтүнэн кэлэн эргийээт айаннарын салҕаабыттара дьикти долгутуулаах көстүү этэ. Олоҥхо тардар күүһэ итинник сүдү буоллаҕа дии санаатыбыт. Бу айанныы сылдьан биһиги комитеппыт күүстээҕин, аптарытыаттааҕын биллибит. Мария Егровна баар буолан Галенкаҕа сулууспалыы сылдьар уолаттарбытын көрүстүбүт. Бэйэбит тиийбиппит буолар көҥүл ылар уустук буолуо эбит. Уолаттар биһигини ийэлэрин курдук көрөллөр. Көрсүһүү саҕаланыытыгар Мария Егоровна ийэ туһунан сахалыы уонна нууччалыы тылынан ырыаны холбуур. Оҕолор барахсаттар кистии-саба харахтарын уутун соттоллор, ийэлэрин санаан эрдэхтэрэ. Саха оҕото, ордук уол оҕо олус дьиэмсэх, дойдутугар бэриниилээх. Алаастарын ыырыттан ырааппатах оҕолорго маннык көрсүһүүлэр олус наадалар, патриотизм тыыныгар иитэллэр, ахтылҕаннарын таһааралларыгар олук уураллар. Уолаттар дойдулаахпыт диэн киэн тутталлар, тирэхтээх бөҕөх санааны ылыналлар. Оттон алгыс уонна оһуохай сүрдэрин көтөҕөр, санааларын күүһүрдэр. Дэлэҕэ да, ойуурдаах куобах охтубат диэхтэрэ дуо?

Саха саллааттарыттан махтал сурук

Биһиги, дойдубутуттан ыраах тэлэһийэн сылдьар уолаттар, дойдубут ыраас салгынын олус ахтабыт, суохтуубут. Ийэлэр комитеттара кэлэннэр уу сахалыы кэпсэтэн, алгыс тылын этэн, ыраастаан, алҕаан биһигини олус үөртүгүт, сэргэхситтигит. Оо, хомуспут тыаһа, олоҥхобут, оһуохайбыт үчүгэйин! Олох тыыммакка да олорон иһиттибит, дойдубутун өссө күүскэ ахтан-санаан ыллыбыт, алааспытыгар тиийэ сылдьыбыт курдук сананныбыт.
Хас биирдии эр киһи ытык иэһин төлүөхтээҕин билэбит, эһиги эппит тылгытын хайаан да толоруохпут, достойно сулууспалаан эргиллиэхпит эрэннэрэбит!
Баҕарабыт эһиэхэ Сахабыт сирин алмааһын курдук кытаанах доруобуйаны, ыалдьар диэни билиммэккэ куруутун маннык үөрэ-көтө сылдьыҥ. Үлэҕит түмүктээх буоллун, эһиги эппит тылларгытын хас биирдии саллаат чугастык ылынан таҥнарбакка үчүгэйдик сылдьыа диэн эрэннэрэбит. Биһиги – эһиги оҕолоргут, эһиэхэ кэлэн барбыккыт, ийэлии истиҥ сыһыаҥҥыт иһин муҥура суох махталбытын тиэрдэбит! Баҕарабыт дьоллоох олоҕу, эйэлээх күөх халлааны!

Хабаровскай кыраай, Князь-Волконскай ВВС 35479 ч.сибээс батальонугар сулууспалыыр саха саллааттара

* * *

Биһиги саллааттар ийэлэрин комитета кэлэрин олус күүппүппүт, уолаттары кытта сибээстэһэн хаһан ханна айанныылларын истэр этибит. Оруобуна кинилэр кэлэр кэмнэригэр дэлби ардаан байыаннай чааспыт кулуубугар бары биир киһи курдук мустаммыт икки күн устата күрэхтэһии, ыһыах буолан ааста. Кымыс иһэн, алгыс ылан, күрэхтэһэн, мас тардыһан олус бэркэ буолан ааста. Аҥардас мас тардыһыытыгар кыра уонна улахан ыйааһыҥҥа кииристибит. Күрэх түмүгүнэн уопсайа алта кыайыылаах таҕыста. Кинилэр бары бириис тутан, ону таһынан хас биирдиибитигэр харысхал бэлиэ туттартаан үөртүлэр. Ыһыахпытын оһуохайынан түмүктээтибит. Маннык көрсүһүүлэр сүргэбитин көтөҕөллөр, ийэлэрбитин кытта көрсүбүт курдук сананныбыт, долгуйдубут. Хас биирдиибит дьонун-сэргэтин, дойдутун ахтан-санаан дойдубутугар тапталбыт күүһүрэр.
Муҥура суох махтал, саллааттар ийэлэрин комитетыгар!

Екатеринаславка, Амурскай уобалас, 21720 в/ч, 38 мотострелковай биригээдэ