Олохтон саҕыллан тахсыбыт хамсааһын

Аан бастаан саллааттар ийэлэрин Кэмитиэтэ Бүлүу  улууһугар  ахсынньы 3 күнүгэр 1990 сыллаахха тэриллибитэ. Тоҕо чуолаан бу улууска бастакыннан тэриллибитин төрүөтэ курус – 1989-1991 сылларга аҥардас Бүлүү оройуонуттан  барбыт 25 эдэркээн уолаттар эргиллибэтэхтэр, 3 уол сураҕа суох сүппүт, үгүс ыччаттар инбэлиит буолан эргиллибиттэр. Бу сыллар бастакы Чеченскэй сэриини кытта уонна дойдуга уларыта тутуу дьалхааннаах сылларын кытта сибээстээх буоланнар өлүү-сүтүү да элбэҕэ. Бу үлэни сулууспалыы барбыт уолун  сүтэрбит бэтэрээн учуутал Екатерина Харлампьевна Тимофеева салайан ыыппыт. Ийэлэр барахсаттар ол дьалхааннаах сылларга иннэ-кэннэ биллибэт быстах сэриигэ оҕолорун сүтэрэн, айманан, хантан да туох да эппиэт суох буолан кыһалҕаттан  бииргэ түмсэн көрдүүр санаалаах кэмитиэт тэринэргэ күһэллибиттэрэ. Бу оччолорго гражданскай өй-санаа ситиитин уонна дьон быраабын туруулаһыытын биир хорсун уонна дьайыылаах хамсааһына этэ.

1991 сыл алтынньы 23-24 күннэригэр – Саллааттар ийэлэрин республикатааҕы бастакы тэрийэр конференцията буолбута. Манна республика оройуоннарыттан 187 делегат ийэлэр мустаннар үлэни сүрүннээн ыытарга сүбэлэспиттэрэ. Бу конференцияҕа 1989-1991 сылларга республикаттан ыҥырыллыбыт 69 саллаат өлбүттэрин туһунан сыыппаралары байыаннай комиссар И.И.Юхрименко   иһитиннэрбитэ. Аҥардас бу дьулаан сыыппаралар эйэлээх кэмҥэ атын дойдуга баран суорума суолламмыт саллаат уолаттарын сүтэрбит ийэлэри бииргэ түмэн, инникитин уорааннаах сэриилэргэ уонна сулууспалыы сылдьан да устаабы таһынан сыһыаннарга оҕолорун былдьаппат, харыстыыр  сыаллаах-соруктаах тэриллибитэ. Ити сылларга дойду үрдүнэн ыһыллыы-тоҕуллуу сыллара буолан армияны да олох бу дьалхаана тумнубатаҕа. Устаабы таһынан сыһыаннар сытыырхайыылара, охсуһуу, бэйэ бэйэни эчэтии, биллибэт бириичиинэнэн саллаат олохтон барыыта ити сылларга ордук элбээбитэ ийэлэри долгутара. Ийэлэр бу уустук сылларга түмсэннэр оҕолорун көмүскүүрдүү туруммуттара дьиҥинэн, уопсастыба дойду саамай тирэҕэ, көмүскэлэ буолуохтаах армия олоҕор туох эмит уларытыыны, дьиссипилиинэни тутуһууну ирдиир бырачыас быһыытынан туруммуттара.

Саллааттар ийэлэрэ бэйэлэрин үлэлэрин РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлигэр Борис Ельциҥҥа уонна дойду оборонатын миниистиригэр Евгений Шапошниковка  армия олоҕор уонна байыаннай  сулууспаҕа бэрээдэги олохтуурга  Ыҥырыы суруктан саҕалаабыттара.

Сэрии  уустук сыллара

1994 сыл ахсынньыга Чечняҕа утарыта туруу  хаттаан күөдьүйэн дьиҥнээх сэриитэ саҕаламмыта. Сэрии бастакы күннэриттэн  Н.С.Никифорова уонна кини солбуйааччыта В.И Кириллина салалталаах комитет ийэлэрэ саха уолаттарын ыытымаҥ диэн бырачыас сурук суруйаллар уонна оперативнай бөлөх тэрийэннэр сэрии устатын тухары Чечняны кытта сибээс олохтооннор байыаннайдары кытта кэпсэтии ыыталлар. Бу бөлөх республика военкоматыгар олорон үлэлиир буолан сүппүт салааттары көрдүүр үлэни арыый чэпчэтэрэ.  М.Е.Николаев дьаһалынан Москваҕа хамыыһыйа тэриллэн үлэлиир, онон  Чечняҕа буола турар балаһыанньаны тутатына быһаарса олорор кыахтаналлар. Республика Бырабыыталыстыбата комитеты өйөөн А.А.Томтосов салалталаах комиссия тэрийэр.

Комитет үлэтигэр улахан өйөбүлү Ил Түмэн аграрнай реформаҕа, сир политикатыгар, сиртэн хостонор баайга  уонна экологияҕа комитетын бэрэссэдээтэлэ, норуот депутата А.И.Чомчоев оҥорор. Уруккута байыаннай,саппаас полковнига буолан кинини илдьэ оҕолорун ирдэһэр санаалаах  ийэлэр барахсаттар Чечняҕа айанныыллар. Саха сирин делегацията Моздок куоракка тиийэллэр.  Урут  хаһан да үктэммэтэх,  сэрии ыар тыынын иҥэриммит  соҕуруу дойдуга ыраах сиртэн айаннаан кэлбит дьоҥҥо бастаан утаа олус ыарахан этэ. Кинилэр дьоллоругар  Аммаҕа 25 сыл олорон баран, кэлин кэргэнин дойдутугар Хотугу Осетияҕа барсан олохсуйан олорор саха дьахтарын С.Г.Птицынаны буланнар, кинилэри кытта  бииргэ уолаттарын көрдүүр үлэни ыыталлар. Саргылаана Гаврильевна кэргэнэ Асхар Георгиевиһы кытта уолаттар ханнык чааска сэриилэһэ сылдьалларын, ханна баалларын ирдэһиигэ сүрдээх уустук уонна сыралаах үлэни ыытаннар комитет үлэтигэр тугунан да сыаналаммат көмөнү оҥорбуттара. Маны таһынан төрөппүттэргэ сүппүт уолаттарын көрдүүллэригэр көмөлөспүттэрэ, бэйэлэригэр түһэрэн өйөөбүттэрэ.

Байыаннай балаһыанньа олус сытыырхайбыт кутталлаах кэмигэр кинилэр биир дойдулаахтарыгар киһилии истиҥ сыһыаннара улахан өйөбүл буолбута. Моздок оччолорго федеральнай сэриилэр Чечняҕа  айаннаан ааһар сирдэрэ буолан бааһырбыт, эмсэҕэлээбит саллааттарга госпиталлар арыллан үлэлээбиттэрэ.

Саргылаана Гаврильевнаны ийэлии аһыныгас, сылаас санаалааҕын уонна улахан өйөбүлүн иһин саха саллааттарын иккис ийэлэринэн ааттаабыттар. Кини госпиталлары, байыаннай чаастары кэрийэ сылдьан бааһырбыт саллааттары ыарыылыыра, сүппүт саллааттар ханна баалларын биллэрэрэ, билиэҥҥэ түбэспит эдэркээн уолаттары кэргэнинээн быыһаан таһаартаабытттара. Бу айан кинилэргэ да сүрдээх кутталлаах, буомбалааһын, билиэҥҥэ түбэһии ордук сытыырхайан турар кэмэ этэ. Кини Саха сириттэн оҕолорун көрдөөн кэлбит ийэлэри арыаллаан сэрии буола турар сирдэринэн  тэҥҥэ сылдьыһарын дьон билигин да махтана саныыллар.

Саргылана Гаврильевна Саха сирин дьахталларын Х съезтэригэр кыттыыны ылбыта. Кини онно олус долгуйан туран этиммит:

— Сэриигэ киһи олоҕо сыаналамматын уонна сэрии аҕалар алдьархайын илэ харахпынан көрөн итэҕэйдим. Саллаат уолаттарбыт туох иһин сэриилэһэллэрин, олохторун толук ууралларын, эрэйи-муҥу көрөллөрүн билбэттэр. Ол кинилэргэ ордук ыараханнык дьайар. Ыйы ыйдаан сууммакка-тарааммакка, ардыгар килиэптэрэ да тиийбэт. Дьиссипилиинэ, иитэр-үөрэтэр үлэ суох буолан эдэркээн уолаттар эрэйи көрөллөрүн олус аһына көрөбүн. Уолаттар бу сэрииттэн улаханнык сылайбыттара харахха быраҕыллар. Мин диэки ийэлэрин курдук көмүскэтиирдии көрөөхтүүллэр да соҕотох барытын саба тутар кыаҕым суох. Сэрии уһуур чинчилээх, туох кыалларынан уолаттарга өйөбүл буолуом. Сэрии иэдээнэ кими да таарыйбатын!

Ийэлэр сэриини  утары сорунуулаахтык туруммуттара

1994 сыллаахха Алдан, Бүлүү, Эдьигээн, Нам, Чурапчы, Сунтаар, Уус-Алдан, Мирнай ийэлэрин комитеттара Дьокуускайга мустаннар Забайкальскай байыаннай уокурук командующайа, генерал-полковник В.Третьяковы кытта иккитэ көрсөннөр үгүс сытыы боппуруостары туруорсубуттара. Манна комитет чилиэнэ А.Н.Маедо улахан үлэни ыыппыта. Александра Николаевна комитет тэриллиэҕиттэн общественник быһыытынан киэҥ хабааннаах үлэни тэрийбитэ. Кини сэриигэ сылдьыбыт уолаттар бырааптарын туруорсууга дьиҥ дьулуурдаахтык туруулаһан үлэлээбитин үгүс дьон махтана ахталлар. Бу кэмнэргэ комитет сэриигэ эчэйэн кэлбит саллааттарга көмөнү оӨорорго, суорума суолламмыт саллааттары дойдуларыгар аҕалтарыыга күүстээх үлэни ыыппыта. Президент М.Е.Николаев таһаарбыт анал дьаһала манна улахан көмө буолбута.

Комитет ийэлэрэ маны таһынан саллааттар Чечняттан дойдуларыгар төннөн кэлэн салгыы Тикси уонна Дьокуускай горнизоннарыгар сулууспалыылларын туруорсубуттара. Ийэлэр барахсаттар бу кимэ-туга биллибэт быстах улахан хаан тохтуулаах сэрииттэн уолаттарын быыһаан ылаары күнү-түүнү умнан туран үлэлээбиттэрэ.

1995 сылтан 2002 сылга диэри Чечня сэриитигэр Саха сириттэн 39 саллаат өлбүттэрэ. 2001 сыл олунньутугар Чечня сэриитигэр өлбүт, эчэйбит уонна сураҕа соух сүппүт саллааттар ийэлэрэ мустаннар кэлин «Өйдөбүнньүк» түмсүү  тэриммиттэрэ,  бэрэссэдээтэлинэн  В.Н.Иванованы талбыттара. Бу үлэ сырдататыллан иһэригэр суруналыыс Ананий Слепцов улахан көмөнү оҥорбута. Кини кэлин бу матырыйаалларын түмэн «Эхо чеченской войны» диэн кинигэ таһаартарбыта.

Буолан ааспыт Чеченскэй сэрии биир саамай иэдээнэ диэн, 90-с сыллартан дойду үрдүнэн саҕаламмыт ыһыллыы-тоҕуллуу, сатарыйыы ордук улаханнык армия олоҕор дьайыыта буолар: дьиссипилиинэ түһүүтэ, устаабы таһынан сыһыаннар сытыырхайыылара, омугунан атааннаһыы, утарыта туруу, арыгылааһын үксээбитэ. Ыраас айылгылаах, чараас уйулҕалаах уолаттары туох иһин уонна тоҕо сэриилэһэллэрин, олохторун толук ууралларын билбэттэрэ ордук кинилэр дууһаларын аймыыра, ис туруктарын кэбирэтэрэ. Атын омук араллааныгар, утарыта туруутугар, оччотооҕу улахан политиктар, байыаннайдар биир тылы булбатахтарын уонна ырааҕы ырыҥалаабат политикаларын түмүгэр күөдьүйбүт сэриини ийэлэр барахсаттар сүрэхтэринэн, дууһаларынан ылымматахтара уонна ону утаран улахан хамсааһыны тэрийбиттэрэ. Бу манна ийэлэр түмсэннэр дьиҥнээх гражданскай турунуу диэн тугун  уонна  кырыктаах, хаан тохтуулаах сэриигэ оҕолорун олоҕун толук уурууну  кытта эйэлэспэт буолуу кытаанах холобурун көрдөрбүттэрэ.

Саллааттар иккис   ийэлэрэ

Хас биирдии киһиэхэ күн баар, ону сырдатар, сылытар  кыах биэриэххэ эрэ  наада диэн киһи ис туругун арыйыыга кистэлэҥин учууталлар учууталлара З.М.Антипина  Мария Егоровна Емельянова туһунан ахтыытыгар суруйар.

М.Е. Емельянова – күн курдук сылаас сүрэхтээх ийэ  1999 сыллаахтан саллааттар уонна мотуруостар төрөппүттэрин комитетын чилиэнинэн  үлэлиир. 2008 сылтан кини комитет бэрэссэдээтэлинэн талыллан Саха сирин саллааттарын барыларын Ийэтин аатын ылан бүтэр уһуга суох  айана саҕаланар. Кини комитет бэрэссэдээтэлин чэпчэкитэ суох түбүгүн сүкпүтэ быйыл 10 сылын туолла.  Бу сыллар тухары Мария Егоровна төһөлөөх элбэх горнизону кэрийэн, саллаат хааһытын сиэн, төрөппүт үөрүүтүн-хомолтотун үллэстэн, саллааттары алаадьыннан аһатан, алгысчыты илдьэ сылдьан арчылатан, хас биирдии саллаат туоххаһыйбыт санаатын ийэлии сылаас сүрэҕинэн ириэрбитин ким билиэй?

Мария Егоровна хас биирдии төрөппүккэ, саллаакка хайаан да быыс-хайаҕас булан кыһалҕаларын чэпчэтэргэ дууһатын ууран туран үлэлиирин мин дьахталлар улуустааҕы түмсүүлэрин салайааччыта буола сылдьан кэпсэтэн, кыһалҕалары бииргэ быһаарсан билсибитим. Бу үлэлии сылдьаммын хоту дойду ыраас айылҕатыгар улааппыт, сэрии диэни билбэтэх  сырдык уйулҕалаах уолаттар Чечня уоттаах сэриититтэн хайдах куттара тостон, санаалара алдьанан кэлэллэрин көрөр-истэр этим. Кинилэр реабилититацияны бэйэлэрин бириэмэлэригэр ааспакка , хомойуох иһин, дьылҕалара олус хомолтолоохтук салаллыбыта.

Салгыыта бэчээттэниэ.