Олохтоох үтүө саҕалааһыны өйүүр сыаллаах-соруктаах

Үүнэр 2019 сылга олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама чэрчитинэн бэлэмнэнии үлэлэр бастакы түһүмэхтэрэ биирдиилээн нэһилиэктэргэ номнуо ыытыллыбыттара ырааппыт.

Олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама Бүтүн аан дойдутааҕы баан (Всемирный банк) бырагыраамата буолар. Манна дьүөрэлээх бырагыраамалар аан дойду 60-тан тахса дойдутугар уонна Россия 26 араас субъегар олоххо киирэллэр, ол иһигэр Саха сиригэр 2-с сылын үлэлиир. Аан дойдутааҕы баан олохтоох нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр бырагырааматын салайааччыта Иван Шульга: “Олохтоох нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр бырагырааманан, Саха сирэ Россияҕа мөккүөрэ суох бастыҥ регионнар истэригэр киирэр”, — диэн бэлиэтээбитэ.

Быйыл Саха сирэ олохтоох нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр бырагырааманан үлэлээһиҥҥэ аан дойду үрдүнэн 20 бастыҥ иһигэр киирэн, Аан дойдутааҕы баан үлэһиттэрин интэриэһин тардыбыта. «Партисипаторнай» үбүлээһиннээх бырайыагынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Париж, Гренобль, Кито, Монтевидео курдук куораттары кытта  IOPD (International Observatory on Participatory Democracy) диэн норуоттар ыккардыларынааҕы обсерватория ыытар «Бастыҥ олохтоох көҕүлээһин практиката» диэн куонкуруска аан дойду үрдүнэн 95 күрэхтэһээччиттэн бастаан — финалист буолбута. Куонкурус түмүгэ сэтинньи 23 күнүгэр Барселона куоракка IOPD-2018 XVIII Аан дойдутааҕы конференциятыгар биллиэҕэ.

Маны таһынан Саха Өрөс­пүүбүлүкэтэ Россия Үбүн министиэристибэтин дакылаатыгар “2017 сылга Россия субъегын бастыҥ практиката” диэн киирбитэ. Ити курдук 2017 сылтан 5 муниципалитекка (Хаҥалас, Үөһээ Бүлүү, Чурапчы, Уус-Алдан уонна Жатай) пилотнай бырайыак быһыытынан саҕаламмыт үтүө саҕалааһыны үбүлээһиҥҥэ судаарыстыба бюджетыттан 32 мөл. солк. көрүллэн, быйыл 500 мөл. солк.  тиийэ үрдээбитэ. Санатар буоллахха, 2017 с. бырагыраама сүрүн ирдэбилинэн олохтоохтортон субсидия 3%-тан итэҕэһэ суох үбү хомуйууну, нэһилиэк бюджетын 5%-тан ордук үбү уурууну эрэйэр, оттон биир бырайыакка судаарыстыба бюджетыттан үбүлээһин 1 мөл. солк. ордук буолуо суохтаах.

2018 с. бырайыактар куонкурустарыгар  барыта 376 муниципальнай тэриллии кыттыбыта, атыннык эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ муниципальнай тэриллиилэрин уопсай ахсааныттан 85% тэҥнэспитэ. Куонкурус түмүгүнэн кыайбыт бырайыактары үбүлээһин уопсай суумата 694,2 мөл. солк. тиийбитэ, ол иһигэр 500 мөл.солк. — судаарыстыба бюджета, 105,9 мөл. солк. — муниципальнай тэриллии бюджета. Маны таһынан нэһилиэнньэттэн уу харчынан 51,7 мөл. солк, спонсордар көмөлөрө — 36,6 мөл. солк. хомуллубута.

Олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама 2019 сылга ыытыллар куонкуруһун бэрээдэгэр СӨ Бырабыыталыстыбата уларытыылары уонна эбиилэри киллэрдэ. Ол курдук, СӨ Бырабыыталыстыбатын быйыл балаҕан ыйын 24 күнүнээҕи 266 №-дээх уурааҕынан сүрүн уларыйыыларынан буолаллар:

— СӨ-гэр муниципальнай тэриллии, куорат аттынааҕы бөһүөлэк уонна куорат уокуруга нэһилиэнньэтин ахсаана 10,0 тыһ. тахсар буоллаҕына куонкурус сүүмэрдээһинэ  туспа ыытыллар.

— куонкуруска бэриллэр сайаапка ахсаана:

1. 1000 диэри нэһилиэн­ньэлээх пууннар уонна куорат аттынааҕы бөһүөлэктэр – 1;
2. 1000-тан 5000 диэри нэһилиэнньэлээх пууннар уонна куорат аттынааҕы бөһүөлэктэр – 2;
3. 5000-тан тахса нэһилиэн­ньэлээх пууннар уонна куорат аттынааҕы бөһүөлэктэр    – 3;
4. 20,0 тыһ. диэри нэһилиэн­ньэлээх муниципальнай оройуоннар – 2;
5. 20,0 тыһ. тахса нэһилиэн­ньэлээх муниципальнай оройуоннар – 3;
6. Жатай бөһ. куорат атты­нааҕы уокурук — 3;
7. Дьокуускай куорат уокуруктара – 10.

Өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан биир бырайыакка көрүллэр субсидия кээмэйэ:

Муниципальнай тэриллии уонна куорат аттынааҕы бөһүөлэктэр нэһилиэнньэлэрин ахсаанынан:

— 500 диэри – 0,5 мөл. солк;

— 500-тэн 700 диэри – 1,0 мөл. солк;

— 700-тэн 1000 диэри – 1,5 мөл. солк;

— 1000-тан 5000 диэри – 1,0 мөл. солк;

— 5000-тан элбэх – 1,5 мөл. солк.

Муниципальнай оро­йуоннар уонна куорат уокуруктара нэһи­лиэн­ньэлэрин ахсаанынан:

— 10,0 тыһ. диэри  – 1,5 мөл. солк.;

— 10,0 -тан 20 тыһ. диэри – 3,0 мөл. солк.;

— 20,0 тыһ. элбэх – 3,0 мөл. солк.

Биир бырайыак сыаната 500 тыһ. солк., эбэтэр онтон кыра буолар түгэнигэр, СӨ бюджетыттан кыттыгас үбүлээһин алын кээмэйэ бырайыак сыанатын  50% кыра буолуо суохтаах.

Быһа барыллаан 2019 сыл­га СӨ бюджетыттан олохтоох көҕүлээһини өйүүр быра­гыраамаҕа көрүллэр  үп 753,5 мөл. солк. быһылынна, ол иһигэр  муниципальнай тэриллиилэргэ уонна куорат аттынааҕы бөһүөлэктэргэ — 534,5 мөл. солк., муни­ципальнай оройуоннарга — 180,0 мөл. солк., куорат уокуруктарыгар — 39,0 мөл. солк. Ол курдук 2019 сылга Саха сирин 402 муниципальнай тэриллиитигэр уонна 34 улууска 687,5 мөл.солк., куоракка тэҥнээх 10 тыһ. тахса ахсааннаах 7 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа уонна 2 куорат уокуругар —66 мөл. солк. тиэрдиллиэ.

Олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама ирдэбилин быһыытынан, үп капитальнай өрөмүөҥҥэ, культовай уонна религиознай объектар, муниципальнай тэриллии административнай дьиэлэрин, чааһынай коммерческай тэрилтэлэр объек­тарын, тулалыыр эйгэҕэ буор­тулаах дьайыыны оҥорор объектар тутууларыгар уонна өрөмүөннэригэр көрүллүбэт, ону таһынан муниципальнай тэриллии  дьаһалталара уонна уопсас­тыбаннай тэрилтэлэр техника ылыылара бобуллар.

Бэлиэтээһин

Олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама ирдэбилин быһыытынан, үп капитальнай өрөмүөҥҥэ, культовай уонна религиознай объектар, муниципальнай тэриллии административнай дьиэлэрин, чааһынай коммерческай тэрилтэлэр объек­тарын, тулалыыр эйгэҕэ буор­тулаах дьайыыны оҥорор объектар тутууларыгар уонна өрөмүөннэригэр көрүллүбэт, ону таһынан муниципальнай тэриллии дьаһалталара уонна уопсас­тыбаннай тэрилтэлэр техника ылыылара бобуллар.

Салалта ханнык эбийиэги тутарын уонна өрөмүөннүүрүн нэһилиэнньэҕэ ыйытык ыытан баран быһаарар. Олохтоохтор аукцион ыытан эбийиэктэр тутуллалларыгар харчынан көмөлөһөллөр.  Билигин бигэргэммит график быһыытынан, бырайыагы талар нэһилиэнньэ уопсай мунньахтара улуустарынан алтынньы ый 1 күнүттэн сэтинньи 3 күнүгэр диэри ыытыллар.

Холобура, Үөһээ Бүлүү улуу­һун Кэнтик нэһилиэгэ олохтоох нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр бырагыраамаҕа иккис сылын кыттар, ити курдук нэһилиэк иһинээҕи суолларга өрөмүөн үлэлэрэ ыытыллыбыттар. Оттон 2019 сылга бырагыраама быһыытынан бырайыагы таларга алтынньы 19 күнүгэр нэһилиэнньэ уопсай мунньаҕынан нэһилиэк иһинээҕи суол өрөмүөнүн бүтэһик түһүмэҕин  ыытарга уонна “Чап уустара” тимиринэн уһанар олохтоох маастардар мастерскойдарыгар анал оборудование ыларга биир киһи курдук куолас­таабыттар. Бэлиэтээн эттэххэ, иккис бырайыак олох­хо киирэригэр улууска квота быһыытынан көрүллэр 3 бырайыактан биирэ Кэнтиккэ анаммыт. Салгыы олохтоох дьаһалта үлэһиттэрэ уонна көҕүлүүр оробуочай бөлөх тустаах докумуоннары бэлэмнииллэр.

Нэһилиэк баһылыга Валерий Николаев уулуссаны салгыы оҥорууга уонна улуустан бэриллибит биир квотаҕа  норуот маастардарын тимиринэн уһаныыга үлэлэрин, олохтоох оҥорон таһаарыыны уонна үрдүк хаачыстыбалаах бэйэ өҥөлөрүн өйүүр, уус маастарыстыбатын, идэ таһымын үрдэтэр сыалтан анал оборудование ыларга олохтоохтор көхтөөхтүк кыттыахтара диэн иһитиннэрдэ. Бытовой өҥөнү оҥорор “Чап уустара” тэрилтэ тимиринэн уһаныыны сайыннарыыга, уопут атастаһыытыгар тутаах оруолу оонньуоҕа.

Дьарыктаах буолуу сылыгар анаммыт иккис бырайыак хайысхатыгар Кэнтик нэһилиэгэр дьоҕус оҥорон таһаарар бизнеһи тэрийии бырайыагынан кыттаннар, олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама субсидиятын сөптөөхтүк көмүскээн ылалларыгар сити­һиилэри баҕарабыт.

Бу курдук өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо нэһилиэнньэ уопсастыбаннай олоххо кыттыгастаах, дьарыктаах буоларын, үлэ ырыынагын сайыннарар, саҥа үлэ миэстэтин таһаарар туһугар  бырайыак олохтоох оҥорон таһаарар, бытовой өҥөнү оҥорор хайысхатын таларга кэнтиктэри холобур оҥостуохтара диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Тыа сирин олохтоохто­рун үлэ­нэн хааччыйыыны күү­һүрдэр сыалтан, дьарыктаах буолуу политикатыгар саҥа сүүрээннэри киллэрэргэ олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама төһүү күүс буолар.

Василий ПРОКОПЬЕВ