Оҥорон таһаарыыны улаатыннардахпытына эрэ

Тыа хаһаайысты­батынан дьарыктанар бүгүҥҥү киһи боппуруоһу сөрү-сөпкө туруорар. Судаарыстыба тыа хаһаайыстыбатыгар көрөр субсидия харчыта бу тыа киһитин өйөөһүн, киниэхэ үтүөнү оҥоруутун көрүҥэ буолбатах. Тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччу субсидия харчыны булгуччулаахтык ылыахтаах сокуоннай бырааба буолар. Бюджет харчыта, сокуонунан бигэргэнэн, хамнаска көрүллэрин курдук. Оттон тыа киһитин ол булгуччулаах бырааба төһө сокуоннайдык олоххо киирэрин боппуруоһа, туспа кэпсэтиини эрэйэр тиэмэ.

2014 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатыгар 248 ТХПК, агрофирма, УоПХ, МУП, о.д.а. тэрээһиннээх тутуллаах дэнэр хаһаайыстыбалар, 4044 бааһынай хаһаайыстыба, 306 төрүт уус община уонна 87 тыһыынча кэтэх көмө хаһаайыстыба баар. 2013 сылга өрөспүүбүлүкэ бары көрүҥнээх хаһаайыстыбаларыгар 39,3 тыһ. туонна эт (сүөһү уонна көтөр этэ) ылыллыбыт, 170,3 тыһ. туонна үүт ыаммыт.

Саха сирин нэһилиэнньэтэ 955,6 тыһ. киһиэхэ тэҥнэһэр. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын нэһилиэнньэ биир киһитигэр тиксэр өлүүтэ туһааннааҕынан, 2013 сылга эккэ 41,1 киилэҕэ, үүккэ – 178,4, хортуоппуйга – 73,4 уонна оҕуруот аһыгар 32,4 киилэҕэ тэҥнэспит. 2013 сыллааҕы бу көрдөрүүнү 1990, 2000 уонна 2008 сыллардааҕы сыыппаралары кытта тэҥнээн көрдөххө, улахан киһи соһуйар араастаһыыта суох. Ханна эрэ арыый да улахан, ханна эрэ намтаан ылыы баар. Бу госстатистика дааннайдара, оттон биһиэхэ итинник дааннайдарга, үйэлээх үгэскэ кубулуйбут, итэҕэйбэт буолуу баар. Хаһан эрэ, өссө сэбиэскэй систиэмэ саҕана, хотугу килиимэт усулуобуйатыгар олорор киһи сылга 80 киилэттэн кырата суох эти сиэхтээх диир нуормата баара. Биллэн турар, ол нуорма хаһан биһиэхэ тутуһуллубута баарай, ол да буоллар бүгүн кэлэн, киһи баһыгар 41,1 киилэ эрэ эти сии олорор чахчыбытын хайдах сыаналыахха сөбүй?

— Эти оҥорон таһаарыы кээмэйэ биллэ кыччааһына, — диир ХИФУ Хотугу сир эрэгийиэннээҕи экэниэмикэтин үнүстүүтүн «Эксперт» иһитиннэрэр-ырытар киинин наукаҕа үрдүкү үлэһитэ Михаил Никифоров, — хаһаайыстыбалар сүөһүлэрин ахсаанын аҕыйаппат дьулуурдарын кытары сибээстээх. Кэтэх сиэктэр эти оҥорууга ылар өлүү ыйааһына оҥорон таһаарыы уопсай кээмэйигэр тэҥнээн, 2013 сылга эккэ 41,2% намтаата. Эмиэ 2013 сылга олохтоох эти уонна эт бородууктатын оҥорон таһаарыы өлүү ыйааһына 24,8%, үүккэ уонна үүт бородууктатыгар – 55,2%, хортуоппуйга – 46,5% уонна оҕуруот аһыгар 35,7% эрэ тиийдэ. Ол эрээри, ити этэр 41,1 киилэ эккэр олохтоох оҥорон таһаарыы эт эрэ киирэн сылдьар. Тастан тиэллэн киирэр эти эптэххэ 90-100 киилэ буолуоҕа.

— РФ хотугу курдааһыҥҥа сытар аҕыйаҕа суох эрэгийиэннэрдээх. Олорго тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата нэһилиэнньэлэрин 1 киһитигэр тиксэр өлүүтэ хайдаҕый?

— Арассыыйа статдааннайынан, Саха сиригэр ити көрдөрүү эккэ 25,7 киилэҕэ тэҥнэһэр. Архангельскай уобалаһыгар – 21,9, Чукотка автономнай уокуругар – 14,6, Камчатка кыраайыгар 10,3 киилэҕэ тэҥнэһэр. Онон биһиги эккэ инники миэстэҕэ сылдьабыт. Киһи сөҕүөх, Ямал-Ненец уонна Ханты-Манси автономнай уокуруктарыгар бу көрдөрүү олох намыһах. Оттон Магадан уобалаһыгар 2,8 киилэҕэ эрэ тэҥнэһэр. Үүккэ, хортуоппуйга, оҕуруот аһыгар эмиэ үчүгэй позициялаахпыт.

— Ити этэр дааннайдарыҥ көрдөрүүллэринэн, би­һиги балаһыанньабыт өрөспүүбүлүкэбит тас өттүттэн тиэллэн киирэр ас-үөл бородууксуйатын суотугар «бигэтийэн» биэрэр эбит. Оттон олохтоох ас-үөл боппуруоһугар балаһыанньабыт хайдаҕый?

— Олохтоох оҥорон таһаарыы аһы-үөлү судаарыстыбаннай атыылаһыы дьыалата мөлтөх туруктаах. Ол курдук, 2000 сылтан 2013 сылга диэри, хортуоппуйу атыылаһыы 9 төгүл кыччаабыт. Оҕуруот аһын атыылаһыы 5 төгүл, сүөһү уонна көтөр этин (тыыннаах ыйааһынынан) 7 төгүл, үүккэ 72,8 тыһ. туоннаттан 71,3 тыһ. туоннаҕа диэри кыччаабыт. Олохтоох бородууксуйаны судаарыстыбаннай атыылаһыы кээмэйэ, сылтан сыл ахсын итинник түргэн тэтиминэн намтыы турдаҕына, өрөспүүбүлүкэ аһын-үөлүн ырыынагар улахан куһаҕан балаһыанньа үөскүүрэ көстөн турар суол. Сүрүннээн сүөһүттэн ылыллар бородууксуйа атыылаһыллар сыаната кыратыттан, производство көдьүүһэ өрөһүлтэтэ суох таҥнары түһэ турар.

— Ас-үөл ырыынагар судаарыстыбаннай сүрүннээһин төһө көдьүүстээхтик үлэлиэн сөбүй?

— Кэлин сылларга ас-үөл ырыынагар судаарыстыбаннай сүрүннээһин оруола букатын түстэ. РФ бырабыыталыстыбата Уһук Хотугу сиргэ ас-үөл ресурсатыгар судаарыстыбаннай өйөбүлү оҥорууга ылбыт дьаһаллара ситэритэ суох толоруллаллар.

— Тастан киирэр табаары, ол иһигэр аһы-үөлү, бэйэ оҥоһугунан солбуйуу бэлиитикэтэ ыытыллар. Тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаан, бу дьыалаҕа туох эмэ уларыйыы баар дуо?

— Уустук сорук диэххэ наада. Тастан киириини солбуйар инниттэн, тыа хаһаайыстыбатын кэлим сайдыытын олохтуохха наада. Дойдуга туох да алдьархайдаах улахан кээмэйдээх сир ресурсата тыа хаһаайыстыбатын производствотын эргиириттэн тахсан, көдьүүһэ суох сытар. Судаарыстыба тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга үлэлиэхтээх тэхиниичэскэй уонна технологическай кыаҕа алын таһымҥа сылдьар. 90-с сылларга үөскээбит уонна улахан эрэл ууруллубут фермер хаһаайыстыбалара бүгүн оҥоһуллар бородууксуйа 5-7% эрэ биэрэллэр.

Ас-үөл өттүнэн куттала суох буолууга, биирдиилээн бөдөҥ регионнарга, кинилэр олохтоох уратыларын учуоттаан, утумнаах үлэни ыытыахха сөп. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ас-үөл баазатын эрэгийиэннээҕи систиэмэтин олохтуур инниттэн, улуустардааҕы ас-үөл ырыынактара бэйэлэрин үп-экэнэмиичэскэй ресурсаларын олохтуулларыгар кыаҕы биэриэххэ. Ону тэҥэ үп-харчы хамсааһына аһаҕас уонна курдары көстөр буоларын ситиһиэххэ. Оҥорон таһаарыы, харайыы, астааһын уонна батарыы процесстара эрэллээх инфра-устуруктууралаах, тобоҕу таһаарбат технологиялаах буоллахтарына, хайдахтаах да уустук сорук олоххо киирэр кыахтаах.

—Өрөспүүбүлүкэбит нэһилиэнньэтэ тыа хаһаайыстыбаннай улуустарга, бөдөҥ бырамыысыланнай оробуочай бөһүөлэктэргэ уонна оннук хайысхалаах куораттарга түмсэн олорор. Маныаха ас-үөл сүрүн бородуукталарынан хааччыллыыга туох араастаһыылаахтарый?

— Нэһилиэнньэ туттар, туһанар, наадыйар ирдэбилэ араастаһыылаах бөҕө буоллаҕа. Сүөһүттэн ылыллар эт, үүт астар тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустарга, кинилэр бэйэлэрэ онон быһаччы дьарыктаналларын быһыытынан, ордук хото туттуллаллара өйдөнөр. Дьокуускай, Нерюнгри, Мииринэй, о.д.а. куораттар нэһилиэнньэлэрэ тастан тиэллэн кэлии хортуоппуйунан, оҕуруот аһынан, үүт бородуукталарынан, фруктанан, көтөр этинэн, эт кэнсиэрбэтинэн куһаҕана суох хааччыллыылаахтар. Төрүт олохтоох нэһилиэнньэтээҕэр куораттар, бөһүөлэктэр олохтоохторо оҕуруот аһын, фруктаны аска 3 төгүл элбэхтик тутталлар. Ол оннугар тыа сирин олохтоохторо, биир киһиэхэ тиксэринэн, 1,3 төгүл элбэхтик сибиэһэй эти уонна үүт бородуукталарын сииллэр.

— Кэлин сылга ас бородуукталарын сыаната бөтөрөҥ ат ойуутунан түһэр. Ас-үөл ырыынактарын, маҕаһыыннарын сыаналара промтабаар сыаналарын ырааҕынан куоһардылар.

— 2000-2013 с.с. ас-үөл табаардарын сорох көрүҥнэригэр сыана 30-тан 75%-ҥа диэри үрдээтэ. Маныаха бу кэлиҥҥи 2014 уонна 2015 сыллардааҕы аска-үөлгэ сыана үрдээһинин эбэн кэбиһиэххэ. Оччотугар дьэ дьиҥнээх хартыына ойууланан тахсыах этэ.

Прокопий ИВАНОВ.