Отон соҕотуопката – барыстаах уонна кэскиллээх хайысха

Отон туһата муҥура суох

Бэйэ сирин-уотун отоно, үүнээйитэ кэлии фрукта, отон арааһыттан быдан инэмтиэлээх, битэмииннээх буолар эбит диэн учуонайдар бигэргэтэллэр. «Отону бэйэтинэн эбэтэр сибиэһэйдии кэнсиэрбэлээн сиэтэххэ, аһылык тупсар, киһи этэ-хаана араас битэмиини, углеводу уонна да атын холбоһуктары атын астан ирдиирэ аччыыр. Итини ааһан, эмтээх, диетическэй уратылаах», — диэн тыа хаһаайыстыбатын наукатын доктора, ветеринарнай наука кандидата, профессор, чинчийээччи, саха аһын-үөлүн үөрэтиинэн дьарыктанар, косметикаҕа, биологическай эбиликтэргэ тиийэ айан оҥорбут ХИФУ Доруобуйа научнай-чинчийэр институтун Аһылык киинин кылаабынай научнай үлэһитэ, тыа хаһаайыстыбатын наукаларын доктора Константин Степанов сэһэргиир.
Учуонай Сибиир отонун арааһын биһиги дойдубут отонун кытта чинчийбит. Кини этэринэн, Сахабыт сирин отонун арааһа элбэх, туһата эриэккэс. Химическэй састаабын ылан көрдөххө, холобур, уулаах отоҥҥо лимоннай кислота уонна бензойнай кислотата элбэх. Бензойнай кислота отону өр кэмҥэ битэмиинин сүтэрбэккэ хаһаанарга көмөлөһөр, итиэннэ антисептик оруолун толорор. Ол курдук, 100 гр соҕуруу дойду фруктатыгар 35 килокалорий баар буоллаҕына, Сахабыт сирин отонугар 48 баара биллэр. Бу көрдөрүү отон иҥэмтиэлээх буоларын дакаастыыр. Константин Максимович: “Онон сирбит-уоппут биир ураты баайын – сир аһын көннөрү күннээҕи аһылыкка эбии сиэн, муорус өрөн, компот оҥорон сөптөөхтүк туһаннахха, доруобуйабытын биллэ тупсарарбыт чуолкай”, — диэн түмүктүүр.

Сир аһа экономикаҕа сүдү кылаат

Сахабыт сирин киэҥ нэлэмэн айылҕатыгар сир аһын арааһа үүнэр. Аҥардас айаҕар эрэ үргүүр дьону ааһан, айылҕа баайынан эргинэр, араас маҕаһыыҥҥа, схпкаҕа туттарар дьон эмиэ үгүс. Бу өрөспүүбүлүкэ экономикатыгар биир барыстаах хайысха буолуон сөп.
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ас-үөл уонна оҥорон таһаарыы промышленноһын Департаменын салайааччыта Василий Афанасьев Саха сиригэр сир аһын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы туругун уонна кэскилин туһунан кэпсиир.
“Саха сирин үрдүнэн ас-үөл промышленноһыгар табыгастаах, хомуйуллуута өлгөм уонна кыһыны быһа буортуйбакка турар үүнээйи – уулаах отон буолар — күһүөрү хомуллар уонна дьааһыкка саас буолуор дылы битэмиинин сүтэрбэккэ турар. Быйылгы былаанынан, 140 тонна отону тутуохтаахпыт. Аҕыс соҕотуопкалыыр тэрилтэлээхпит, олор уулуустарынан хомуйаллар. Ол курдук, “Ягоды якутии” хампаанньа 30 тоннаны тутар былааннаах, Фапк “Якутия” сыл аайы 30 тоннаны нэһилиэнньэттэн хомуйар, “Ягодка” диэн настойка оҥорон таһаарар. «Саха концерн продукт” тэрилтэ, Амма, Чурапчы, Нам СХПК-лара кыралыы кээмэйинэн тута олороллор. Сыаната араас-араас, ортотунан 150 солкуобай. Улуус-улуус сыанатын араастаан быһар, сороххо 120 солк., атыттар 160 солк. тиийэ. Быйыл сугуну үчүгэйдик туттулар. Нерюнгри Иенгра диэн нэһилиэгэ сыл аайы сир аһын хото хомуйан, экономикатыгар улахан кылааты киллэрэр. Дьокуускайтан, бэл, Амурскай уобаластан кэлэн, кинилэртэн ылаллар. Быйыл Намҥа, Нерюнгрига уонна Чурапчыга сир аһын арааһын тутар соҕотуопкалыыр пууннары арыйан үлэлэттибит. Бу уопут таһаарыылаах буоллаҕына, эһиил эмиэ үлэлэтэр былааннаахпыт. Онон өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сир аһын тутуу ассортимена элбиэхтээх. Холобур, Хаҥаластар күөх луугу тууһаан, промышленнай таһымҥа таһаардылар. Быйыл тэрилтэ 6 тонна күөх луугу тутан, хайы-үйэ атыыга таһааран олорор. Бу курдук дьиикэй күөх луугу Аан дойду үрдүнэн ким да оҥорбот. Маны сэргэ Намнар, Мэҥэ-Хаҥаластар, Горнайдар уонна Хаҥаластар кучу оттон (иван чай) чэй оҥорон таһааран атыылыыллар. Кэлин сайдан, Арассыыйа иһинэн, тас да дойдуга тахсар былааннаахтар. Онон ыырбыт кэҥээн иһэр”.

“Дикорос” — сайдыы саҥа хайысхата

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин территорията киэҥ буолан, холобур, отон Илин эҥэр үүммэтэҕинэ, Бүлүү бөлөххө, онно курааннаатаҕына, хоту да, киин да улуустарга үүнэр. онон бу сир аһын хомуйууга, туттарыыга харгыс буолбат», — диэн Василий Афанасьев тоһоҕолуур.
Василий Владимирович этэринэн, биэс-алта сылынан «дикорос» диэн эйгэ тыа хаһаайыстыбатыгар ынах сүөһүнү, сылгыны иитии курдук күннээҕи оҥорон таһаарыы бородууксуйата буолар чинчилээх. “Тоҕо диэтэр, атын эйгэлэртэн — сүөһү, сылгы этин-үүтүн оҥорон таһаарыыттан, балыктааһынтан уо.д.а., биллэ барыстаах. Холобур, ити “Күн” диэн бренд бородууксуйатын биэс Арассыыйа регионыгар уонна Кытайга ыытар. Кытайдар сөбүлээн, өссө элбэҕи — 3 тыһыынча тонна сиробу ыытыҥ диэн көрдүүллэр. 3 тыһыынча тонна сироп биһиги харчыбытынан 11,5 милиард суумма буолар. Оччону оҥорон таһаарар биһиэхэ билигин кыаллыбат — хомуйар систиэмэбит суох. Ити үүтү тутуу курдук отон тутуу систиэмэтин оҥорон, сылын аайы тиһигин быспакка үлэлэттэхпитинэ, бюджекка улахан үбү киллэриэ этибит. Ол курдук, хаһан баҕардахпына үргүүбүн, туттарабын диэн буолбакка, биригээдэлэри тэрийэн, сайын ахсын сир аһын хото хомуйтаран, дьаһанан барыахтаахпыт. Билиҥҥи туругунан Саха сириттэн экспортка тахсар кыахтаах бородууксуйа сир аһа буолар. Холобур, эт, үүт, балык эргинэргэ үгүс күчүмэҕэйдээх эбит буоллаҕына, сир аһа тас дойдуга тахсара дэбигис. Кылаабынайа атыыга барар, батарар ыырбытын кэҥэттэхпитинэ, дьон-сэргэ биһирээтэҕинэ – биир саамай барыстаах уонна кэскиллээх хайысха буолар. Онон ылсан, бу өттүгэр үлэлиир былааннаахпыт, үлэлии-хамсыы сылдьабыт”, — диэн Василий Афанасьев түмүктүүр.

“Дьон-сэргэ сылы быһа битэмииннээх аһынан хааччылларын туһугар”

Намнааҕы СХПК “Эрэл” оҥорон таһаарар собуот сыл аайы нэһилиэнньэттэн отон араас көрүҥүн, барыанньаны тутан, араас бородууксуйаны, итиэннэ уулаах отонтон барыанньаны, сироп оҥорон атылыыр. Бу тэрилтэ аннынааҕы ООО “Эрэл+Пищекомбинат” сэбиэдиссэйэ Александра Бугаева кэпсиир: «Бу тэрилтэҕэ үлэлээбитим төрдүс сыла. Нэһилиэнньэттэн быйыл отону 130 солкуобай сууммаҕа тутабыт. Быйыл Намҥа отон үүнүүтэ былырыыҥҥытааҕар мөлтөх, онон быһа холоон 2 – 3 тонна отону тутарбыт буолуо диэн сабаҕалыыбын.
Биһиги сүрүннээн оҕо саадтар астарын бэлэмнээн тарҕатабыт. Оҕо аһылыгар хайаан да дөлүһүөн, отон, муорус баар буолуохтаах. Ол иһин нэһилиэнньэттэн отону, барыанньа араас көрүҥүн тутан, оҕо сылы быһа битэмииннээх аһынан хааччыллыылах буоларыгар кыһаллабыт. Барыанньаны араас бурдук аска эбэн, булочка, ватрушка астыырга, оттон уулаах отонунан муорус, утах өрөргө туттабыт. Табылыннаҕына, балыыһа стационарын аһынан-үөлүнэн хааччыйар былааннаахпыт. Ыарыһахтар түргэнник үтүөрэллэригэр, доруобуйаларын бөҕөргөтөллөрүгэр бу, кыра да буоллар, төһүү күүс буолара саарбахтаммат».
Холобур, маннык тэрилтэҕэ тиийэн уулаах отону туттараары гыннахпына, ханнык ирдэбили тутуһаллар эбит?
“Бастатан туран, отон ыраас, илдьирийбэтэх, кураанах буолуохтаах. Маны таһынан, биир тэҥ гына буспут, амсайдахха аһыы буолуо суохтаах. Эрдэ үргэммит отон аһыы буолар. Ол иһин бары өттүттэн көрөн тутабыт”, -диэн тэрилтэ сэбиэдиссэйэ тоһоҕолуур.
Александра Егоровна этэринэн: “Бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйата биир үчүгэйэ диэн туох да кыраасканы, амтан уларытар, тупсарар туманы эппэппит, саахар эрэ былыыбыт уонна кыратык оргутан эрэ ылабыт”.
Хоту сир прикладной экологиятын института этэринэн, сыл аайы 2 мөлүйүөн тонна уулаах отон Сахабыт сиригэр үүнэр. Арай, маны 150 солкуобайга нэһилиэнньэттэн тутарбыт эбитэ буоллар, Саха сирин экономикатыгар 300 милиард харчыны угуохпут этэ. Бу өрөспүүбүлүкэ бюджетын икки сыллаах кээмэйэ буолар.
Сити курдук дойдубут биир баайа — сир аһа силигилии ситэрин сиэрдээхтик үргээн, сөптөөхтүк харайан, астаан-үөллээн, дьоммут-сэргэбит аһа-үөлэ иҥэмтиэлээх, минньигэс буоллар, унньуктаах уһун кыһыны этэҥҥэ, чөл туоруохпут этэ.

Ирина Ханды.