Профессор: “Өссө төгүл ыччакка туһаайан этэбин”

Профессор: Идэни талыы киһи олоҕор биир сүрүн, биир саамай наадалаах, тыын боппуруос. Идэ арааһа наһаа элбэх! Ол гынан баран тустаах идэ сорох киһиэхэ барсыбат, сорох идэҕэ киһи наһаа табыллан үлэлиир, этэргэ дылы, ис дууһатынан ылынар, оттон атыттар – суох. Ханнык да идэни талбытыҥ иһин дириҥ билиилээх-көºрүүлээх буоллаххына эрэ ордук тахсыылаахтык, ордук ситиһиилээхтик үлэлиэҥ өºйдөºнөºр. Киэҥ-дириҥ билиитэ суох киһи улаханнык өºнүйбэтин элбэхтик көºрөºн-истэн тиийэн кэллим баччааҥҥа дылы. Сорохтор диплом («корка») ылаары эрэ үөºрэммитэ буолаллар. Оттон сорохтор ассыаҥкаҕа эрэ наадыйаллар (ардыгар ону атыылаһан да ылары кэрэйбэттэр) дииллэр. Оннук диплом оччо-бачча киһини абыраабата буолаарай?

Үөрэх араастаах: үрдүк, орто, начальнай анал үөºрэхтэр. Үгүс киһи үрдүкү үөºрэххэ талаһар. Сорохтор онно оччо эппиэттэспэт, ситиспэт эрээри. Биллэн турар, ол кини тус бэйэтин бырааба, дьыалата. Сорох дойдуларга (РФ-ҕа эмиэ) үрдүк үөºрэх дипломнаах киһи ахсаана сиэри таһынан элбээтэ. Онон сибээстээн эмиэ үгүс дойдуларга үрдүкү үөºрэҕи икки таһымнаах оҥордулар. Кэнники кэккэ сылларга үөºрэхтээһиҥҥэ Болонскай процесс күүскэ тарҕаныытынан сибээстээн, сорох дойдуларга үтүктүһүү түмүгэр диэхпин баҕарабын. Үтүктүү, үтүктүһүү мэлдьитин үтүөҕэ тириэрдибэт. Ол эбэтэр эрдэ, бэлэмэ суох эҥин буолаллар. Үрдүкү үөºрэх бастакы таһыма – бакалаврдары, иккис таһыма – магистрдары бэлэмниир. Үрдүкү үөºрэх кэмэ урут 5-6 сыл этэ. Оттон бакалавры үс сыл тоҕус ый үөрэнэн ылаҕын. Онтон эбии икки сыл үөºрэнэн магистр буолуоххун сөºп. Магистры бэлэмнээһин эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх, нуормалаах. Бастаан утаа бакалавр буолбуттар 5-10 эрэ бырыһыаннара магистр буолар гына былаан оҥоһуллар. Ити сорох идэлэргэ, оттон сорохторго – магистры бэлэмнииртэн туттуна түһэллэр. Үгүстэр бакалавриат кэнниттэн тутатына магистратураҕа киириэм, бүтэриэм (бэлэми?) дии саныыллар эбит. Били толорута суох (8 кылаас) орто оскуола кэнниттэн тута орто оскуола 9-с кылааһыгар киирэрбит курдук. Суох, оннук буолбатах (РФ-ҕа киһи барыта кырата орто үөºрэхтээх буолуохтаах диэн сокуоҥҥа суруллар дии). Киһи барыта магистр буолуохтаах диэн сокуон ханна да суох.

Бакалаврдары да бэлэм­нээһин ахсаана кэлин биһиэхэ улам аҕыйыыр чинчилээх. Оттон магистры бэлэмнээһин ахсаана аҕыйаҕын курдук аҕыйах буолуохтааҕа ºөйдөºнөºр. Үрдүкү үөºрэх икки таһымнаах буолбута кини сыанатын үрдэтиигэ көºмөºлөһүөҕэ.

Үгүс киһи бакалавр диэн тугун-ханныгын дьэ билиэн баҕарар, интэриэһиргиир буолла. Бастаан утаа «ураа!» эрэ хаһыытааһын баара.

Бакалавр диэн специалист, инженер, техник, начальнай профессиональнай үөºрэх буолбатах, үрдүкү үөºрэх бастакы таһыма эрэ! Бу үрдүкү да, орто (СПТУ) да, начальнай даҕаны, анал үөºрэх буолбатах! Ону эрдэтинэ эдэр киһи, ийэлэр, аҕалар билиэхтээхтэр. Үлэ биэрээччилэр туох дииллэрин, хайдах саныылларын истэн-билэн иһиэхпит. Техническэй идэлэргэ бакалавр урукку техниктэри санатар эрээри, практическай сатабыллара урукку техниктэр киэннэринээҕэр аҕыйах, итэҕэс. Техниктэри урут орто оскуола кэнниттэн 3-4 сыл үөºрэтэр этилэр. Бакалаврдар үс сыл 9 ый үөºрэнэллэр. Эбиитин билиҥҥи орто оскуола ассыаҥката урукку сэбиэскэй саҕанааҕы орто оскуола ассыаҥкатыттан кырата суох уратылаах (лаппа намыһах) диэн норуот кэпсээнэ баарын истэр инигит? Тыала суохха мас хамсаабат.

Сорох идэлэргэ үөºрэтии программата уруккутун курдук оннунан хаалла. Холобур, ХИФУ-га хайа уонна геология инженердэрин, медицинскэй институкка специалистары (врачтары) бэлэмнээһин. Хайа уонна геология идэлэригэр, атын идэлэргэ курдук бакалаврдары бэлэмнээбэттэр, инженердэри бэлэмнииллэр, хойутуу, баҕар, магистрдары кытта бэлэмнээһиҥҥэ киириэхтэрэ. РФ магистрдары маассабай бэлэмнээһиҥҥэ киириэ ыраах, ордук техническэй уо.д.а. үгүс идэлэргэ. Элбэх уонунан сыллар күүтэллэрэ буолуо.

Саха сиригэр, РФ-ҕа бүтүннүүтүгэр даҕаны билиҥҥи кэмҥэ олоххо ордук орто уонна начальнай анал техническэй үөºрэхтээх дьон наадалар. Олох тирээн турар ирдэбилин аахсыбакка, утаран да, орто оскуола кэнниттэн тутатына инженер, магистр буола сатааһын эрдэ буолаарай? Бэрт үгүс дойдуларга инженер үөºрэҕэр орто техническэй эрэ үөºрэхтээх дьону ылаллар эбээт. Биһиэхэ курдук орто оскуола кэнниттэн тутатына ылбаттар. Оччоҕо эрэ дьиҥнээх инженери иитэн-үөºрэтэн таһаарыахха сөºп эбит дииллэр. Мантан инньэ инженер дипломунан ыһыахтаныы аҕыйыыра буолуо дии саныыбын. Россияҕа инженер дипломнаах киһи ахсаана наһаа элбээбитинэн, билиитэ-көрүүтэ наһаа намтаабытынан сибээстээн.

Уопсайынан, бакалавры да бэлэмнээһин ахсаана улам аҕыйаан иһэрэ күүтүллэр. Ол — олох ирдэбилэ. Онуоха ситэ эппиэттээбэт «специалистар» («коркалаахтар») кимиэхэ наадаларый?

ХИФУ ааспыт үөºрэх сылыгар 116 идэҕэ бакалаврдары (3 сыл 9 ый), специалистары – 14 идэҕэ (5-6 сыл), магистрдары – 5 идэҕэ (2 сыл), анал орто үөºрэхтээх специалистары – 4 идэҕэ (3 сыл) үөрэтэн таһаарбыта. Чугастааҕы сылларга үөºрэххэ ылыы ахсаана элбиирэ күүтүллүбэт. Ити РФ үрдүкү анал үөºрэҕин тэрилтэлэригэр үгүстэригэр сыһыаннаах.

Идэ, идэни талыы, үөºрэх туһунан кэпсэтии буолла да, ºбиир, тус бэйэм санаабар, улахан наадалаах боппуруоска тохтоон ааһарбыт тоҕоостоох курдук. Үгүс киһи диплом ылан баран, салгыы үөºрэнэрэ наадатын умнар эбэтэр улахаҥҥа уурбат буолар эбит. Ити улахан сыыстарыы дии саныыбын. Ким барыта, ханнык-туох идэлээҕиттэн тутулуга суох салгыы тус бэйэтэ сааһын-үйэтин тухары эбии үөºрэниэхтээх. Диплом ыларгар иҥэриммит билииҥ бэрт аҕыйах сылга тиийэр. Билиитин-көºрүүтүн үрдэтэ, хаҥата сылдьар киһи олохтон хаалбат, олоҕу кытта иннин диэки айанныыр, дьулуруйар эбит. Оттон эбии үөºрэммэт, билиитин-көºрүүтүн үрдэтинэ сылдьыбат киһи улам олохтон хааллар хаалан иһэр. Тиһэҕэр тиийэн, кимиэхэ даҕаны наадата, туһата суох киһиэхэ кубулуйар, быстар, баранар. Истиэххэ бэрдэ суох эрээри, ити кырдьык, хомойуох иһин. Наука кандидата, доктора буолбут, буолары ситиспит эбэтэр араас албаһынан «атыылаһан ылбыт» дьоҥҥо эмиэ сыһыаннаах буоларын элбэҕи көºрдүм-биллим быһыылаах. Онон эдэр ыччакка туһаайан өссө төгүл этэбин: «Үөºрэх, билии-көºрүү дьиҥнээх, үчүгэй хаачыстыбалаах буолара улахан наадалаах, ордук туһалаах буоларын санатабын, өºйдөºтөºбүн. Нууччаларга «Век живи, век учись!» – диэн сºөптөөººх, үчүгэй этии баар. Олох устар, сайдар, биир сиргэ турбат, билии-көºрүү, үөºрэх эмиэ өºрүү үүнэ-сайда, чэчирии турар, онон ханнык даҕаны идэни талбытыҥ иһин олоххо ордук ситиһиилээх буолар наадатыгар хайаан даҕаны (күн аайы) эбии үөрэниэххин наада, онно анаан-минээн бэлэмнэн, дьарыктан, охсус. Олох диэн охсуһуу, улахан, киэҥ, дириҥ билиини-көºрүүнү эрэйэр, сайдыы-үүнүү суолугар салайар, инники диэки барарга, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсарга угуйар. Ол кини сокуона.

Эдэр киһи, хайа да идэни талбытыҥ иһин, эн хайаан даҕаны, бастатан туран, дойдуҥ дьиҥнээх патриота буолуохтааххын. Биһиги, сэбиэскэй дьон, Улуу сэриигэ оччолорго патриотизм күүстээх буолан кыайбыппытын итэҕэй! Билигин патриотизм АХШ-гар, Кытайга, Японияҕа наһаа күүһүрбүт кэмэ дии саныыбын. Дьэ ол иһин кинилэр ситиһиилэрэ олус улаатта, хардыылара кэҥээтэ. Аан бастаан дойдуҥ, дьонуҥ-сэргэҥ тустарынан толкуйдаа, онтон – тус бэйэҥ тускунан. Оччоҕо эн ордук ситиһиилээх, ордук туһалаах киһи буолан тахсыаҥ».

Үгүс оҕо, эдэр киһи, өссө туох да идэтэ суох, үлэлээн да көрбөтөх, үлэ үчүгэйин да, куһаҕанын да билэ-көрө илик киһи үгүс түбэлтэҕэ хайаан даҕаны үрдүк үөрэхтээх, салайар-дьаһайар, тойоргуур-хотургуур тойон-хотун буолуон эрэ баҕарар, хара-кыра үлэни иһигэр киллэрбэт, кыра-намыһах хамнастаах үлэни сөбүлээбэт, кыратык-аҕыйахтык үлэлээн үрдүк хамнастаах эрэ буолар туһунан толкуйдуур, үлэлээн-хамсаан өрө тардыам, абырыам эҥин диэн өй-санаа букатын киирбэт, долоҕойдоругар тохтообот буолар эбит.

Ити букатын сыыһа өй-санаа. Итинник буолара табыллыбат. Дьэ ол иһин биһиги дойдубутугар Россияҕа, Саха сиригэр эмиэ дьиэҕэ-уокка, детсадка, оскуолаҕа, орто, үрдүкү анал үөрэх тэрилтэлэригэр – дойдуга бүтүннүүтүгэр өйдөтөр үлэ лаппа уларыйыан наадата уолдьаспыта буолаарай?