Сүрэх төлөнө сөҕүрүйбэтин

Хотуулаахтык туруорсан, оччотооҕу Хаҥалас нэһилиэгиттэн арааран, Иккис Хаҥалас ( билиҥҥи Түмүк) нэһилиэгин төрүттээбит Никииппэр Онтуонап, дьоҥҥо биллэринэн Такыр кинээс, Одьолун киһитэ. Кэлэктииптээһин саҕаламмытыгар, одьолуннартан үгүстэрэ «Орджоникидзе» холкуоһу тэрийэннэр, онно түмсүбүттэр. Сорох дьоно, Дьаппыыда үрэх уҥуоргу өттүгэр алын сиргэ олохсуйаннар, «Буденнай» холкуоска киирбиттэр. Төһө да икки аҥы барбыттарын иһин, бу түбэ дьоно бэйэлэрин «одьолуннарбыт» дииллэрин тохтоппотохтор. Кырдьаҕастара, олохтон барыахтарыгар диэри, итинник ааттаналларын уураппатахтара. Киһи сөҕүөх, ити үгэс эдэрдэригэр нэһилиэстибэ курдук бэриллэн, билиҥҥэ диэри нэһилиэкпитигэр «одьолуннарбыт» диэччилэр аҕыйаҕа суохтар.
Ол курдук, уруккута бөдөҥ­сүйбүт холкуос, онтон сопхуос киин уһаайбата Маар сэлиэнньэтин хотугулуу-илин эҥээригэр одьолуннартан силис тардыылаах Ивановтар, Григорьевтар, Михайловтар, Егоровтар, Никифоровтар, Васильевтар, Кононовтар уо.д.а. түөлбэлээн олороллор.
Урукку одьолуннар үлэни-хамнаһы өрө туппут дьон этилэр. Холкуос, кэлин сопхуос кыайыылаах-хотуулаах үлэһиттэрин кэккэлэригэр Одьолунтан төрүттээхтэр мэлдьитин инники күөҥҥэ сылдьар этилэр. Одьолун Үрүмэччи Маҥан Ата дойдутун оройуонугар уонна бүтүн Бүлүү сүнньүгэр аатырпыта, дьонун-сэргэтин үөрпүтэ, дьоллообута элбэх.
Сэрии бүппүтүн кэннэ, кэлин норуот бэйиэтэ буолбут Күннүк Уурастыырап Ньурба оройуонугар кэлэ сылдьан, Үрүмэччи Маҥан Аты көрөн, сөҕөн-махтайан хоһоонугар холбообута, Серафим Павлов матыыбыгар ырыа буолан, билигин норуот бэйэтэ айбыт ырыатын быһыытынан уостан түспэккэ ыллана сылдьар. Уонча сыллааҕыта, «Саха сирэ» хаһыакка быһыылааҕа, Үрүмэччи Маҥан Атынан бэйиэт хамбаайыны хайҕаан хоһуйбут диэн ис хоһоонноох улахан суруйуу тахсыбыттаах. Түгэнинэн туһанан, ол суруйуу ис хоһооно сыыһатын бигэргэтэбин.
Урукку одьолуннар кэпсээҥҥэ киирэр биир бэлиэ историялаахтар. Сэрии аас-туор, сут сылларыгар Одьолун «Оджоникидзе» холкуоһун дьоно-сэргэтэ хоргуйбатаҕа, биир да киһитэ сутаан өлбөтөҕө. Ити чугастааҕы ыаллыы 4-5 холкуоска дьон бөҕөтө хоргуйан өлө, туох эрэ собулҕа кэриэтэ суолга охто, соһулла турдаҕына…Ол үтүөтэ барыта биир киһиэхэ түмүллэр. Оччотооҕу «Орджоникидзе» холкуос бэрэссэдээтэлэ Григорьев Марк Иннокентьевичка, сахатын аатынан Сараакап Чыычаахха.
Бу туох да үөрэҕэ суох, оччолорго сааһырбыт киһи, дьонун-сэргэтин кутугунатан, холкуоһугар түһэриллэр бары былааны толорторон баран, кистээн ойууру солотон кыракый бааһыналары таһаартаан, кистээн бурдугу үүннэттэрэн, ону дьонугар түҥэтэн биэрэн күн-ый буолбут киһи. Уот сиэбит сирин оннугар түрүнүөппүһү олотторон, ону эмиэ дьонугар түҥэтэр эбит. Хаамаайы биир кытайы, биир кэриэйи холкуоһугар олохтоон, түрүнүөппүһү, эриэппэни, моркуобу үүннэттэрэр. Оттон баартан хаһан баҕарар тииһимньилээх буолар. Одьолун дьоно-сэргэтэ хоргуйбатах, өлбөтөх махтала баартыйаҕа да, бырабыыталыстыбаҕа да туһуламмат. Соҕотох киһиэхэ — сахалыы ийэ өйдөөх, улахан сүрэхтээх, мындыр салайааччы Григорьев Марк Иннокентьевичка-Сараакап Чыычаахха ананыахтаах. Оттон ол Сараакап Чыычаах дьолугар диэххэ дуу, хата, дьонуттан ким да кинини үҥсэн, хобулаан биэрбэтэх эбит.
1941 сыл балаҕан ыйын 1 күнүнээҕи хомуурга нэһилиэктэн 15 киһи хабыллыбытыттан, алтата Одьулун дьоно буолбуттар. Одьулун бу дьоно уоттаах сэрииттэн төннүбэтэхтэр. Кинилэр ортолоругар холкуоска биригэдьиирдии сылдьан ыҥырыллыбыт Иванов Гаврил Дмитриевич баара.
Гаврил Иванов бастаан сэтинньи ыйга Москва аннынааҕы кыргыһыыга киирбит. Сэриилэһэр аармыйаҕа балаҕан ыйыгар ыҥырыллыбытын ааҕыстахха, ый кэриҥэ өссө үөрэммитэ дуу, суоҕа дуу. Тутатына кыргыһыыга киирбит эбит. Ахсынньы ыйга бааһыран, хуоспуталга эмтэнэ сытан, балтыгар Балбаараҕа суруйбут суругун туппуттар. Үтүөрэн баран, аны “Ржевтээҕи мясорубканан» ааттаммыт, ынырыктаах өлүүлээх-сүтүүлээх кыргыһыыга кыттар. 1942 сыл бүтүүтүн диэки иккиһин бааһырбыт. Сэмэн Ноҕуруодап алпаабытынан суруйбут суругун дойдутугар туппуттар. Бааһырыыта үтүөрэн, хаттаан сэриилэһэр боруоҥҥа барбыт. Омскай куораттан бэйэлэрин көҥүллэринэн ыҥырыллыбыт дьонтон тэриллибит 75-с стрелковай биригээдэҕэ ананан, Смоленскай уобалас Бельскайдааҕы оройуонун Соловьи дэриэбинэтин иһин кыргыһа сылдьан, 1943 сыл олунньу 23 күнүгэр ыараханнык бааһыран, санчааска тыына быстыбыт уонна онно көмүллүбүт дэнэр.
Рядовой Иванов Г.Д, аата-суола, СӨ бырабыыталыстыбата Ржевтээҕи кыргыһыыга охтубут саха саллааттарын кэриэстэригэр туруорбут монуменыгар суруллан сылдьарын, буойун-саллаат төрөөбүт балтын Варвара Дмитриевна уола В.Н.Иванов быйыл саас эт хараҕынан көрөн кэлбитэ. Саллаат Гаврил Иванов ханна, хайдах сэриилэспитин, ханна көмүллүбүтүн туһунан урут дьоно-сэргэтэ билбэт этилэр. Владимир Николаевич Байыаннай архыыбы, Оборуона министиэристибэтин кытта суруйсан көрбүтэ да, дьэҥкэрдэр эппиэти ылбатаҕа. Дьол хараҕа суох диэбиккэ дылы, быйыл саас кэргэнин кытта Москваҕа Бэс Чагдаҕа сынньана сылдьан, Ржевтээҕи-Вязьматааҕы «хочуолга» сэриилэспит саха саллааттарын туһунан кинигэҕэ таайын аатын булан ылар. 75 сыл ааспытын кэнниттэн кыргыс толоонугар охтубут Иванов Гаврил Дмитрие­вич аата-суола чугас дьонугар хаттаан уонна бүтэһиктээхтик дьэ төнүннэҕэ.
Ржевтээҕи-Вязьматааҕы «хочуол» икки сыл кэриҥэ салҕанан барбыт, икки өттүттэн хас эмэ мөлүйүөнүнэн саллаат охтубут, тиһэҕэр тиийэ өссө да сиһилии сырдатылла илик ынырыктаах кыргыһыы буолар. Саха саллааттарын кэриэстэригэр туруоруллубут монумеҥҥа 690 киһи аата-суола суруллубут. Ол эрэн, бу бүтэһиктээх испииһэк буолбатаҕа үчүгэйдик өйдөнөр. Олохтоохтор этэллэринэн, саҥаттан саҥа кырамталар көстө тураллар үһү. Оттон ол кырамталар ааттара-суоллара чуолкайданыа дуо диэн ыйытыаҕы баҕарыллар. Алҕаска саллаат анал медальона көстөр түбэлтэтигэр эрэ, ити кыаллар суол буолара өйдөнөр.
Владимир Николаевич бэйэтэ тутуу инсэниэрэ идэлээх, сааһын тухары куорат тутуутугар үлэлээтэ. Билигин ыарыһахтыйан, дьиэ-уот киһитэ. Кини Ржевкэ өлбүт хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах саха саллааттарын, ол иһигэр төрөөбүт таайын ытык кэриэстэригэр туруоруллубут монумеҥҥа сылдьан, ол ынырыктаах кыргыһыы туһунан кэпсээни истэн, ис сүрэҕиттэн долгуйан, таайыгар уонна Одьулунтан ыҥырыллан баран төннүбэтэх биир дойдулаахтарыгар анаан өйдөбүнньүк бэлиэни туруорга быһаарынар. Улахан уопуттаах тутааччы киһи, санаабытын олоххо киллэрэр туһугар күнү-дьылы мээнэҕэ ыыппат. Дойдутугар тиийэн, дьонун-сэргэтин кытта сүбэлэһэн, умуллубат уоттаах холумтаннаах, ытык сэргэлээх, сэрииттэн эргиллибэтэх уонна тыылга үлэлээбит дьоннорун ааттара-суоллара суруллубут, Дьөҥкүүдэ Эбэни кырыйа көтөн эрэр кыталыктардаах паннолаах искибиэри оҥорорго былааннаммыта. Олохтоох дьаһалтаны кытта сөбүлэһиннэрэн, көҥүлү ылан, сирин анатан, Дьокуускайга төннөн, олорор дьиэтин тэлгэһэтин иһигэр үлэлээбитинэн барбыта.
Искибиэр Дьаппыыда үрэх эниэтигэр, «Бүлүү» бэдэрээлинэй суолуттан үчүгэйдик көстөр сиргэ оҥоһулунна. Бу үтүө дьыаланы өйөөн, «Вилюйавтодор» тэрилтэ самосвалларын суоппардара таастаах кумаҕынан олох босхо толорон биэрбиттэрэ. Дьоннорунан Одьолунтан төрүттээх мэхэньисээтэр уолаттар Анатолий Михайлов уонна Владимир Захаров искибиэр олохтонуохтаах сирин тэҥнээн, дэхсилээн биэрбиттэрэ. Юрий Попов кэтэх пилораматынан тугу соруспуттарын барытын толорон биэрдэ.
От ыйын тиһэх күннэригэр искибиэри бастаан аһыы түмсүүтэ тэрилиннэ. Биллиилээх оһуохайдьыт уонна алгысчыт Виссарион Гаврильев бары сиэри-туому толорон, күн сириттэн барбыттара ырааппыт күндү дьоннорун ааттарын сэрэнэн ахтыталаата, ыччат дьонноро туох сыаллаах-соруктаах мустубуттарын кэпсээтэ уонна алгыһынан түмүктээтэ. Нэһилиэк баһылыга Иннокентий Саморцев кэлэр сылга искибиэри ситэрэр үбү-харчыны булгуччу чорботуохпут диэн эрэннэрдэ.
Бу үтүө дьыаланы көҕүлээбит уонна төрүтүн уурбут Владимир Николаевич 60-ча сыл иитийэхтээбит санаатын толорон, таайа көмүллэн сытар сиригэр тиийэн, Ржевтээҕи мусуой-панорама эркинигэр аата-суола көмүс буукубанан суруллубутун көрөн, уҥуоҕа хамсыар диэри долгуйбутун кэпсээтэ. Ол онно туран, аны таайын аатын-суолун төрөөбүт төрүт буоругар төнүннэрэр туһунан быһаарыныыны ылыммытын аҕынна.
Искибиэр ситтэҕинэ-хот­тоҕуна, «Ким да умнуллубат» аатынан истиэндэ-панорамалаах буолуоҕа. Онно урукку Ньурба оройуонун Иккис Хаҥалас (билигин Түмүк) нэһилиэгиттэн 1941-1945 с.с. сэриигэ баран өлбүттэр, сэрии кыттыылаахтарын, тыылга кыайыыны уһансыбыттар ааттара толору суруллуоҕа.
«Соҕотох киһи сэрии хонуутугар буойун буолбат» диэн этии баар. Ол эрээри, В.Н.Иванов курдук бигэ сүрүннээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктанар биирдиилээн да киһи, олоххо элбэҕи оҥоруон уонна ситиһиэн сөбүн бу сэмэй холобур толору дакаастыыр.

Ксенофонт Васильев,
үлэ бэтэрээнэ,
Түмүк нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.