Саха АССР төрүттэниитэ: теория уонна практика боппуруостара

Мин санаабар, М.Аммосов уонна П.Ойуунускай Саха сирэ Россия тэҥ бырааптаах быстыбат сорҕото буолуохтаах диэн өйү-санааны марксизм-ленинизм теориятыттан эрдэ билбиттэрэ саарбаҕа суох. Ону хайдах олоххо киллэрии туһунан быһаарыныылара оччотооҕу политическай быһыы-майгы хаамыытыттан тутулуктаммыта эмиэ биллэр дьыала. Мөккүөр тас көрүүгэ Саха сиригэр «культурнай-национальнай автономияны» эбэтэр «автономнай республиканы» ылар иһин барбыта. Оттон ис хоһооно Сталин соҥнуу сатаабыт «автономизациятын», эбэтэр Ленин теория быһыытынан дакаастаабыт «федеративнай сыһыаннаһыылар бириинсиптэрин» тутууга түмүллүбүтэ.

Сталин позицията бары норуоттары нуучча норуотун тула «хам тутан» ылыыга олоҕурбута. Оттон Ленин идеята бары норуоттар тэҥ бырааптаах государственностарын тэрийиигэ тирэҕирбитэ. «Государственность» диэни хайдах өйдүөххэ сөбүй? Манна кини «Право наций на самоопределение» диэн дириҥ ис хоһоонноох ыстатыйатын кичэйэн ааҕарбыт наада. Ыстатыйа сүрүн балаһыанньата маннык: ханнык баҕарар нациялар бэйэлэрин дьылҕаларын бэйэлэрэ быһаарар бырааптаахтар. Оннук быраап, өскөтүн биир нация атын нациялары кытта бииргэ олорор государствотыгар, кини тэбис-тэҥ бырааба суох, атаҕастанар буоллаҕына, онтон тахсан туспа государствоны тэринэргэ көҥүлү биэрэр. Онон Россия государствота бары нациялары тапталлаах оҕолорун курдук бииргэ көрөн-харайан олоруохтаах, кими даҕаны, хайдах даҕаны, хаһан даҕаны атаҕастыа суохтаах.

Ыраахтааҕылаах Россия нууччаттан атын нациялары «инородецтар» диэн ааттаан ыга баттаан олорбута. Итинник национальнай баттабылы Сэбиэскэй былаас суох оҥорбута. Ол эрэн аҥаардас дьаһалларынан үйэлэр тухары бүрүүкээн олорбут атаҕастабылы өйтөн-санааттан, харахтан сыыһы ылан быраҕар курдук, эмискэ суох оҥорбоккун. Манна икки суолунан барыллыахтаах: 1.Бары баттаммыт нацияларга политическай быраабы төһө кыалларынан, муҥутуурдук бэриллиэхтээх, ол аата государственность статуһа төрүттэниэхтээх; 2.Россия киин былааһа уонна «рабочай кылааһа» социальнай, экономическай уонна култуурунай сайдыыга ыраах хаалбыт норуоттары өрө тардан таһаарыыга уонна инникилээн иһээччилэри «сырсалларыгар» бары наадалаах көмөнү оҥоруохтаах.

Ол аата урут баттаммыт норуоттар ыраахтааҕылаах Россия уонна Сэбиэскэй былаас ыытар политикаларын тэҥнээн көрүөхтээхтэр уонна туспа баран олоробут дуу, эбэтэр бииргэ сайдабыт дуу диэн боппуруоһу бэйэлэрэ, туох да ыгыыта-түүрэйдээһинэ суох, быһаарыахтаахтар. Билигин дьиэ кэргэн кодексатыгар эр дьон уонна дьахталлар тэҥ бырааптаахтар, көҥүл өттүнэн хайалара баҕарар арахсыахтарын сөп диэн суруллубут.
Итинник нуорма бары кэргэнниилэри үрэйэргэ анамматах, төттөрүтүн иллээхтик-эйэлээхтик олороллоругар кыах биэрэр. Государствоҕа эмиэ итинник курдук нуорма баар буолуохтаах.

Саха сиригэр маннык саҥа национальнай политиканы хара бастааҥҥыттан бары өйдөөбүт буолбатахтара. Оннооҕор сорох бассабыыктар бу боппуруоска «доҕолоҥнообуттара». Онон, ситэ өйдөөбөккө, утарсыы, мөккүһүү да баар буола сылдьыбыта. .Итинник быһыыга-майгыга автономнай республика иһин «охсуһууга» Саха сирин уһулуччулаах уолаттара инники күөҥҥэ тахсыбыттара – Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов. Кинилэр өйдөрө-санаалара Саха сиригэр сыылкаҕа олорбут ленинец-бассабыыктар Емельян Ярославскай, Серго Орджоникидзе, Григорий Петровскай сабыдыалларынан сиппитэ-хоппута. Итинник историческай чахчыны билиниэххэ уонна ол туһунан кыбыстыбакка этиэххэ-тыыныахха наада. Баары баарынан көрүллүөхтээх уонна сыаналаныахтаах.

Чаҕылхай Максим Аммосов

Биһиги Максиммыт туһунан барыта суруллубут курдук. Ол эрэн кини политик уонна киһи быһыытынан хорсун сырыылардаах түгэннэрин тоҕо эрэ ордук чорботон, эдэр ыччат хараҕа хатанар гына, ситэ көрдөрө иликпит. Биир оннук түгэнинэн кини Москваҕа, Саха сирин государственнаһа быһаарыллар кэмигэр, хорсун-хоодуот сырыыта, политическай суолталаах үлэтэ-хамнаһа уһулуччулаах оруолу оонньообута буолар.

Итинник оруолун чопчулуур буоллахха, үс түгэни ордук бэлиэтиир наада. Бастакытынан, М.Аммосовы В.И.Ленин бэркэ билэр этэ диэн туох да саарбахтааһына суох билиниэхтээхпит. Ол туһунан баар чахчылары историктар хасыһан, булан суруйан тураллар. Манна Аммосов Ленини кытта көрсүбүтүн туоһулуур докумуон суох диэччилэр бааллар, онон кини үтүөтүн-өҥөтүн «сымната» сатыыллар. Ол сыыһа. Докумуоннартан көрдөххө, Максим Аммосов Ленин сорудаҕынан элбэхтэ үлэлээбитэ баар суол. Онно кини политическай аптарытыата (Лениҥҥэ бэйэтигэр тиийэ) улахан суолтаны ылбыта. Боппуруоһу партия Киин Кэмитиэтин Политбюротугар тиийэ туруорсуу манан дьыала буолбатах, ону Максим Аммосов эрэ буолан ситиспитэ уонна Саха сиригэр автономнай республика статуһун биэрэр туһугар Ленин куоластыырын ситиспитэ.

Иккиһинэн, кини толлон турбат, хорсун санаалаах, киирэр-тахсар суоллары-иистэри сөпкө сыаналаан булар кыахтааҕа боппуруоһу сөпкө быһаарарга көмөлөспүтэ. 1921 с. ыам ыйын 12 к. кини национальнастар дьыалаларыгар норуодунай комиссар Сталин аатыгар сайабылыанньа суруйбута. Онно Саха сиригэр автономнай республика статуһун биэрэргэ диэн этии киллэрбитэ. Ону Е.Ярославскай партия Киин Кэмитиэтин тэрийэр бюротугар дьүүлгэ туруорбута уонна Бүтүн Россиятааҕы Ситэриилээх Кэмитиэт Президиумугар бу боппуруоһу быһаарарга сорудахтаабыта. Итинтэн ыла сыарҕа сыҥааҕа хоҥнубута диэн бэлиэтиэххэ сөп.

Үсүһүнэн. Ол эрэн саамай тыҥааһыннаах түгэн үөскээбитэ – 1922 с. тохсунньу 6 к. Наркомнац коллегията Саха сиригэр автономнай уобалас быраабын биэрэргэ диэн быһаарыы ылыммыта. Дьэ, манна көстүбүтэ, М.К.Аммосов киһи быһыытынан хорсун-хоодуот быһыылааҕа-майгылааҕа. Билигин ким да билбэт, кини хайдах кэпсэтэн, ити күн киэһэтигэр Сталин дьиэтигэр тиийэн боппуруоһу быһаарсыбытын. Сталин курдук иннин биэрбэт үгэстээх политигы тылыгар ылыннаран, Саха АССР-н тэрийэргэ сөбүлэҥин ылбытын. Бу саха уолун сырдык сулустуу күлүмнээбит түгэнэ буолбатах үһү дуо?! Онон, сарсыныгар, тохсунньу 7 к., Наркомнац Коллегията иккистээн мунньахтаан, урукку быһаарыытын көтүрэн, Саха сиригэр автономнай республика быраабын биэрэргэ бүтэһиктээх быһаарыыны ылыммыта.

1922 с. олунньу 16, онтон кулун тутар 16 күннэригэр Бүтүн Россиятааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт Президиумун мунньахтарыгар ити быһаарыыны сокуон күүһүгэр киллэрбиттэрэ. Оттон 1922 с. муус устар 27 к. «Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Республикатын тэрийэр туһунан» М.И.Калинин уонна А.Енукидзе илии баттааһыннаах Декреттэрэ тахсыбыта. Онон Максим Аммосов бу тыҥааһыннаах күннэргэ Саха сирэ сайдарын туһугар сүүрбүтэ-көппүтэ хаһан да өлбөөдүйбэт историческай суолтата үйэлэргэ сүтүө суоҕа.

Талааннаах Былатыан

Талааннаах Былатыан Ойуунускай, Максим Аммосов чугас доҕоро уонна табаарыһа, улахан дьоҕурдааҕынан уонна уоттаах-төлөннөөх, сахалыы имигэс тыллааҕынан эмиэ эдэр эрдэҕиттэн биллибитэ. Платон Алексеевич 1917 с. Томскайга тиийэн учууталлар институттарыгар үөрэнэ киирбитэ Онтон кини Дьокуускайга 17 суругу, Максим Аммосовка аадырыстаан, ыыппыта. Олорго кини политическай уонна бөлөһүөктүҥү өйө-санаата сааһыланан бүтэн эрэрэ көстөр.

Холобур, автономия туһунан маннык эппит: « Я лично признал бы автономию широкую и полную с правом устройства на федеративных началах… Централизм власти подавляет творчество и гений народности… Децентрализм власти дает силу и возможность каждой народности проявить свой творческий гений…». Бу сурук 1917 с. алтынньы 13 күнүнэн бэлиэтэммит. Ол аата өссө Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буола илигинэ. Ити сурук ис хоһооно автономнай республика идеятын диэки күүскэ тардыһыылаах. Онон Ойуунускайы Саха АССР төрүттэниитин олохтоох теоретига диэн билинэр сөптөөх буолуо этэ.

1918 с. от ыйын 1 к. А.С.Рыд­зинскай кыһыл этэрээтэ Дьокуускайга кэлэн үс чаастаах сэриигэ «Уобаластааҕы Сэбиэт» этэрээтин куотарга күһэйбитэ. П.А.Слепцов-Ойуунускай Сэбиэскэй былаас Киин Сибиирдээҕи былааһын бэрэстэбиитэлэ буоларын быһыытынан, манна Сэбиэскэй былааһы тэрийбитэ. Хомойуох иһин, Дьокуускайга саҥа былаас уһаабатаҕа – 1918 с. атырдьах ыйын 22 к. колчаковщина былааһа кыайбыта. П.Слепцову, М.Аммосовы, уонна да атыттары Иркутскай түрмэтигэр ыыппыттара. Аара баран иһэн үрүҥнэр сорох тутуллан иһэр дьону ытыалаан кэбиспиттэрэ, Аммосовтаах Слепцов кыл-мүччү тыыннаах хаалбыттара. Кинилэр онтон сылтаан, аара баран иһэн, Томскай губерниятыгар күрээн хаалбыттара. Ойуунускай Казанка диэн дэриэбинэҕэ, М.Аммосов – Ново-Кусковаҕа.

Ити бириэмэҕэ кинилэр саха норуотун инники дьылҕатын иһин олохторун харыстаабакка охсуһар туһугар, ол суолтан хаһан да туораабаппыт диэн, бэйэ-бэйэлэригэр кытаанах тылларын бэрсибиттэрэ. 1919 с. тохсунньуга Аммосов Ойуунускайга суруйар: «Не укроти своих пламенных слов, не ослабь свою могучую мысль!». Итиннэ П.Ойуунускай сонно тута эппиэт суруйар: «Я не поверю никогда, что гордый дух наш укротится, погаснет пламя наших дум». Итинник кинилэр халбаҥнаабат санаалара хаһан эрэ, урут ыраахтааҕы былааһыттан нуучча норуотун босхолуур иһин олохторун аныырга Герцен уонна Огарев андаҕар биэрбиттэрин санатар. Итинник күүстээх санаа саха да уолаттарыгар баар этэ эбээт диэн киэн туттууну үөскэппэт дуо?

П.А.Ойуунускай Саха сиригэр автономнай республиканы олоххо киллэриигэ сүҥкэннээх үлэни, эрдэттэн бэлэмнээх буолан, олус түргэнник ыыппыта уонна Сэбиэскэй былаас уонна Коммунистическай партия дьаһалларын, нуормаларын уонна быһаарыыларын кытаанахтык тутуһан туран, Саха АССР Конституциятын суруйар бөлөҕү салайбыта. Ити Сүрүн Сокуоҥҥа олоҕуран республика үрдүкү государственнай былаастара тэриллибиттэрэ. Онон кини Саха АССР-тын тэрийбитэ диэтэхпитинэ алҕас буолуо суоҕа.

Партия эрэллээх байыаһа Барахов

Саха сиригэр автономнай республика өрөгөйдүүрүн иһин охсуспут үс улуу бухатыырдарга Исидор Никифорович Барахов киирсэр. Биһиги бэйэбит испитигэр кэпсэтиибитигэр Максим Аммосовы Илья Муромец, Платон Ойуунускайы Добрыня Никитич, оттон Исидор Бараховы Алеша Попович диэн сыаналыыбыт. Биллэн турар, бу уобараһы уруһуйдааһын буолар. Ол да буоллар, оччотооҕу быһыыга-майгыга кинилэр бэйэлэрин миэстэлэрин сөпкө булан, история сүктэрбит сорудаҕын чиэстээхтик толорбуттара.

Исидор Барахов, өй хаата киһи, мындыр политик, быһыыны-майгыны сөпкө сыаналааччы, тулхадыйбат санаалаах салайааччы быһыытынан биллэр. Профессор Г.П.Башарин бүтэһик үлэтэ Саха сиригэр 1921-1925 сс. үөскээбит общественнай-политическай балаһыанньаны ырытыыга анаммыта. Ол саҕана олохтоох былааска «триумвират» диэн үөскээбитэ – Г.И.Лебедев (партия губбюротун сэкирэтээрэ). А.В.Агеев (губчека бэрэссэдээтэлэ), А.Г.Козлов (ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ). Кинилэр былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ыла сатаабыттра, сыыһа национальнай уонна кылаассабай политиканы ыыппыттара, партия дьаһалларын куруубайдык токуруппуттара.

Итинэн сибээстээн 1922 с. кулун тутар 10 к. байыаннай-политическай сүбэ мунньах ыытыллыбыта. Онно 7 киһи кыттыбыта – П.Ойуунускай (губревком бэрэссэдээтэлэ), кириитикэлэммит Лебдев, Агеев, Козлов, С.В.Савлук (Бастакы Хотугу кыһыл этэрээт командующайа), С.Ю.Широких-Полянскай – Каландарашвили этэрээтин политическай өттүгэр салайааччыта, З.Х.Эренбург. Бу мунньахха «триумвират» дьоно бары дуоһунастарыттан туоратыллыбыттара уонна саҥа байыаннай-политическай хайысханы олоххо киллэрэргэ быһаарыы ылыллыбыта.

Партия Саха сиринээҕи бюротун сэкирэтээринэн И.Н.Барахов талыллыбыта, онон партия урукку салалтатын сыыһа политикатын кини көннөрүөхтээҕэ. Итинник эппиэттээх сорудаҕы кини сатабыллаахтык олоххо киллэрэн, олохтоох партийнай тэрилтэни бөҕөргөппүтэ уонна күүһүрдүбүтэ. «Бандитизмы» утары охсуһуу туһунан дириҥ ис хоһоонноох дакылааттары оҥортообута. Итинтэн сибээстээн үөрэҕэ суох Сэбиэскэй былааһы утарбыт саха дьонун бандьыыттар диэбэккэ, өрө турааччылар («повстанцы») диэн сөптөөхтүк быһаарыллыбыта уонна кинилэри амнистиялыыр төрүөт үөскээбитэ. Манна Исидор Никифорович үтүөтэ улахан.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.

(Салгыыта бэчээттэниэ).