Саха ох саата: үгэспит умнуллубатын

Саха ох саатын туһунан научнай үлэлэр бааллар. Онтон сиэттэрдэххэ, бу булт уонна кыргыһыы саадаҕа сахалар былыр-былыргыттан туттан кэлбит сэптэринэн буолар. Оттон билигин бу саа-саадах спорт олимпийскай көрүҥүнэн ааҕыллар, өрөспүүбүлүкэ спортсменнара олимпиадаҕа ситиһиилээхтик кытталлар. Ил Түмэн сахалары саха оҥорбут саа-саадах суолтатын киэҥник биллэрэр сыал-сорук туруорда. Ол инниттэн бу тиэмэҕэ  Ил Түмэн дьиэтигэр бастакы тэрээһин – «Саха ох саата: төрүттэрбит үгэстэриттэн – Олимпиада оонньууларыгар тиийэ» диэн «төгүрүк остуол» буолла. Киһи сөҕүөх, тэрээһиҥҥэ олус элбэх киһи кытынна.  Ил Түмэн мунньахтыыр саалатыгар баппакка, дьон таһыгар олорон,  кэпсэтиилэри телевизорынан онлайн биэриинэн көрдүлэр-иһиттилэр. Ол курдук, учуонайдар, историктар, ох саанан ытааччылар федерацияларын чилиэннэрэ эрэ буолбакка, атын да көрүҥҥэ ситиһиилээх спортсменнар, оскуола учууталлара уонна уопсастыбанньыктар кэлэннэр кыттыыны ыллылар, сорохтор санааларын эттилэр. Парламент спикерэ Александр Жирков «төгүрүк остуолу» саҕалыах иннинэ: «Бүгүн көтөҕөр боппуруоспутун дьүүллэһэ үгүс киһи кэлбитэ сахалар норуот быһыытынан сайдарбытыгар кыһаллар дьон аҕыйаҕа суохтарын көрдөрөр. Онтон үөрэбит эрэ», — диэн санаатын эттэ.

Александр Жирков ох сааны сахалар фольклорга, ордук олонхоҕо дьүһүйбүттэрин бэлиэтээтэ. «Бу кэмҥэ диэри саха ох саата тиийэн кэлбэтэх төрүөттэрдээх», – диэн эттэ. Кини булка уонна кыргыһыыга былыргыттан туттуллан кэлбит сэп-сэбиргэл 18-19 үйэлэргэ киэҥник туттуллубат буолбута, нууччалар туттар сэптэрэ-сэбиргэллэрэ киирбититтэн уонна оччолорго сахалыы ох сааны былдьаан ылан суох оҥороллоруттан төрүөттээх диэн сабаҕалааһыннар баалларын эттэ.

Ол да буоллар, Саха сиригэр 1950-с сыллартан ох саанан ытыы сайдан барбыта. Улахан күрэхтэһиилэр ыытыллар буолбуттара. Бу кэмҥэ саха ох саатыттан атын классическэй ох саа үөдүйбүтэ. Бурятия, Монголия ох саалара киэҥник биллэллэр. Спикер: «Биһиги ох саанан ытыыны төрүт дьарыкпыт быһыытынан сөргүтэн, таһыттан киирбит ох саанан олус үлүһүйбэккэ, бэйэбит киэммитин сайыннарар баҕалаахпыт. Ол инниттэн бүгүҥҥү кэпсэтиибит «Саха ох саатын хайдах сөргүтэбит?» диэн боппуруос тула буолуоҕа. Оскуола үөрэнээччилэриттэн саҕалаан дьарык быһыытынан киллэрэрбит тоҕоостоох», — диэн эттэ.

«Төгүрүк остуолга» саха ох саатын оҥоһуутун, өбүгэлэрбит хайдах туттан кэлбиттэрин туһунан  РНА Гуманитарнай чинчийиилэргэ уонна Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын проблемаларыгар институттан археология секторын старшай научнай үлэһитэ Виктор Дьяконов кэпсээтэ. Кини археологтар, учуонайдар булбут ох сааларын оҥоһуута олорор сирдэринэн араастаһарын туһунан эттэ. «Ол курдук, ох саа хотугу уонна киин-азиатскай көрүҥнэргэ арахсар. Холобура, Сунтаар улууһугар булан баран, медицинскэй рентгенинэн тыктаран, ох сааны ханнык матырыйаалтан оҥорбуттарын билбиппит», — диэн кэпсээтэ.

Ем. Ярославскай аатынан музей научнай үлэһитэ Иннокентий Павлов саха ох саатын научнай ырытыы түмүгүн иһитиннэрдэ. Кини этэринэн, ох саа уустук оҥоһуулаах.  Тииттэн уонна хатыҥтан оҥоһуллубут буолуон сөп. Ис өттүгэр муос сыһыарыллар эбит. Нууччалар кэлиэхтэриттэн саха кыргыһыыга туттар сэбин-сэбиргэлин оҥоһуута бобуллубут. Ох сааны оҥорор маастардар сыыйа-баайа олохтон туорааннар, технологията умнууга барбыт. «Онон саха ох саатын сөргүтэр сыалтан, баар научнай үлэлэри туһанан, оҥоһуутун технологиятын туһунан үөрэтэр пособиены таһаарыы ирдэнэр», — диэн эттэ музей үлэһитэ.

Саха боотурдарын сэптэрин-сэбиргэллэрин туһунан кинигэни суруйбут Николай Аржаков – Боло Уус ордук Африкаҕа, Америкаҕа, Англияҕа ох саанан ытыы сайдыбытын кэпсээтэ. Былыргы мас ох саа, учуонайдар сабаҕалааһыннарынан, 120 м, оттон аныгы спортивнай саа 300 м ыраахха диэри ытарын иһитиннэрдэ.

Аныгы технологиянан былыргы сэптэри-сэбиргэллэри үүт-үкчү оҥорон таһаарар кыах баарын туһунан ХИФУ физико-техническэй институтун лабораториятын сэбиэдиссэйэ Сергей Васильев эттэ.  Ол курдук, саха ох саатын үс өттүттэн сканируйдаан, үүт-үкчү модела таһаарылларын, онон музей үлэһиттэрин кытары кинилэр үлэлэһэргэ бэлэмнэрин туһунан иһитиннэрдэ. «Биһиэхэ үтүктэргэ образецтар эрэ наадалар», — диэтэ.

Александр Жирков кэпсэтии иннинэ бэлиэтээбитин курдук, оҕунан ытыы Саха сиригэр олох умнууга барбатах. 1962 сыллаахтан туспа күрэхтэһии быһыытынан биллибитэ. Оччолорго бу көрүҥҥэ биир бастыҥ спортсменынан Павел Стасов биллибитэ. Онтон ыла оскуолаларга оҕолору оҕунан ытарга үөрэтэр секциялар, күрэхтэһиилэр ыытыллар буолбуттара. Ол эрээри 80-90 сс. оҕунан ытыыга болҕомто аччаабыта, секциялар сыыйа-баайа сабыллыбыттара. Арай Горнай улууһугар үлэтигэр бэриниилээх, бу спорт көрүӨүн сайыннарарга ис сүрэҕиттэн кыһаллар Анатолий Тимофеев эрэ оҕолору дьарыктыырын тохтоппотоҕо. Ол да иһин кылгас кэм иһигэр саха оҕунан ытааччылара олимпиада оонньууларыгар күрэстэһэр кыахтаах спортсменнарга тиийэ үүннүлэр. Биһиги Кристина Тимофеева-Устинованан, Степанида Артахинованан киэн туттабыт.

2010 сылтан оҕунан ытыыга болҕомто эмиэ күүһүрбүтэ. СЈ наукаҕа уонна үөрэххэ миниистирин солбуйааччыта Андрей Попов иһитиннэрбитинэн, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 700-тэн тахса оҕо оҕунан ытыыга дьарыктанар. Онтон 249 оҕо спорт бу көрүӨэр разрядтаахтар. Оҕолору үрдүк таһымнаах 20 тренер дьарыктыыр. Быйыл оҕунан ытыы Уөһээ Бүлүүгэ ыытыллар ХХ «Манчаары оонньууларын» бырагырааматыгар киллэриллибит.

Норуот депутата, Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна общественнай тэриллиилэргэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева кэпсэтии ис хоһоонноохтук ааспытын, саха ох саата аан дойдуга киэҥник биллэригэр ис сүрэхтэриттэн кыһаллар дьон элбэҕин биһирээбитин туһунан эттэ. Кини саха ох саатын оҥоһуутун уонна дьарыктаныы туһунан методическай көмө кинигэ тахсара наадалааҕын, национальнай спорт көрүҥүн быһыытынан сайыннарар көдьүүстээҕин уонна  ох саа спордун сайыннарыыга сокуон оҥорооччулар өттүлэриттэн өйөбүл баар буолуохтааҕын бэлиэтээтэ.

«Төгүрүк остуол» түмүгүнэн норуот маастардарын ох сааны оҥорууга тардар, аналлаах пособие таһаарар, оскуола үөрэнээччилэригэр оҕунан ытыы уонна ох сааны оҥоруу технологиятын тарҕатар, Олонхо ыһыаҕын бырагырааматыгар оҕунан ытыы күрэхтэһиитин киллэрэр туһунан этиилэри ылыннылар.

Санаалар

Прокопий Ноговицын, кыраайы үөрэтээччи, Хаҥалас Ой сэлиэнньэтин олохтооҕо:

— Саха ох саатын сөргүтэр туһуттан уустар үлэлэригэр болҕомто ууруохха наада. Саха ох саата тугунан уратылааҕый? Кини ырааҕы ытар. Былыргы үһүйээннэргэ сурулларынан, оннооҕор 500 м  тиийэ ытар эбит. Ол иһин ох саа уустара ким оҥоһуга ордук ырааҕы ытарынан куоталаһаллара ордук.

Кристина Тимофеева-Устинова, норуоттар икки ардыларынааҕы спорт маастара:

— Атын дойдуларга сылдьан көрдөхпүнэ, бары үгэс ох саалаахтар. Холобура, Кореяҕа үөрэнэ сылдьан, ох саанан ытыыга маассабайдык дьарыктаналларын хайҕыы көрбүтүм. Кореецтар Саха сиригэр ох саанан ытыы тоҕо өрө тутуллубатын дьиктиргииллэрэ. Угэскэ киирбит ох саанан ытыы күрэхтэһиитэ элбэх дойдуларга ыытыллар. Биллэн турар, үгэс ох саа уонна улахан күрэхтэһиилэргэ туттуллар классическай ох саа уратылаһаллар. Кыҥыыр дьөлөһөҕө, кирсин уларытар анал инструмена суохтар. Ол иһин үгэс ох саанан ытарга бэйэҥ ис туруккар эрэ эрэнэҕин. Угэс ох сааны баһылаабыт киһи, спортивнай ох саанан ытыыга ситиһиилэнэрэ чуолкай. Ох саанан ытыыны маассабай спорт көрүҥүн быһыытынан, Олонхо ыһыаҕар туспа күрэхтэһии быһыытынан киллэрэр туһунан «төгүрүк остуол» кыттааччыларын этиилэрин кытары сөпсөһөбүн.

Юрий Николаев, Саха сирин саахыматчыттарын федерациятын бэрэссэдээтэлэ:

— Читаҕа саахымат күрэхтэһиитигэр сылдьан, ох саанан ытыы күрэхтэһиитин көрбүтүм. Онно атын регионнар ох саанан ытыыга тренердэрэ көрсүһэн кэпсэппиттэригэр кыттыспытым. Ох сааны өрө туппут буряттар онно миэхэ: «Сахалар, дьиҥэр, биһиги иннибитинэ ох сааламмыттара. Уонна тоҕо үгэс дьарыккытын умуннугут? Сөргүтэргит буоллар, күрэхтэһиилэргэ буряттары куоһарыа эбиккит», – диэбиттэрэ. Онон биһиги ох саабыт аан дойдуга ураты миэстэни ылыаҕар эрэнэбин.

Александр Филатов, оҕолорго Саха сирин оҕунан ытыыга сүүмэрдэммит хамаандатын старшай тренерэ:

— Оҕунан ытыы үгэс көрүҥүн сөргүтэргэ уонна сайыннарарга сорук турбута олус үчүгэй! Маныаха дьоҕурдаах оҕо элбэх. Эрдэттэн ылсыбыппыт буоллар, төһөлөөх элбэх талааннаах оҕолору чочуйуо этибитий. Холобур, улуу тренер Дмитрий Коркин тустуу үгэс көрүҥүгэр тирэҕирэн оҕолору дьарыктаабыта. Ол үрдүк ситиһиилэри аҕалбыта. Онон 2018 сылтан саҕалаан ох саанан ытыыга үгэскэ олоҕуран спортивнай күрэхтэһиилэри  тэрийиэҕиҥ.