Саха сиригэр уопсастыбаннас тоҕо көхтөөҕүй?

Дьокуускай — амарах санааланыы куората

Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Тү­мэҥҥэ «Саха Өрөспүү­бүлү­кэтигэр коммерческайа суох общественнай тэрилтэлэргэ судаарыстыба өйөбүлүн туһунан» диэн тиэмэҕэ Бырабыыталыстыба чааһа ыытылынна. Тэрээһини Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, культураҕа уонна сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева салайан ыытта.
Билиҥҥи сайдыылаах аныгы кэмҥэ сиртэн хостонор баай да, техника да социальнай-экономическай сайдыыга дьайар күүс, төрүөт буолбатахтар. Дьайар күүһүнэн киһи, дьон, уопсастыба буолаллар. Ити да иһин уопсастыбаннас хамсааһыннарын судаарыстыба материальнай да, моральнай да өттүнэн өйөөн эрдэҕэ.
Антонина Григорьева дойду Уопсастыбаннай палаататын Форумугар Россияҕа уон саамай амарах санааланыы куоратын ааттаабыттарын туһунан бэлиэтээтэ. Куонкуруска 230 куорат, 7 тыһыынча дойду олохтооҕо кыттыыны ылбыт. Куораттар олохтоохторо төһө элбэх үтүө дьыаланы оҥорбуттарынан көрөннөр, куонкурус түмүгүн таһаарбыттар. Биһиги Дьокуускайбыт Москваны, Санкт-Петербуру кытта үһүс амарах санааланыы куоратынан ааттаммыт.
Бырабыыталыстыба чаа­һыгар ситиһиилэр эрэ буолбакка, баар итэҕэстэр эмиэ ыйылыннылар.

Бүтүн дойду көрдөрүүтүнээҕэр үрдүк

Өрөспүүбүлүкэбитигэр күн бүгүн коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэ ахсаана 2110-ҥа тиийбит. Аҥаардас Амма улууһугар 156 уопсастыбаннай түмсүү баар. 2010 сыллаахха ити уопсай сыыппара 1243-кэ тэҥнэһэрэ. Мантан көстөрүнэн, алта сыл иһигэр уопсастыбаннас көҕө икки бүк кэриэтэ улааппыт. Сүүс тыһыынча нэһилиэнньэҕэ уопсастыбаннай тэрилтэ тиксэринэн, биһиэхэ ити көрдөрүү бүтүн дойду көрдөрүүтүнээҕэр үрдүк. Ааһан эрэр 2016 сылга өрөспүүбүлүкэбитигэр коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ судаарыстыба 719 мөл. 870 тыһ. солк. өйөбүлү оҥорбут. Бюджет үбэ-харчыта 238 социальнай хайысхалаах уопсастыбаннай тэрилтэ ыытар үлэтигэр-хамнаһыгар көмө буолбут. Ити туһунан гражданскай уопсастыба институттарын сайыннарыы министрэ Сардаана Гурьева Бырабыыталыстыба чааһын кыттыылаахтарыгар билиһиннэрдэ.
Саха сиригэр дьон-сэргэ уопсастыбаннай үлэҕэ тоҕо олус көхтөөҕүй диэн санаа үөскүүр. Хаһыакка сурутуу, кинигэ бэчээттэтиитэ, быыбарга кыттыы буоллун, культурнай олоххо, о.д.а. нэһилиэнньэ наһаа диэн актыыбынай диэтэхпинэ, ким да мэлдьэспэт буолуохтаах. Ол курдук, биһиги дьоммут үгүстэрэ айар дьоҕурдаахтар, ити төрдүбүтүгэр баар. Онон дьон-сэргэ айыан-тутуон баҕарар. Киинтэн ыраах, кэнсиэрбэлэнэн сытарбыт, тыйыс тымныыбыт эмиэ оруолу оонньуур буолуохтаахтар. Маннык усулуобуйаҕа дьон түмсэ сатыыра, өйөһөрө олохпут-дьаһахпыт ирдэбилинэн буолар. Соҕотоҕун сылдьан, ыраах өнүйбэтиІ чуолкай. Томороон тымныылаах хоту сирбит философията маныаха сытар дии саныыбын.

¥лэлэрэ ситэ сырдатыллыбат
Министр Сардаана Гурьева бу хайысхаҕа үлэ-хамнас итэҕэс өрүттэринэн социальнай хайысхалаах уопсастыбаннай тэрилтэлэри сырдатыы уонна сиринэн-уотунан уопсастыбаннай бэйэни салайыныы (ТОС – территориальное общественное самоуправление) тэрилтэлэрин регистрациялааһын үлэлэрэ ситэтэ суохтарын ыйда.
Ааспыт сааскы көрдөрүүнэн өрөспүүбүлүкэбитигэр туспа юридическай сирэй быһыытынан регистрацияламмыт биэс ТОС баара. Итинтэн үһэ Дьокуускай куорат уокуруктарыгар, иккитэ тыа сиригэр (хас даҕаны нэһилиэнньэлээх пууну хабан) үлэлиир-хамсыыр.
Биллэрин курдук, киинтэн ыраах сытар сиргэ сайдыы, саҥаны саҕалааһын бытааннык кэлэр. Дойду үгүс регионнара сиринэн-уотунан уопсастыбаннай бэйэни салайыныы (ТОС) көрүҥүнэн үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара балайда бириэмэ ааспыт эбит буоллаҕына, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бу институту тэрийиигэ саҥа хамсааһыннар тахсан эрэллэр. Биһиэхэ ити институт саҥа сүүрээнинэн буолар.
Төһө даҕаны сиринэн-уотунан уопсастыбаннай бэйэни салайыныы, этэргэ дылы, дьыалаҕа-куолуга бытааннык киирдэр, өрөспүүбүлүкэҕэ, дьиІэр, маннык хайысханан үлэ-хамнас барбыта ыраатта. Ол курдук, 60-70-с сыллартан тыа сиригэр түөлбэлэр тэриллэннэр, уопсастыбаннас олор тула түмсүбүтэ. Ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр бөһүөлэктэргэ олох-дьаһах туруктаах буолуутугар түөлбэлэр оруоллара, суолталара улахан дии саныыбын.

ТОС — олохтоох бэйэни салайыныыга кэскиллээх хамсааһын. Бэйэлэрэ туспа муниципальнай тэриллии буолбатах, кыра бөһүөлэктэргэ үлэ ити көрүҥэ үүнэллэригэр-сайдалларыгар тирэх буолара саарбаҕа суох.
Уопсастыбаннас олохтоох бэйэни салайыныыга кыт­тыахтаах. Билигин өрөс­пүү­бүлүкэбитигэр 212 бөһүөлэккэ 867 түөлбэ үлэлиир.
Министр коммерческайа суох сектор үлэтин-хамнаһын көҕүлээһиҥҥэ сүрүн докумуоннарынан өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын 2013 сыл атырдьах ыйын 13 күнүнээҕи «Судаарыстыбаннай уонна социальнай политиканы олоххо киллэриигэ коммерческайа суох тэрилтэлэр оруолларын үрдэтэр туһунан» Ыйааҕа, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уопсастыбаннай хонтуруол», «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр социальнай хайысхалаах коммерческайа суох тэрилтэлэри судаарыстыбаннай өйөөһүн туһунан» сокуоннар, «2014-2019 сс. өрөспүүбүлүкэҕэ дьиэ кэргэн, демография уонна ыччат политикаларын олоххо киллэрии туһунан» судаарыстыбаннай бырагыраама иһинэн тустаах хайысхаҕа бырагыраама буолалларын бэлиэтээтэ.
Быйылгы сылга социальнай хайысханан үлэлиир коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ тустаах судаарыстыбаннай бырагырааманан 37 мөл. солк. көрүллүбүт. ¥үнэр 2017 сылга итиннэ көрүллэр үп – 50 мөл. солк. тиэрдиллиэхтээх. Бырабыыталыстыба чааһыгар норуот депутата Алена Атласова сэттэ эрэ социальнай хайысхалаах уопсастыбаннай тэрилтэҕэ үп-харчы көрүллэрэ кэмчитин бэлиэтээтэ.
ТОС-тар докумуоннары бэлэмнээһиҥҥэ, регистрацияны ааһыыга уустуктары көрсөллөрүн курдук, социальнай хайысхалаах коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэлэр үбүлэнэллэригэр эмиэ итиннэ, юридическай өттүнэн ыарахаттары көрсөр буолуохтаахтар. Тустаах министерство инникитин үчүгэй үлэлээх уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ үбүлэнэллэригэр уонна ТОС-р регистрацияланалларыгар докумуоннарын бэлэмнээһиҥҥэ көмө оҥоруон наада.

Дьон санаата кэлиэҕэ

Депутаттар дакылаатчыкка үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Ил Түмэн Арктика дьыалаларыгар уонна Хоту дойду аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева төрүт үгэстэрин тута сылдьар көһө сылдьар тірүт-уус общиналар коммерческайа суох тэрилтэлэр буолалларын бэлиэтээтэ. Кини: «Өрөспүүбүлүкэҕэ 300-кэ көһө сылдьар тірүт-уус община баар. Кинилэри үбүнэн-харчынан өйүөххэ баара», – диэн эттэ.
Оттон депутат Марфа Фи­­лип­пова ханнык эйгэҕэ үлэлиир коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэлэр ордук өйөбүлүнэн туһаналларын туоһуласта. Итини таһынан парламентарий тустаах тэрилтэлэр граҥҥа иккистээн кытталлара тіґі сөптөөҕүн туһунан ыйыталаста. Министр социальнай хайысхалаах, байыаннай-патриотическай иитиигэ, о.д.а. бырайыактар өйөнөллөрүн туһунан эттэ. Граҥҥа иккистээн кыттыыга ханнык да бобуу-хаайыы суоҕун туһунан бэлиэтээтэ. Ол курдук, Горнай улууһун Атамай нэһилиэгин «Ситим» уопсастыбаннай тэрилтэтэ уонна Саха сирин эдэр юристарын национальнай Ассоциацията иккитэ грант ылары ситиспиттэр.

Быйылгы сылга Саха АССР тэриллибитэ 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө бастыҥ уопсастыбаннай көҕүлээһиҥҥэ, бэрээдэги араҥаччылааһыҥҥа бастыҥ норуот дружинатыгар, социальнай хайысхалаах муниципальнай бырагыраамаларга куонкурустар биллэриллибиттэр.
Депутат Дмитрий Саввин тустаах министерствоҕа төһө киһи үлэлиирин, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлиир коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэлэр тустарынан ыйыталаста. Кини түөлбэлэргэ күүстээх болҕомто наадатын ыйда. Кырдьык, бөһүөлэктэргэ олох-дьаһах туруктаах буолуутугар түөлбэлэр оруоллара, суолталара улахан дии саныыбын.
Маны таһынан парламентарий Саха сирин Экологическай фондатын үбүнэн-харчынан өйүүр наадатын туһунан бэлиэтээтэ.
Аҥаардас энтузиазмынан үлэ, биллэрин курдук, уһун тыыннаммат. Хаһан эрэ син биир уостар, сүтэр-симэлийэр. Оттон судаарыстыба өттүттэн үбүнэн-харчынан өйөбүл баар буоллаҕына, дьон да санаата кэлэн үлэлиэҕэ-хамсыаҕа, айыаҕа-тутуоҕа.