Кэлин, демократия бириинсиптэрэ олоххо киирэннэр, университеты салайбыт, онно үлэлээбит уонна үөрэммит дьоннор тустарынан , тугу да кистээбэккэ суруйа сатыырга холонуу баар буолла. Уон сыл анараа өттүгэр, СГУ 50 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, оччоттоҕу ректор А.Н.Алексеев көҕүлээһининэн, СГУ-ну бүтэрбиттэр ассоциациялара — уопсастыбаннай тэрилтэ тэриллибитэ.
Ассоциация университет үлэтин сырдатыыга, нэһилиэнньэҕэ тиэрдиигэ үгүс өрүттээх үлэни ыыппыта. СГУ-ну бүтэбиттэр бастакы форумнарын, спортивнай ыһыахтарын бэрт үчүгэйдик тэрийэн ыыппыта. Ассоциация дириэксийэтин быһаччы салайбыт киһинэн урукку студпрофком бэрэссэдээтэлэ П.П.Брызгалов буолар. Эмиэ бу уопсастыбаннай тэрилтэ иилээн-саҕалаан, арааһынай сылларга СГУ-ну бүтэрбиттэр сүрэхтэригэр сөҥөрдө сылдьар эдэр саастарын тапталын ичигэс, эйэҕэс биһигинэн буолбут тапталлаах унверситеттарын туһунан ахтыыларын түмэн, «Өрүү биһиги сүрэхпитигэр» («Вечно в наших сердцах») диэн ааттаах, кинигэ бэчээттэммитэ. Мин ол кинигэни эрэдээксийэлээбит киһи буолабын.

Ол эрэн, саха норуотун сайдыытыгар тугунан да кэмнэммэт үтүөлээх-өҥөлөөх тапталлаах университеппыт туһунан суруйууга биир ситэ кыайтара илик боппуруос баар. Ол – кини политическай историята. Билигин даҕаны уопсастыба билиитигэр-көрүүтүгэр ситэ-хото тириэрдиллэ илик. Саха норуотун үгүс көлүөнэ интэлигиэнсийэтин иитэн-үөрэтэн таһаарбыт ытык кыһа бэйэтин олоҕор араас эриирдэри-мускуурдары, түһүүлэри-тахсыылары көрсүбүтэ. Араас кэмнэргэ, ол-бу сылтаҕынан киирэн-тахсан, оччотооҕу кэм биир ыарахан буруйдааһыныгар күтүрэнэн, «омугумсуйуу уйатынан» ааттана сылдьыбыттаах. Чуолаан 1968, 1979, 1986 сыллардаахха тахсыбыт быһылааннары куоһур туттан, университет кэллэктиибигэр политическай буруйдааһыны сүктэрэн,буорга-сыыска тэпсэ сатаабыттара. Мин ити этиллэр үс тубэлтэни илэ харахпынан көрбүт-билбит киһи буоларбынан,ханнык да «национализм» көстүүтэ суох этэ диэн сирдээҕи да, үөһээҥҥи да сууттарга мэктиэлиэхпин сөп.
Ол эрэн, кэлтэччи буруйдуур докумуоннар тэриллэ сылдьыбыттара. Балаһыанньа, быһыы-майгы ыарахан этэ. Оттон 1986 сыллаах айдааннаах уонна балыырдаах быһылаан туһунан этэ да барбаккын. Москваттан кэлбит хамыыһыйа (ССКП Киин кэмитиэтиттэн чопчу буруйдуур сорудахтаах буолан), тугу да аахсыбакка, кими да истибэккэ туран, университет салалтатыгар уонна бүтүн кэлэктиибигэр ыар буруйдааһыны сүктэрбитэ. Ол эрэн, олох кырдьыга син биир күөрэйэн тахсыбыта. Онон университет аата ырааһырбыта. Ол эрээри ити иһин ким, хаһан, ханнык «сиэртибэни» төлөөбүтэй? Ол туһунан билиҥҥэ диэри ханна да аһаҕастык кэпсэнэ, сурулла илик эбээт. Туох да саарбаҕа суох, бастакы охсууну университет салалтата ылбыта.
Дойдуга да буоллун, субьекка да буоллун политическай быһыы-майгы иһин былааһы тутан олорор дьон бастакынан эппиэти сүгэллэр. Саха университетын национализм мөкү көстүүлэригэр буруйдааһын үөһэттэн, Компартия Киин кэмитиэтиттэн, түспүтэ. Ол эрэн, онно кимнээх ытаһа охсон биэрэр этилэрий? Билигин кинилэр тоҕо история ааспыт былытын кэннигэр саһан хааллылар? Норуот бэйэтин «дьоруойдарын» билиэхтээх буолбатах үһү дуо? История кырдьыгын кистии сатааһын – бу сымыйалааһын буолар. Биһиги оннук сымыйа историянан олоруохпутун баҕарбаппыт. Онон кырдьгы суруйар кэм кэллэ быһыылаах. Маны мин ыччат дьоммутугар,эдэр историктарга, туһаайан этэбин.
Бу сырыыга, университекка үөрэммит уонна үлэлээбит киһи быһыытынан (барыта 45 сыл устата), университет алта ректорын туһунан тус бэйэм санаабын этэргэ холонуом. Ааҕааччылар миигин сөпкө өйдүөхтэрэ дии саныыбын. Биир улахан өйдөөх киһи «биһиэхэ баара-суоҕа кырдьык эрэ наада» диэн турардаах. Оттон кырдьык барыбытыгар наада.
Норуот бэйэтин тапталын дойду биллиилээх суруйааччыларыгар уонна поэттарыгар аныыр. Оттон Саха судаарыстыбаннай университетын урукку кэмнээҕи устудьуоннара бэйэлэрин ытыктабылларын, махталларын ректордарыгар аныыр этилэр. Тус бэйэм ол итии сүрэхтэртэн тахсыбыт Махталга кыттыһан туран, Авксентий Егорович Мординов, Иннокентий Гаврилович Попов, Ариан Ильич Кузьмин, Василий Васильевич Филиппов уонна Анатолий Николаевич Алексеев тустарынан тугу уонна төһөнү билэрбин суруйарга холонуом.

Саха сиригэр үрдүк үөрэх кыһатын суолтатын туһунан

Бу туһунан профессордар И.М.Романов ( пединститут аһыллыытыгар анаан), А.Е.Мординов (СГУ-ну тэрийии саҕана), Г.П.Башарин (СГУ-га М.К.Аммосов аата иҥэриллэр үөрүүлээх миитинигэр) улахан суолталаах тыллары этэн тураллар. Ону кылгастык биэрдэххэ, кинилэр үрдүк үөрэх тэриллиитин саха норуотун дьоло диэн сыаналаабыттара. Наука корифейдара ХХ үйэҕэ Саха сиригэр мантан ордук норуокка туһалаах уонна суолталаах сабыытыйа суох этэ диэбиттэрэ. Күндү ааҕааччы, мөккүһэргэ тиэтэйимэ, ити этиилэр ис суолталарын дириҥэтэн өйдүүргэ кыһан.
Саха сиригэр үрдүк үөрэх салаата диэтэхтэринэ, биһиги 1934 сылтан саҕалаан, бүгүӨӨү күннээҕи диэри кэми өйдөөн кэлиэхпит. Ол аата Саха судаарыстыбаннай педагогическай института, Саха судаарыстыбаннай университета, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет утумнаах кэлим сайдыыларын бииргэ тутан көрөбүт. Онон, бастатан туран, Саха сиригэр үрдүк үөрэх кыһатын суолтатын быһаарар наада буолан тахсар.

Бастакы сүрүн суолтата — политическай хабааннаах. Саха сиригэр педагогическай институт тэриллиитэ – бу эдэркээн автономнай өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу салалтатын көҕүлээһинэ, туруорсуута уонна тэрийиитэ этэ. Кинилэр политическай өтө көрүүлэрин, хорсун-хоодуот санааларын сөҕүөххэ уонна ол онно сүгүрүйүөххэ эрэ сөп. Бастыҥ дьоммут үрдүк үөрэҕэ суох Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтэ инники сайдар кыаҕа суох диэн ырааҕы ытар сыалынан, итинник толкуйга кэлбиттэригэр ханнык да саарбахтааһын баар буолуон сатаммат. Санааҥ көрүөҕүҥ, ааспыт үйэ 30-с сылларыгар дойдуга бүттүүн алын сүһүөх уонна 7 кылаастаах үөрэхтээһин соруга олоххо киллэриллэ турара. Оттон орто үөрэхтээһин саҥардыы атаҕар тура сатыыр кэмэ этэ. Јрөспүүбүлүкэҕэ анал үрдүк үөрэх тэрилтэтин дьиэтэ-уота диэн суоҕа, учебниктар уонна преподавателлэр тустарынан этэ да барыллыбат. Оттон устудьуоннар олоруохтаах уопсайдарын, үөрэнэллэригэр баар-суох тыынньаларын — истипиэндьийэлэрин туһунан тугу этиэххэ сөбүй? Кураанах кэриэтэ сиргэ үрдүк үөрэх кыһата тэриллибитэ эбээт, доҕоттор! Хайдахтаах сыранан, ыра санаанан тэриллибитэ эбитэ буолуой?! Манна барытыгар ССКП Саха сиринээҕи кэмитиэтэ уонна өрөспүүбүлүкэ бырабыытылыстыбата баһылыыр-көһүлүүр, иилиир-саҕалыыр оруолу ылбыттара. Ол махталлаах дьыала ситэ сырдатылла илик.
Иккис суолтата — практическай хабааннаах. Пединститут сүрүн соруга — оскуолаларга үрдүк анал үөрэхтээх учууталлары бэлэмнээһин этэ. Саха сиригэр «култуурунай өрөбөлүүссүйэни» олоххо киллэрэргэ улахан оруолламмыта уонна үөрэх таһымын үрдүкү кэрдиискэ таһаарбыта. Саха сэбиэскэй интеллигенциятын бастакы көлүөнэтин иитэн-үөрэтэн таһаарбыта. Пединститут өссө биир өлбөөдүйбэт үтүөтүнэн Саха судаарыстыбаннай университета тэриллиитигэр сөптөөх матырыйаалынай уонна бигэ духуобунай төрүтү уурбутугар сытар.
1956 сыллаахха ССРС бырабыытылыстыбата Саха судаарыстыбаннай университетын тэрийэр туһунан уурааҕа тахсыбыта. Ол уураах суолтатын туһунан профессор Г.П.Башарин 1992 сыллаахха. маннык этэн турар (ис хоһооно үчүгэйдик өйдөннүн диэн нууччалыы этиллибитинэн биэрэбин): « Он сделал подлинную революцию в истории образования, подготовки кадров для развития отраслей хозяйства, культуры и здравоохранения, в истории формирования и роста научных учреждений, возникновения и развития науки в республике».
Университет (2006 сыллааҕы дааннайынан) Саха сирин норуотун хаһаайыстыбатын араас салааларыгар 50-тан тахса тыһыынча исписэлиистэри бэлэмнээн таһаарбыта. Бу исписэлиистэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит «көмүс фондата» буолбуттара. Соторутааҕыта СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын туһунан халыҥ кинигэ бэчээттэнэн таҕыста. Онно бу факультеты бүтэрбит бары устудьуоннар испииһэктэрэ уонна сорохторун ахтыылара бэчээттэммит. Биир махталлааҕынан, устудьуоннары үөрэппит преподавателлэр, учуонайдар ааттара-суоллара, биографиялара сиһилии суруллан киирбиттэрэ буолар. СГУ бу факультетын бүтэрбиттэр Саха сирин тыатын хаһаайыстыбата сайдыытыгар сүүнэ кылааттарын киллэрбиттэрэ араас сыыппараларынан, көрдөрүүлэринэн уонна дааннайдарынан толору бигэргэтиллибит.
үһүс суолтата. Саха сирин сайдыытыгар инникилээн иһэр модун күүс буолбутугар сытар. Үрдүк үөрэх Саха Өрөспүүбүлүкэтин сайдыытын инники хамсатар күүһүнэн буолар оруола хаһан да ахсыа-аҕырамныа суоҕа. Кини олох бары хайысхаларыгар барар уларыйыылары-тэлэрийиилэри сыысхала суох көрдөрөр барометр курдук. Итини биһиги өссө атыннык, уопсастыба сайдыытын инники сирдээччи диэхпитин сөп. Университеты бүтэрбиттэр истэригэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин политическай, экономическай уонна социальнай сайдыытыгар улахан үтүөлээх дьоннор баалларын бары билэбит. Аҥаардас Г.И Чиряев, А.Я.Овчинникова ааттара да үгүһү этиэн сөп.
Төрдүс суолтата. Һрдүк үөрэх кыһата уһун уонна сындылҕаннаах айаҥҥа бары ырахаттары чиэстээхтик туораан кэлбитигэр сытар. Бэл биирдиилээн киһи күннээҕи олоҕор үгүс уустуктары көрсөр уонна туоруур. Оттон уонунан тыһыынча эдэр ыччат күннээҕи, ыйдааҕы, сыллааҕы олоҕор төһөлөөх үөрүүнү, дьолу, хомолтону, санаа түһүүтүн көрсөрө буолуой?! Ону барытын санаатын күүһүнэн уйан, туораан эрдэҕэ.

Аны араас «политическай долгуннарга» саба оҕустаран, үөһээ-аллараа түһэр түгэннэрэ үөскүүр этилэр. Итинник уустук кэмнэргэ университеты түөстэринэн хаххалыыр күүстэр өрөспүүбүлүкэҕэ баар этилэр уонна үксүгэр кыайыылаах тахсаллара. Хаста да төхтөрүйэн, сорунан туран, университеты «национализм уйата» диэн буруйдуу сатаабыттарын үрдүнэн, СГУ «Норуоттар доҕордоһуулара» диэн ССРС уордьанынан наҕараадаламмыта. Ити уурааҕы оччолорго партия уонна дойду муҥур тойоно К.У.Черненко илии баттаан турар.
СГУ иитэр-үөрэтэр үлэтин үрдүк таһымҥа таһаарбыт, университеты сымыйа холуннарыылаах сидьиҥ буруйдааһыннартан төһө кыахтара баарынан көмүскээбит, туох-ханнык иннинэ үлэһиттэрин уонна устудьуоннарын интэриэстэринэн салайтарбыт ректордарга, профессордарга уонна преподавателлэргэ, устудьуонарга уонна итини турууласпыт бары дьоҥҥо барҕа махтал буолуохтун! Онон, Саха сирин историятыгар университет үтүө аата чөлүгэр түһэн, олох кырдьыга өрөгөйдөөн, СГУ үрдүк үөрэхтээһин систиэмэтигэр өр сылларга киллэрбит көмүс кылаата кырдьыктаахтык сыаналанан турар.