Сахалар бастакы сийиэстэрэ: бас-көс дьон мустубуттара

Романовтары эҕэрдэлиир делегаттары талыы

Василий Никифоров-Күлүмнүүр уонна оччотооҕуга сахалартан өркөн өйдөөхтөрө улахан сугулаан тэрийэн, олох хаамыытын ирдэбилинэн үөскээбит боппуруостары ырытыһар кэм кэлбитин өйдүүллэрэ. Эбиитин маныаха тоҕоостоох төрүөт тосхойбут — Романовтар дойдуну салайбыттара 300 сылын туолар бырааһынньыгар Саха сириттэн делегаттары талар наадата тирээбит. Ити дьон этиилэрин губернатор Иван Иванович Крафт ылынан, сийиэһи ыытарга сөбүлэҥин биэрбит. Улуустартан уопсайа 45 киһи сийиэс делегатынан талыллыбыт. Бэрэссэдээтэлинэн Василий Никифоров-Күлүмнүүр буолбут. Сийиэскэ саха норуотун дьылҕатын таарыйар үгүс боппуруостары көрбүттэр.

Бастакытынан сийиэһи тэрийэргэ төрүөт буолбут боппуруоһу – Романовтар салайыыларын үбүлүөйдээх даататын бэлиэтиир бырааһынньык чэрчитинэн ыытыллар тэрээһиннэри көрбүттэр.

Архыып матырыйаалларыгар сурулларынан, сийиэс үөрүүлээхтик саҕаламмыт. Чопчулаан эттэххэ, сийиэс 1812 сыллаах Аҕа дойду сэриитин 100 сыллаах үбүлүөйдээх даататын кытары сөп түбэспит. Сийиэс кыттааччылара бу бырааһынньыкка көхтөөхтүк кыттыспыттар. Олохтоохтору кытары парадтаабыттар, үөрүүлээх демонстрацияҕа уонна Кафедральнай соборга мэлиэбэҥҥэ сылдьыбыттар.

Ол курдук, боппуруостары көрүү бэрт көхтөөхтүк саҕаламмыт. Бастакы боппуруос сүнньүнэн үгүс этиилэр киирбиттэр. Холобур, Мэҥэ улууһун баһылыга Д.И.Слепцов Дьокуускайга бырааһынньыгы көрсө Михаил Романов ыраахтааҕыга пааматынньык туруорар туһунан эппит. Оттон делегат Е.М. Егасов пааматынньык оннугар оскуола эбэтэр балыыһа арыйар туһунан этии оҥорбут. Ол эрээри, бу этиилэри кэлэр сийиэскэ, ол эбэтэр былааннаабыттарынан 1913 сыл олунньу 21 күнүгэр көрөр туһунан быһаарбыттар.

Романовтар ыраахтааҕылаабыттарын бэлиэтиир үбүлүөйдээх бырааһынньыктарыгар барааччылары талыы боппуруоһа үгүс мөккүөрү тардыбыт. Бырааһынньыкка барааччылар испииһэктэригэр П.Н.Сокольников, В.Н.Ксенофонтов, Г.В.Никифоров уонна Н.О.Кривошапкин киирбиттэр. Ол эрээри Кривошапкин уонна Ксенофонтов, бэйэлэрэ кырдьаҕастарын ыйан туран, аккаастаммыттар. Онуоха Д.И.Слепцову уонна А.Е.Капитоновы киллэрэргэ эппиттэрин, кинилэри үбүнэн өйөөтөхтөрүнэ эрэ барар кыахтаахтарын биллэрбиттэр. Онуоха сорох делегаттар В.В. Никифоров-Күлүмнүүр бэйэтин үбүнэн барыан сөбүн туһунан сабаҕалаабыттар. Василий Васильевич Никифоров этиллибит усулуобуйаҕа аккаастанарын эппит. Оттон делегат М.С.Шеломов, төһө да Никифоровы Саха сириттэн бэрэстэбиитэл быһыытынан ыытар туһунан этиини өйөөтөр, кини бу иннинэ хаайылла сылдьыбыта бэрэстэбиитэл быһыытынан барарыгар мэһэйдиэн сөбүн туһунан сабаҕалаабыт. (Никифоров 1906 сыллаахха «Сахалар сойуустарын» тэрийбитин иһин биир сылга хаайылла сылдьыбыт. – Авт.)  Маныаха Василий Васильевич хаайыыга сыта сылдьыбыта кинини сокуонунан хааччахтаабатын, ол эрээри император коронациятыгар Саха сириттэн бэрэстэбиитэл быһыытынан сылдьыбытын иһин, бу сырыыга атын киһи барара ордугун, барааччылары бары өттүнэн өйүүргэ бэлэмин иһитиннэрбит. Сийиэһи салайааччылар киниэхэ махтанан бараннар, депуттары талыы сэкирэтээринэн оҥорбуттар.

Кимнээх талыллыбыттарай?

Түмүгэр үгүс дьүүллэһии кэнниттэн депутация састаабыгар Боотуруускай улуустан быраас П.Н.Сокольников, Јлүөхүмэ уокуругун мировой судьуйата А.Е.Капитонов, Мэҥэ улууһун кулубата Д.И.Слепцов киирбиттэр. Бүлүүлэр бэйэлэрин делегаттарынан Н.И.Тимофеевы талбыттар. Оттон сэкирэтээр быһыытынан Күлүмнүүр барар буолбут. Саха сириттэн бэрэстэбиитэллэри талыы кэнниттэн, аны үбүлээһин боппуруоһугар кэлэн иҥнибиттэр. Онно кыратык өйдөспөт буолуу тахсыбыт.  Губернатор И.И.Крафт биир киһи ороскуотугар 500 солк. анаабыт. Сийиэс делегата И.С.Говоров барааччылар бу суумаҕа сөбүлэһэр буоллахтарына, кини Бороҕон улууһуттан бу сууманы хомуйарга кыттыһарын уонна Романовтар үбүлүөйдээх бырааһынньыктарыгар кыттар улахан чиэс буоларын туһунан эппит.   Онуоха Василий Никифоров бу тыллартан өһүргэнэн турбут. «Мин чиэс-бочуот туһугар барар буолбатахпын, мин депутацияҕа сэкирэтээрдии барабын. Оччотугар сэкирэтээрдииртэн аккаастанабын, баҕалаах киһиэхэ туран биэрэбин», — диэбит. Сокольников Никифоров аккаастаммытын иһин эмиэ аккаастанарын биллэрбит. Бырааһынньыкка делегатынан талыллыбыттар сүбэлэһэ түһэн баран санааларын биллэрбиттэр. Ол курдук, биир киһиэхэ 500 солк. олус кыратын, ааҕан көрөн баран, 1000 солк. ороскуотуралларын, өскөтүн, бу суума олус улахан диир буоллахтарына, кинилэр бу эбээһинэстэн аккаастаналларын туһунан иһитиннэрбиттэр.

Кинилэр санааларын истэн баран, сийиэс хас биирдии киһи ороскуотугар 1000 солк. биэрэр туһунан быһаарбыт. Ол курдук Н.О.Кривошапкин этиитинэн, депутация ороскуотугар үбү сиэртибэлээһин көмөтүнэн хомуйар туһунан этии киллэрбит. Бэйэтэ бастакынан 500 солк. киллэрбит. Сийиэскэ уопсайа 1040 солк. хомуйбуттар. Хаалбыт сууманы олохтоохтор ахсааннарынан көрөн улуустартан хомуйарга соруктаммыттар. Бу курдук саха сириттэн депутатынан барааччылар боппуруостара быһаарыллыбыт.

Сийиэс делегата

Сайдыы суолун тутуспут Слепцов

Боотуруускай улууһун делегата – Григорий Вонифатьевич Слепцов. Бу хаартыска 1913 сыллаахха Дьокуускайга оҤоһуллубут. Кини манна дьиэ кэргэнин кытары  түспүт: Григорий Вонифатьевич, кэргэнэ Евдокия Сергеевна, уола Михаил, кыргыттара Маня уонна Вонифатий.

Боотуруускай улууһун алааһыгар олорбут тыа ыала. Кинилэр үҥрэххэ, сайдыыга тардыһыылаахтара. Ыал аҕата кинигэ мунньара, оҕолоругар бэрт улахан библиотека хаалларбыт. Итиэннэ оҕолоругар оччотооҕу кэм технологиятын чыпчаалын – проекциялыыр фонары суруйтарбыт эбит. Бу тэрил көмөтүнэн оҕолоро араас интэриэһинэй тиэмэлэринэн диапозитив көрөллөр эбит. Ийэлэрэ нуучча норуотун остуоруйаларын сахалыы тылбаастаан киэһэ аайы оҕолоругар кэпсиирэ.

Григорий аҕата Вонифатий Харлампьевич Слепцов улууска уонна уобаласка ситиһиилээх предприниматель уонна бэдэрээтчит быһыытынан биллэрэ. Кини атыы-эргиэн хампаанньаларын таһаҕаһын Охотскайтан Дьокуускайга диэри таһыынан дьарыктанар эбит.

Григорий Вонифатьевич эдэр сааһыттан араас общественнай тэрээһиннэргэ кыттара. Хаста да ыстаарастанан талылла сылдьыбыт. 23 сааһыгар «Бочуоттаах инородец» диэн ааты сүкпүт. 1912 сыллаахха аҕатын кытары Сахалар сийиэстэригэр делегатынан талыллыбыттар. Сийиэскэ көхтөөхтүк кыттыбыт, араас боппуруостарга тыл эппит. 1922 сыллаахха Сэбиэти олохтуур сийиэс делегатынан талыллыбыт. 1920-1926 сс. норуот судьуйатынан үлэлээбит. 1927 сыллаахха бу дуоһунаһыттан уураппыттар. Кини олоҕун төрүтүнэн кулаактааһыҤҤа түбэспит уонна гражданин быһыытынан бары бырааба быһыллыбыт.