Сахалар бастакы уобаластааҕы сийиэстэрин 105 сылын көрсө: Норуот санаатын кынаттаабыта

Ааспыт суруйуубар сийиэс делегаттара Романовтар династиялара дойдуну салайбыта 300 сылын туолар бырааһынньыгар Саха сириттэн кытта барар дьону талары ырытыспыттарын таһаарбытым. Боппуруос биир бастакынан көрүллүбүтэ, тоҕо диэтэххэ, бу тиэмэ  сийиэһи тэрийэргэ сүрүн төрүөтүнэн буолбута. Сийиэскэ улуустартан уопсайа 45 делегат кыттыбыт. Бэрэссэдээтэлинэн Василий Никифоров-Күлүмнүүр буолбут.

Кыаммат араҥаҕа болҕомто

Уөрэнэр сахаларга стипендия олохтуур туһунан боппуруос, хантан үбүлүнэрэ чопчуламмакка, үгүс мөккүөрү үөскэппит. Стипендия анааһын сүнньүнэн этиилэри бэлэмниир анал хамыыһыйа тэриллибит. Сийиэскэ бу этиилэри ырытан баран, Романовтар үбүлүөйдээх дааталарын бэлиэтиир тэрээһиннэр чэрчилэринэн биир дьоһун дьаһаныынан үрдүк, орто уонна алын сүһүөх үөрэх кыһаларыгар үөрэнэр дьадаҥы араҥа оҕолоругар, ол иһигэр тоҥустарга, ламуттарга, юкагирдарга стипендия анааһын буолар диэн ис хоһоонноох  уураах таһаарбыттар. Сийиэс кыттыылаахтара стипендия олохтуур туһунан бырайыагы улуустар мунньахтарыгар ырыталларыгар, өскөтүн бырайыагы бигэргэтэр түгэннэригэр 1913 сыл бастакы аҥаарыттан хас биирдии эр киһиттэн 5 хап. хомуйар туһунан губернатор сорудахтыырын туһунан көрдөспүттэр.  Ол курдук бырайыак балаһыанньатынан 10 сыл устата сылын аайы 3000 солк. хомуллара былааннаммыт. Сийиэс кэмигэр делегаттар көҕүлээһиннэринэн 1050 солк. хомуллубут, ол онтон 500 солкуобайы Николай Осипович Кривошапкин укпут.

Кураан дьыл содула, бааһынайдарга сир

Олох хаамыытын ирдэбилинэн үөскээбит боппуруостары сийиэскэ ырытыһар кэм кэлбитин өйдүүллэрэ. 1909-1912 сс. Дьокуускай таһыгар уонна Бүлүү уокуругар кураан дьыллар сатыылааннар, бурдук үүнүүтэ түһэн, аччыктааһын буолбут. Биир дууһаҕа 14-25 кг эрэ бурдук тиксэр балаһыанньата үөскээбит, сүөһү ыран охтон уонна сатаан иитэр кыах суох буолан өлөртөөннөр, сүөһү урукку ахсааныттан аҥаарын нэһиилэ хаалларбыттар. Кураан дьыл кэмигэр судаарыстыбаттан иэс ыланнар, нэһилиэнньэ тыыннаах хаалбыт. Ол эрээри улахан иэскэ киирбит. Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорор Саха кыраайа бу иэһин сатаан төлөһөр кыаҕа суоҕа өтө көстөрө. Ол иһин сийиэс делегаттара иэстэрин аһылык хапытаалыгар холбуур туһугар көрдөһүү түһэрэригэр уобалас губернаторыттан көрдөспүттэр.

Киин уобаластартан бааһынайдары Саха сиригэр көһөрөр туһунан боппуруос сийиэскэ эмиэ көтөҕүллүбүтэ. Делегаттар ордук бу түгэҥҥэ сир боппуруоһа хайдах быһаарылларыгар долгуйаллара. Сийиэс кыттааччылара атын уобаластан бааһынайдары көһөрөллөрүн утарбаттара, ол эрээри биир боппуруос долгутара – көһөн кэлээччилэргэ сир биэрии. Н.П.Сокольников олохтоох дьон сирдэрин былдьаабаттарыгар, босхо сирдэри биэрэллэригэр көрдөспүт. Угүс делегаттар кини этиитин өйөөбүттэр. Губернатор И.И.Крафт көһөн кэлэр бааһынайдарга сир биэриэх иннинэ, бырабыыталыстыба, бастатан туран, олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин учуоттуоҕун уонна бу боппуруос сүнньүнэн дьон этинэллэригэр кыах бэриллиэҕин туһунан этэн, сийиэс кыттааччыларын уоскуппут.

Сийиэс кэлиҥҥи мунньахтарыгар уобалас иһинээҕи боппуруостары көрбүттэр: Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа саха ыччата үөрэнэрин курдук сэргэ кылаас аһар, Сибиири үөрэтэр уопсастыба иһинэн этнографическэй салаа тэрийэр, олохтоох кустарнай бырамыысыланнаһы, ордук мааман уҥуоҕуттан оҥоһуктары сайыннарар сыаллаах мастырыскыайдары арыйарга үп көрөр, олохтоохтор дьиэлэрин тупсарар туһунан боппуруостары.

Сийиэс саха норуотун сүргэтин көтөхпүтэ

2012 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр бастакы уобаластааҕы сахалар сийиэстэрэ түмүктэммит. Губернатор И.И.Крафт атырдьах ыйын 29 күнүгэр сийиэс кыттааччыларыгар тыл эппит. Онно кини: «Романовтар ыраахтааҕылаабыттара 300 сылын туолара Арассыыйаҕа олус суолталаах түгэн», – диэн эппит. Тыл этиитигэр кини биир түгэҥҥэ тохтообут. Кини: «Олохтоох сахалартан сирдэрин былдьаан баран, түҥ тыаҕа олохтоору экспедиция сири кээмэйдиир диэн сурах уобаласка тарҕаммыт», – диэн туран, сурах сымыйатын, айылҕаны уонна сири үөрэтэр экспедиция буоларын, хаһан эмит Саха сирин холуонньа оҥостор да буоллахтарына, олохтоох нэһилиэнньэ сирэ тыытыллыбатын, көһөн кэлээччилэри баһыламматах сирдэргэ олохтуохтарын туһунан эппит уонна нэһилиэнньэни уоскуталларыгар сийиэс кыттааччыларыттан көрдөспүт.

Историк Василий Федоров ыстатыйатын түмүгэр маннык суруйар: «90-с сылларга диэри Сахалар бастакы сийиэстэрин монархическай диэн сыаналыыллара. Кырдьык, сийиэс кыттааччыларын истэригигэр улуус кулубалара, нэһилиэк ыстаарасталара, ыраахтааҕы бэрэстэбиитэллэрэ эрэ баар буолбатахтар этэ. Төрөөбүт кыраайдарын туһугар ис сүрэхтэриттэн кыһаллар, сахалар үөрэхтээх уонна чэгиэн буолалларын туһугар үптэрин харыһыйбат патриоттар бааллара – Н.О.Кривошапкин, Е.Д.Николаев, И.Ф.Соловьев. Итиэннэ саха интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрэ – В.В.Никифоров, П.Н.Сокольников, Е.М.Егасов уо.д.а. Ол иһин ыраахтааҕы уонна консервативнай  уопсастыба бэрэстэбиитэллэрэ сийиэскэ бэйэлэрин олус көхтөөхтүк биллэрбэтэхтэр. Сүрүн боппуруостары ырытыһыы олохтоох интеллигенция бэрэстэбиитэллэрин көҕүлүнэн ыытыллыбыт. В.В.Никифоров бэрэссэдээтэллээн сийиэскэ көтөҕүллүбүт боппуруостар үчүгэй түмүктээхтик быһаарыллыбыттар. Сийиэс уопсастыбаннай саҕалааһын быһыытынан ыытыллан, манна ылыныллыбыт уураахтар уонна быһаарыылар сокуоннай күүстэрэ суохтара. Ол гынан баран, норуот санаатын көтөхпүтэ.

Сийиэс үлэтин итэҕэс өттүттэн көрөөччүлэр эмиэ бааллара. Холобур, вице-губернатор Нарышкин «сийиэс «левай? сахалар эрэ этиилэринэн ыытыллыбыта, правай сахалар левайдар быыстарыгар сүтэн-симэлийэн хааллылар; стипендиялар куорат оскуолаларыгар, таҥара оскуолаларыгар анамматылар, Романовтары эҕэрдэлээһиҥҥэ левай сахалар лидердэрэ В.В.Никифоров, П.Н.Сокольников, Д.Слепцов талылыннылар» диэн кыһыйан туран суруйбут ».

Салгыы Василий Игнатьевич сийиэскэ талыллыбыт депутация киниэхэ сүктэриллибит соругун хайдах курдук туруулаһан туран толоро сатаабытын туһунан суруйар. «Сахалар бастакы сийиэстэрэ ыраахтааҕылаабыт Романовтар дьиэлэрин бырааһынньыгар барар депутацияҕа үрдүкү салалта иннигэр Саха уобалаһыгар тыҥаабыт боппуруостары этэҥҥэ быһааралларыгар көрдөһөллөрүгэр соруктаабыт. Депутация Санкт-Петербурга 1913 сыл олунньутугар тиийбит, Романовтар 300 сыллаах үбүлүөйдэригэр кыттыбыт. Онтон киниэхэ сүктэриллибит сүрүн соруктарын толорорго туруммут. Империя министиэристибэлэрин уонна биэдэмистибэлэрин иннигэр Саха кыраайыгар суолталаах 14 боппуруоһу көтөхпүт. Депутация ый устата бу хайысхаҕа үлэлээбит. Ол курдук маннык боппуруостары туруорбуттар: Саха уобалаһыттан Судаарыстыбаннай думаҕа биир депутаты талар туһунан быраабы төнүннэрии, земствоны олохтооһун, Саха сиригэр сыылкаҕа ыыталларын тохтотуу,  сир боппуруоһун, ссудалары уонна кыра кредиттэри биэрии, ситэри төлөммөтөх иэһи холбооһун, тимир суол тутуутун туһунан уо.д.а. Ситэри төлөммөтөх иэһи холбооһун туһунан көрдөһүү эрэ толоруллубут, атын боппуруостарынан хамсааһын тахсыбатах. Ол саҕана атыны күүтүллүбэт да этэ. Ыраахтааҕы салалтата бу боппуруостары быһаарар баҕата да, үбэ да суоҕа. Ол да буоллар, депутация кыттааччылара хайдах курдук дьулуурдаахтарын, бэйэлэрин дьыалаларын толору билэллэрин дакаастаабыттара…»

Сардаана КУЗЬМИНА.