Сахалыы оҥоһуктарбытын көмүскүөххэ

Бүттүүн саха норуотун кыһалҕата

Баҕар, көннөрү таҥаһы-сабы, араас тэрили үтүгүннүннэр (үтүктэллэр даҕаны). Ол да туох аанньа буолуой? Уопсайынан, уорар диэн туох да үчүгэйэ суоҕун киһи барыта билэр. Бүтүн норуот култууратыгар, духуобунай баайыгар өтөн киирии… Киһи өйүгэр-санаатыгар баппат быһыы-майгы. Ити биирдиилээн уустарбыт, урбаанньыттарбыт эрэ кыһалҕалара буолбатах. Бу — бүттүүн саха норуотун улахан кыһалҕата. Маны өйдүөх тустаахпыт.
Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, культураҕа уонна сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ сис кэмитиэтэ ити тирээн турар боппуруоска «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун уус-уран оҥоһуктарын сокуонунан сүрүннээһин кыһалҕаларын туһунан» диэн тиэмэҕэ «төгүрүк остуолу» ыыппыта.

Тэрээһиҥҥэ норуот депутаттара, министерстволар, биэдэмистибэлэр, общественнай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ үгүс санааны эппиттэрэ.
Аныгы кэмҥэ Саха сирин норуоттарын баай уонна ураты культураларын харыстааһын биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бастакы суолталаах соругунан ааҕыллар.

Хайдах харыстыахпытын сөптөөҕүй?

Культурнай-духуобунай баайбытын, национальнай оҥоһуктарынан дьарыктанар урбаанньыттарбытын хайдах харыстыахпытын, көмүскүөхпүтүн сөптөөҕүй?

Бастатан туран, сокуонунан араҥаччылыахпытын наадалаах. 1998 сыллаахха ахсынньы 9 күнүгэр Государственнай Дума «Норуот уус-уран оҥоһуктарын туһунан» диэн федеральнай сокуону ылыммыта. Оттон Ил Түмэн 2009 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр норуот уус-уран оҥоһуктарыгар судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан» диэн сокуону ылыммыта. Тустаах федеральнай сокуоҥҥа биһиги түбэлтэбитигэр сыһыаннааҕы булан көрбөтүм.

Юридическай үөрэҕим суох эрээри, кытайдар ити быһыыланыыларын плагиаттааһынынан ааттыам этэ. Юриспруденцияҕа ити өйдөбүл туһунан туох сурулларый? «Умышленное действия по незаконному присвоению авторства на чужое произведение литературы, искусства или науки, влекущие за собой гражданскую и даже уголовную ответственность», – диэн сурулла сылдьар. «Плагиат» диэн французскай тылтан киирбит «ограбление, похищение» диэн өйдөбүллээх. Ааптар быраабын кэһэн, плагиаттааһыҥҥа түбэспит киһи, дьон Российскай Федерация Холуобунай Кодексатын 146 ыстатыйатын 1 ч. эппиэтинэскэ тардыллыахтаахтар.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр норуот уус-уран оҥоһуктарыгар судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан» диэн сокуоҥҥа бу боппуруоска сөптөөх уларытыылар киириэхтэрин наада.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр ити эйгэҕэ 4 тыһыынча кэриҥэ киһи үлэлиир, айар-тутар. Итинтэн икки сүүсчэкэ киһи «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара» диэн ааты сүгэллэр. Оттон үс сүүстэн тахса киһи «Уус-уран оҥоһуктар маастардара» диэн ааттаахтар-суоллаахтар. Билигин норуот уус-уран оҥоһуктарын истэригэр барыта 18 көрүҥ киирсэр. Бу маастардарбыт үлэлэрин кытайдар үтүктэн, чэпчэки сыанаҕа атыылыы сырыттахтара.
Сахалыы иһити-хомуоһу оҥорор фирмаларбыт, уустарбыт, маастардарбыт бырааптара, оҥоһуктара сокуонунан көмүскэллээх буолалларын наадатыгар эргиэннэрин бэлиэлэрэ (торговый знак) регистрацияламмыт, оҥоһуктара патеннаах буолуохтаахтар. Оччоҕо промышленнай оҥоһук диэҥҥэ киирсэннэр, ааптардарын бырааптара көмүскэниэхтээхтэр.
«Төгүрүк остуолга» Арктикатааҕы култуура уонна искусство судаарыстыбаннай институтун профессора, искусствовед Зинаида Иванова-Унарова Култуура уонна духуобунас сайдыытын министерствотыгар атыҥҥа аралдьыйбакка, норуот уус-уран оҥоһуктарын боппуруостарынан эрэ дьарыктанар салаа тэриллэрэ наадатын туһунан бэлиэтээбитэ. Оттон Дьокуускай куорат Думатын депутата Ольга Саргыдаева М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет базатыгар норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах интеллектуальнай бас билиини харыстааһыҥҥа юристары бэлэмнээһин наадатын туһунан эппитин тэрээһин кыттыылаахтара өйөөбүттэрэ.

Сокуону таһынан, бэйэбит дьоммут ити кыһалҕаны иһиттэн өйдөөннөр, кытайдар сымыйа оҥоһуктарын, иһиттэрин-хомуостарын атыылаһартан туттунуохтаахтар. Ким да атыыласпат буоллаҕына, салгыы оҥороллоро тохтуоҕа. Аҕыйах ахсааннаах норуот түмсэммит, итинник дьаһаннахпытына, культурнай-духуобунай баайбытын харыстыыр кыах эмиэ баар.

Кытай — киитэрэй норуот

Кэлин дьон-сэргэ сахалыы таҥаска-сапка, иһиккэ-хомуоска тардыһыыта күүһүрдэ. Национальнай өйө-санаата уһугунна. «Чороон ХХI үйэ», «Көмүлүөк» уонна «Кыталык» курдук фирмалар сахалыы иһиттэрин, оҥоһуктарын нэһилиэнньэ хамаҕатык атыылаһар. Бэйэбит дьоммут дууһаларын ууран туран оҥорбут оҥоһуктара — үбүлүөйгэ, урууга, төрөөбүт күҥҥэ, бырааһынньыкка бэртээхэй бэлэхтэр.

Кытай – киитэрэй норуот. Итини билэ-көрө охсон, барыстана охсоору сахалыы оҥоһуктарбытын үтүктүбүтүнэн, атыылаабытынан бардылар. Биһиги дьоммут бэйэлэрэ кинилэртэн ылан, эмиэ атыылыыллар. «Көмүлүөк» тэрилтэ салайааччыта Ольга Григорьева этэринэн, суукка-сокуоҥҥа эриллимээри буолуо, олох үүт-үкчү буолбатын диэн, араас-араас иһиттэртэн биирдии-биирдии ойууларын-мандардарын ылан, иһиттэригэр композиция оҥороллор эбит. Кини Дьокуускайга биир кэлимник үлэлиир этно-культурнай производственнай киин тутуллан, арыллан үлэлиирэ наадалааҕын бэлиэтиир.

Биллэрин курдук, кытай норуота «Адидас», «Apple», о.д.а. аан дойдуга биллэр-көстөр фирмалар оҥоһуктарын үтүктэннэр, эргитэ-урбата сырыттахтара.

Ити үөһэ эппит сахалыы иһити-хомуоһу оҥоруунан дьарыктанар фирмаларбыт ыллылар да, иһити оҥорон, онно оһуор-мандар, ойуу-бичик түһэрэн кэбиспэттэр. Кинилэргэ өбүгэбит үгэстэрин, ойууларын-мандардарын дириҥник билэр Борис Неустроев-Мандар Уус, Ксенофонт Уткин-Нүһүлгэн, уо.д.а. сүбэ-ама буолаллар.

Хас биирдии оһуорбут — дириҥ, харыстыыр суолталаах. Ону түҥнэри-таҥнары тутан оҥорбут, кытай иһитин атыыластахпытына, таҥнары дьаалыйан тахсыан эмиэ сөптөөх. Манна биир тыыннаах холобуру аҕалыахпын баҕарабын. Өтөрдөөҕүтэ биир билэр киһим «Столичнай» ырыынактан саха оһуорун-мандарын үтүктэн тигиллибит унтууну атыыласпыта. Ол унтууну кэтиэҕиттэн атаҕа ыалдьар буолан хаалбыта. Эмтэнэ сатаабыта да, туһа тахсыбатаҕа. Ыксаан айылҕаттан айдарыылаах көрбүөччүгэ тиийбитэ. Көрбүөччү: «Унтуугар баар оһуоруҥ сыыһа тигиллибит. Аны, ити атах таҥаһын кэтимэ. Оччоҕо атаҕыҥ үчүгэй буолуо», – диэбит. Кини сүбэтин ылынан, ол унтууну ылан, бөххө бырахпыта. Онтон ылата атаҕа үтүөрэр аакка барбыта. Иһиккэ да түһэриллибит сыыһа-халты оһуор-мандар эмиэ итинник дьайыылаах буолуон сөптөөҕүн бэлиэтиибин.

Онон культурнай-духуобунай баайбытын бары ылсан көмүскүөҕүҥ. Бу боппуруоһу «Үйэ» сурунаал биир бастакынан туруорбутун бэлиэтиибин. Итини этэн туран, иһитиннэрэр-көрдөрөр средстволар дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөтөр үлэни актыыбынайдык ыытыахтаахтар дии саныыбын. Маны таһынан бу «төгүрүк остуол» быһаарыыта олоххо киирэрин ситиһиэхтээхпит.

Угаайыга киирэн биэримиэҕиҥ

Борис Неустроев-Мандар Уус, тимир ууһа:
– Кытай норуота — былыр-былыргыттан сэрииһитэ суох норуот. Ханна да улаханнык кыргыспыта да, кыайбыта-хоппута да иһиллибэт. Ол эрээри бу омук саата-саадаҕа суох атын норуоту бэйэтигэр бас бэриннэрэр ураты албастаах.

Хайа да норуот туспа тыллаах-өстөөх, ойуулаах-мандардаах, култууралаах буоллаҕына эрэ омук быһыытынан аатырар-сураҕырар, өлбөт үөстэнэр. Онуоха кытай норуота саха курдук дириҥ историялаах, силистээх-мутуктаах үгэстэрдээх омук култууратыгар өтөн киирэр адьынаттаммыта киһини харааһыннарар.

Кинилэр ити кыдьыктарын норуотуттан тутулуга суох кимиэхэ баҕарар соҥноон, үйэттэн үйэҕэ салҕаан, ыһыктыбакка, энчирэппэккэ тута сылдьаллар, өссө дириҥэтэр чинчилээхтэр. Атыы-тутуу, эргитии-урбатыы — бу, туох-ханнык иннинэ, тас көстүү, көннөрү дуй эрэ. Ол эрээри ити үөрүйэх сиргэ-уокка букатын олохсуйар кутталлаах.
Маны саха норуотун кытта ситимнээтэххэ, билиҥҥи кэмҥэ оһуору-мандары уоран туттуу, ис дьиҥин билбэккэ, суолтатын өйдөөбөккө эрэ туһаныы, буолаары буолан, барыс көдьүүһүгэр туһаайыы — кытайдар бу саҥа быган эрэр, сап саҕаттан ситимнэнэр саҕалааһыннара эрэ. Итини мин тус бэйэм маҥнай утаа биһиги экономическай балаһыанньабытын чинчийэн көрүү, киэҥ хардыылары оҥорорго маҥнайгы холонуу эрэ, хайа эрэ өттүттэн тургутуу курдук сыаналыыбын. Тахсыбыт балаһыанньаҕа үс төрүөтү көрөбүн.

Бастатан туран, ойуубутуттан-дьарҕаабытыттан, оһуордарбытыттан-мандарбытыттан саҕалаан, бүтүн култуурабытыгар ылсан, аҕыйах ахсааннаах омугу сүтэрэн, симэлитэн кэбиһэр кутталы үөскэтэллэр. Бу кинилэргэ улахан дьыала буолбатах. Маны өйдөөн, бу кыһалҕаҕа дьоһуннаах суолта биэрэн, бэл, бүтүн дойду таһымнаах, юридическай хабааннаах хамсааһын таһаардарбыт диэн уруккуттан бүччүм санаалаахпын.

Бу балаһыанньаны мин атын култуураны сабардаары кэлбиттэрин, төрүт омукпут култууратын кутун-сүрүн толору баһылаары гыммыттарын курдук бэлиэтиибин.
Иккиһинэн, кытайдар оҥоһуктарбытын үүт-тураан устан ылаллара букатын сатаммат. Өскөтүн хас биирдии ыал оҕолоругар, сиэннэригэр хаалларар курдук үйэлээхтик дьаһанар буоллаҕына, сиэр-туом быһыытынан тутуһуллан оҥоһуллубут олохтоох маастардар сылаас илиилэринэн, талааннаах тарбахтарынан тутан-хабан айбыттарын-туппуттарын атыылаһара наада. Онон олохтоох нэһилиэнньэттэн ити кыһалҕа быһаарыллыыта эмиэ улахан тутулуктаах.

Үсүһүнэн, ойууну-мандары, орнамены саха киһитэ бэйэтин тылын-өһүн курдук ис сүрэҕиттэн ылыныахтаах. Оһуор-дьарҕаа эмиэ тыл курдук суолталаах. Инньэ гынан атын омук оҥорбут ойуута-бичигэ олохтоох омук кутугар-сүрүгэр кыайан иҥмэт. Киһини көмүскээбэт, харыстаабат.

Кытай норуота оннооҕор саха быһаҕын кытта оҥорон эрэр. Билигин ааптар бырааба, патент өҥөтө судаарыстыбаттан күүскэ туруорсуллуохтаах, кытаанахтык ирдэниллиэхтээх.
Дьэ, инньэ гынан, сахам дьоно, кэскилбит туһугар бүттүүн түмсүөҕүҥ. Кытай омук удамыр сыаналаах эрээри, норуоппутугар улахан охсуулаах угаайытыгар киирэн биэримиэҕиҥ. Саха сахатынан кэрэтин тэҥэ, саха бэйэтэ оҥорбута ордук кэрэхсэбиллээҕин, хатыламматын, үйэлээҕин өйдүөҕүҥ. Мин норуоппар эрэнэбин.

Людмила НОГОВИЦЫНА бэлэмнээтэ.