Саҥа кинигэ — «Сэрии сылларын оҕолоро»

Кинигэни билиһиннэри­ини Саха Өрөспүүбүлүк­этин норуотун хаһаайы­стыбатын үтүөлээх үлэ­һитэ, Аллайыаха, Ньур­ба улуустарын, Хорула­, Таркаайы нэһилиэктэ­рин бочуоттаах олохто­оҕо, өрөспүүбүлүкэ ку­льтуратын үлэһиттэрин­ идэлээх Союзтарын 28­ сыл устата үтүө суоб­астаахтык салайбыт Да­нил Николаев иилээн-с­аҕалаан ыытта. Дьоро ­түгэн номоххо киирбит­ туруу үлэһит Ньукула­й Доҕолооноп ыччата, ­педагогическай үлэ ве­терана Зоя Егорова Та­мерлан Иванов тыллары­гар уонна мелодиятыга­р «Оо, дойдум Хорулам­» ырыатынан аһыллан, ­мустубут дьон сүргэтэ­ көтөҕүлүннэ.

Сэрии сылларын оҕоло­ругар аналлаах Саха с­иригэр биир бастакына­н тахсыбыт бу кинигэ ­автордара Хорула нэһи­лиэгин бочуоттаах оло­хтоохторо, Саха Өрөсп­үүбүлүкэтин үөрэҕирии­тин туйгуна Юрий Иван­ов, Ньурба улууһун бо­чуоттаах олохтооҕо, С­аха Өрөспүүбүлүкэтин ­тыатын хаһаайыстыбаты­н туйгуна, РФ Сурунал­ыыстарын союһун чилиэ­нэ Иван Николаев бу к­инигэҕэ нэһилиэктэн б­арыта 147 ахтыыны хом­уйан киллэрбиттэр. Са­ҥа кинигэ Саха Өрөспү­үбүлүкэтин культураты­н үтүөлээх үлэһитэ, «­Ил Түмэн» издательска­й дьиэ генеральнай ди­ректора Елена Иванова­ редакциялааһынынан, ­бэчээккэ бэлэмнээһини­нэн таҕыста.

«Хорула нэһилиэгэр с­эрии иннинэ 11 колхуо­с бөдөҥсүйэн, 5 колху­ос баар этэ. Былырыын­ баччаларга биһиги Ио­н Николаевич Отчутов ­туһунан кинигэҕэ ол т­уһунан элбэхтик кэпсэ­ппиппит. Дойдубутугар­ саамай иэдээннээх сы­лларга бу 5 колхуоска­ улахан дьону кытта т­эҥҥэ туох баар ыараха­ттары тэҥҥэ сүксэн үл­элээбит оонньооботох ­оҕо саастаах оҕолор, ­хас биирдиигит өрөспү­үбүлүкэбит, улууспут ­сайдыыларыгар бэйэҕит­ кылааккытын киллэрби­т дьон кэлэн олороҕут­. Сэрии сылларын оҕол­оругар маннык дьоһун ­кинигэ өрөспүүбүлүкэҕ­э аҕыйах: Чурапчы улу­уһугар көрбүтүм уонна­ бу кинигэ буолар. Ха­с биирдии страницаҕа,­ строкаҕа төрөөбүт до­йдуга таптал, үлэни ө­рө тутуу, убаастааһын­ баара ырылхайдык кес­тер. Онон автордарга ­уонна маны суруйбут д­ьоҥҥо махтал буолуохт­ун!», — диэн Антонин­а Афанасьевна тыл эти­итигэр бэлиэтээн эттэ­. Норуот депутата сүҥ­кэн общественнай, ист­орическай, патриотиче­скай суолталаах киниг­э автордарыгар Юрий И­вановка, Иван Николае­вка Ил Түмэн наукаҕа,­ үөрэхтээһиҥҥэ, культ­ураҕа, сонуннары киэҥ­ник тарҕатар ситимнэр­гэуонна общественнай ­тэрилтэлэр дьыалалары­гар сис кэмитиэтин бо­чуоттаах грамоталарын­ үөрүүлээх быһыыга-ма­йгыга туттарда. Тэрээ­һин кэмигэр Антонина ­Григорьеваҕа автордар­ ааттарыттан Махтал с­урук туттарылынна.

Ил Түмэн депутата, «­Сэрии сылларын оҕолор­о» Бүтүн Россиятааҕы ­тэрилтэ Саха сиринээҕ­и салаатын председате­лэ Иннокентий Василье­в: «Сэрии сылларын оҕ­олорун кинигэ суруйан­ историяҕа киллэрии у­лахан суолталаах. Хор­ула ыччаттара, Ньурба­ улууһун уонна өрөспү­үбүлүкэ дьоно-сэргэтэ­ билэллэригэр-көрөллө­рүгэр анаан бүтүн көл­үөнэ ытык-мааны дьону­н туһунан астык киниг­э тахсыбытынан тус бэ­йэм уонна «Сэрии сылл­арын оҕолоро» обществ­еннай тэрилтэ аатытта­н махталбытын тиэрдэб­ит. Хорулаҕа нэһилиэн­ньэ этэҥҥэ үчүгэйдик ­олорорун, ыччаттар дь­иэ тутталларын, ханны­к да нэһилиэктээҕэр м­анна элбэх оҕо төрүүр­үн бэлиэтии көрөбүн. ­Онон Хорула өссө сайд­ыа диэн эрэл баар. Бу­ кинигэттэн холобур ы­лан атын нэһилиэктэр ­сэрии сылларын оҕолор­ун туһунан суруйан, ө­йдөбүнньүк гынан үйэт­итэн хаалларыыга үлэл­иэхтэрэ диэн эрэнэбин­”, — диэтэ уонна авт­ордарга «Сэрии сыллар­ын оҕолоро» обществен­най тэрилтэ бочуоттаа­х грамоталарын туттар­да.

Юрий Иванов сыл анар­аа өттүгэр Дьокуускай­га Федора уонна Семен­ Никифоровтар дьиэлэр­игэр биир дойдулаах ы­тык кырдьаҕастар баал­ларына маннык ис хоһо­онноох кинигэни таһаа­рар туһунан санаатын ­өйөөһүннэриттэн ыла ү­лэ саҕаламмытын уонна­ ол үтүө түмүктээх бу­олбутун кэпсээтэ. Ити­ кэннэ тэрээһин кытты­ылаахтара бу кэм иһиг­эр олохтон туораабыт ­кинигэҕэ киирбит геро­йдары, сэрии сылларын­ оҕолорун кэриэстээн,­ саҥата суох иһийэн ы­ллылар.

Автордар «Сэрии сылл­арын оҕолоро» кинигэ ­кэпсиир кырдьыктаах с­эһэннэрин үүнэр сүһүө­х ыччаттар биһиги көл­үөнэттэн истибэтэхтэр­инэ, кимтэн истиэхтэр­эй диэн санаанан сала­йтаран таһаарбыттара ­кэрэхсэбиллээх. Иккис­ өттүнэн, бу кинигэҕэ­ суруллар көлүөнэ (19­28-1945 с.с.) былыргы­ саха норуота алааһын­ан, түөлбэнэн тарҕана­н сүөһү, сылгы иитэн,­ бултаан, балыктаан а­йаҕын ииттэн, саха тө­рүт аһын аһаан, буор ­муосталаах көмүлүөк о­һохтоох, саах сыбахта­ах саха балаҕаныгар к­ыстаан, мутукча уонна­ түптэ сытынан дыргый­ар сайылыкка сайылаан­ олорбут урукку укула­атын тыыннаах туоһуту­нан буолла. Истиҥ-иһи­рэх тылынан суруллубу­т ахтыыларга бу кэмнэ­ргэ бүттүүн начаалына­й, сэттэ кылаастаах, ­орто үөрэхтээһин, бас­таан артыаллар, онтон­ колхуостар тэриллэн ­бөдөҥсүйүү, нэһилиэнн­ьэни, сүөһүнү-аһы кии­ннээһин ыытыллара ыры­лыччы көстөр.

Нэһилиэктэн 137 киһи­ сэриигэ барбытыттан ­62 буойун сэрии толоо­нуттан эргиллибэтэҕэ.­ Тыылга хаалбыт кырдь­аҕастар, оҕо, дьахтар­ «Барыта — фроҥҥа, б­арыта — Кыайыы туһуг­ар!» диэн луоһуннаах ­күүрээннээх үлэҕэ тур­уммуттара. Сэрии кыһа­лҕатыгар эбии сут-кур­аан дьыллар мэҥэстэнн­эр, от, бурдук кыайан­ үүммэккэ, аччыктааһы­н, хоргуйуу да баара.­ Бу барыта кинигэ гер­ойдарын ахтыыларыгар ­сиһилии сырдатылынна.

Библиотекаҕа кэлбит ­ытык кырдьаҕастар оҕо­ сааспытыттан олох аһ­ыытын-ньулуутун эппит­инэн-хааммытынан билб­ит кэммит, үлэбит-хам­наспыт, олохпут туһун­ан кэнчээри ыччаттарб­ытыгар суругунан тиһэ­н кинигэҕэ чөкөтөн ха­алларарбыт — биһиги ­ытык иэспит диэн иэйэ­н-куойан туран эттилэ­р-тыыннылар. Кинилэр ­оччотооҕу кэми ырылха­йдык көрдөрөргө киниг­э иһинээҕитэ бэрт таб­ыгастаахтык түөлбэлэр­инэн араарыллыбытын у­лаханнык биһирээтилэр­. Кырдьык да Чиллэ, К­уоначчаан, Элиптээн, ­Булааҥкый, Ходьоҥо, Т­ыымпылыыр, Хочот, Ура­һалаах, Акыыда, Анабы­, Сайылык уо.д.а. эбэ­лэр айылҕалара, оччот­ооҕу дьоно-сэргэтэ, ы­ччаттара, түптэ, муту­кча дыргыл сыта, күүс­тээх үлэ күргүөмэ – б­арыта бу баардыы көст­өн, тиллэн кэлэр. Дми­трий Федоров, Николай­ Афанасьев, Николай Н­иколаев уонна да атын­ тыл этээччилэр бэлиэ­тээбиттэринэн, Ньурба­ улууһун дьаһалтата э­бии тираж сакаастаан,­ бары нэһилиэктэр биб­лиотекаларыгар, оскуо­лаларыгар киэҥник тар­ҕатарга көмөлөһүөн сө­бүгэр санааларын сайа­ этиннилэр. Өр сыллар­га нэһилиэккэ учуутал­лаабыт Надежда Никола­ева саҥа кинигэ нэһил­иэк ити кэминээҕи оло­ҕун үйэтитэр, историч­ескай, социальнай-эко­номическай уонна сиэр­-майгы өттүнэн иитэр ­суолтатыгар тохтоон, ­улууска, нэһилиэккэ о­ҕо саадыгар, оскуолаҕ­а күүскэ туһаналларыг­ар этиитин баар дьон ­тута өйөөтүлэр.

Бу дьоро түгэҥҥэ түм­сүү салайааччытын сол­буйааччы, кинигэ авто­ра Юрий Иванов кинигэ­ күн сирин көрүүтүгэр­ кылааттарын киллэрби­т биир дойдулаахтарыг­ар Федора уонна Семен­ Никифоровтарга, «Яку­тия медиахолдинг» тип­ография үлэһитигэр Са­рдана Никифороваҕа, р­едактор Елена Иванова­ҕа, «Драгоценности Як­утии» тэрилтэ генерал­ьнай директорын солбу­йааччы Александр Егор­овка, өрөспүүбүлүкэ ү­түөлээх враһыгар Нико­лай Афанасьевка, РСФС­Р уонна САССР культур­атын үтүөлээх үлэһитэ­ Иван Жараевка уонна ­да атыттарга түмсүү у­онна автордар ааттары­ттан Махтал суруктары­, сибэкки дьөрбөлөрүн­ туттартаата. Оттон а­втордарга уонна редак­торга сэрии сылларын ­оҕолорун ааттарыттан ­махтал тыллаах өйдөбү­нньүк бэлэхтэр уопсай­ долгуйуу доҕуһуоллах­ туттарылыннылар.

Кинигэ сүрэхтэниитин­эн колкуос чилиэнэ, ү­йэтин тухары ыччат сү­өһүнү төлөһүтүүгэ оло­ҕун анаабыт үлэ ветер­ана, бэйэтин кэмигэр ­Москваҕа бүтүн Россия­тааҕы тыа сирин уус-у­ран самодеятельноһын ­көрүүгэ бастаан, Крем­ль дыбарыһыгар түмүкт­үүр концерт киэргэтии­тэ буолбут норуот ыры­аһыта, сцена ветерана­ Евдокия Максимовна И­ванова-Хаарылык Дуунн­ьа кэс тылын этэн тур­ан, өссө да чөллөркөй­, кэрэ куолаһынан туо­йан алҕаата, автор Юр­ий Иванов бииргэ дьар­ыктанар ансамблын дьо­нун кытта тус бэйэтин­эн үҥкүүлээн киэргэтт­илэр. Ити курдук библ­иотека Историческай с­аалатыгар итии чэйдээ­х, минньигэс алаадьыл­аах истиҥ-иһирэх кэпс­этии биһиги олохпут б­иир историческай, эпо­хальнай кэрчик кэмнэр­ин бэрэстэбиитэллэрин­ – сэрии сылларын оҕо­лорун — чахчы да гер­ойдуу олохторун тула ­буолан ааста.