Саҥалыы сыһыаны олохтоон

«Улахан эбит, ол буос бээгэй сүөһү эстибитэ», — диэччи булгуччу баара чахчы. Төрүкү бэйэбит киэнин атынынан солбуйан, аһаан-сиэн олордохпут дии. Тугу да сүтэрбэтэх курдукпут. Курдукпут… Ис дьиҥин туох билиэй, ким этиэй… Арай биир суолу чопчу этиэххэ сөп, норуот матырыйаалынай уонна духуобунай култууралара бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнээхтэр. Биирэ алдьаннаҕына, кээрэн­нэҕинэ, атына эмиэ оннук охсууну ылар.
Саха төрүт сүөһүтүнэн дьарыктаныахха диир санаа үгүстүк этиллэр буолла. Испэсэлиис буолбатахпын, бэйэм боростуой толкуйбун этиим. Кэлэктиибинэй хаһаайыстыба үөскүүр, былааннаах экэниэмикэ туругурар, киилэнэн, туоннанан эти уонна үүтү биэрии ухханыгар саха сүөһүтэ сиэртибэ буолбута. Оттон билигин? «Дабаай да дабаай» диэччи, тыыныҥ үрдүгэр турааччы билигин баар дуо? Арассыыйа тастан киллэрэн аһаан олорбута үйэ чиэппэрэ кэм буолла, бука, инникитин даҕаны итинник дьаһанан, тэринэн эрдэҕэ буолуо. Өрөспүүбүлүкэбит биир оннук аһаан-таҥнан олорор. Дьиҥнээх үүтү бороһуок оҥоһуу солбуйбута быданнаата, итинник «аһылыктаах» хайы-үйэ иккис көлүөнэ дьон олоххо үктэннэ. Итиччэтигэр туох кыһалҕатыгар үрдүк бородууксуйалаах сүөһү дии-дии умса-төннө түһэбитий. Кэмчи уонна бор аһылыктаах, ыарыыга ылларымтыата суох, ол-бу сиэдэрэй көрүүгэ-истиигэ наадыйбат хаан-уруу Маҥаачыйабытын тоҕо бу ырыынак кэмчи,кыараҕас усулуобуйатыгар хаттаан сүөһү гынан тутарга туруммаппытый?

Сахабыт сиригэр билигин тутуллан турар ынах сүөһүбүт улаханнык буомурда, кэхтии суолугар үктэннэ. Ол төрүөтүн ааҕа барымыаҕыҥ, барыта үчүгэйдик биллэр суол. Омуктан, Арассыыйа хайа эрэ үөдэн түгэҕинээҕи уобаластарыттан тиэллэн кэлэр, көмүс сыаната сыаналаах сүөһүлэр тугу да абырыахтара суоҕа. 21 үйэтээҕи «цивилизованнай» тутуубут, көрүүбүт-истиибит кэнниттэн, сирэйдэрэ син биир тэҥнэһиэ турдаҕа. Сүөһү иитиитинэн дьарыктанар хоодуот дьоммут баар проблеманы ырытан суруйаллар да, этэллэр да. Ол барыта, били, нууччалар этэллэринии, гороҕу истиэнэттэн тэйиппит кэриэтэ, эппиэтэ да, бирибиэтэ да суоҕунан сөхтөрөр.

Ил Түмэн 2001 сылга саха төрүт сүөһүтүн сөргүтэр туһунан сокуону ылан турар. 2004 сылга президент В.А.Шты­ров ыйааҕынан, саха төрүт сүөһүтүн удьуорун ууһатар аналлаах «Бытантай»уонна «Тускул» өрөспүүбүлүкэтээҕи питомниктар тэриллибиттэрэ.

Судаарыстыбаннай бюджеттан үбүлэнэр тэрилтэлэр быһыы­тынан. Питомниктар бастаан тэриллэллэригэр судаарыстыба араҥаччытын анныгар сыл­дьаллара, бюджеттан үбүлэ­нэллэрэ сөрү-сөптөөх этэ. Күн-дьыл устар, быһыы-майгы уларыйар. «Тускул» питомник салайааччыта Дмит­рий Кармановы кытта кэпсэтэн баран, итинник санааҕа кэллим. Дмитрий Прокопьевич питомнигы тэриллиэҕиттэн салайар.

— 2004 сылга тэрил­лэрбитигэр 165 сүөһүлээх этибит, — диэн кэпсиир кини, — быйылгы төрүөхтүүн билигин 650 төбөлөөхпүт. Судаарыстыбаннай сорукпут 550 сүөһү диэн этэ, ону аһара толордубут. Бэ­йэбит бас билэр ходуһабыт, мэччирэҥмит суох, сир муниципалитет бас билиитигэр баар. Судаарыстыбаннай анал туруктаах тэрилтэ буолар­бытынан, сир биһиэхэ бэриллибэт. Оппун атыылаһан сиэтэбин. 6 филиаллаахпын – Аммаҕа, Чурапчыга, Тааттаҕа, Горнайга, Намҥа уонна Өймөкөөҥҥө. Өймөкөөҥҥө сүөһү кыстыыр отун тиэйтэрии ньүөлүтүүлээх ороскуот диэххэ наада. Барыһын туһунан тугу саҥарыаҥый, оттон ороскуота ой бото бөҕө буоллаҕа. Балаансабытыгар биир да хотоно суохпут, барыта эргэ, быраҕыллыбыт кэриэтэ хотоннорго, сайылыктарга баазаланан үлэлии олоробут.

Судаарыстыбаннай бюджет учреждениета бюджет үбүн тардар бырааба суох. Биһиги курдук тэрилтэ инвестициялаах бюджекка эрэ тутуута киирэр кыахтаах. Биһиэхэ инвестбюджет сүнньүнэн оскуолалар, оҕо саадтарын тутууларын үбүлүүр. «Тускул» сыллааҕыта 19 мөл.солк.бюджеттаах, оттон саха төрүт сүөһүтүгэр уопсайа 34 мөл. солк. харчы көрүллэр.
Дьэ, итинник. Питомник бастаан судаарыстыба сылаас хоойугар сыстыбыта сымнаҕас сыттык курдук буолбут эрээри, ол бэйэлээх судаарыстыбаннай анал туруга, бюджеттан үбүлэнэр үүтэ-хайаҕаһа аны уопсай сайдыытын туорайдыыр чэҥкээйи кэриэтэ буолбут курдук. Сирдэнэр, тутууну ыытар кыаҕа суох, барыта хааччахтаах. Эргэ хотоҥҥо үлэлээн, бэлэм оттоммут оту атыылаһан, ону ыраах сирдэргэ тиэйтэрэн кыстаан, кыаҕырыахха сөп эбитэ буолуо дуо?

«Сири,ходуһаны ыларга бэйэм да тиэтэйбэппин, — диир Дмитрий Прокопьевич. – Сирдэннэхпинэ, эбии үлэһит, тиэхиньикэ тутуохпун наада. Онтуҥ улахан ороскуот. 2016 сыл тохсунньу 1 күнүттэн хааһына (казеннай) предприятие быһыытынан уларытан тэрил­лиэхтээхпит. Ынах сүөһү уонна сылгы иитиитэ хаһыанай предприятие боломуочуйатыгар киирэр, бюджеттан үбүлэнэр. Судаарыстыбаннай статустаах тэрилтэ сүөһү иитиитинэн дьарыктанар боломуочуйата суох. Хаһыанай предприятие үбүлэниитигэр бысталааһын таһаарыллыбат, сыл саҕала­ныытыгар харчыта барыта чөллөй бэриллэр».

Бу кэпсээнтэн сиэттэрэн тол­куйдаан көрдөххө, судаарыстыба, бэйи, сымнаҕастык тэлгиир курдук эбит эрээри, син биир хоччоххойдук утутар буолар эбит. Барыта бэлэмҥэ курдук эрээри, онто ыал устун ыыппат эрэ курдук кэмнээх-кээмэйдээх, элбэх бобуулаах-хааччахтаах буолар эбит. Маннык балаһыанньаны туохха атылыы холуохха сөп эбитэ буолла. Били оҕо дьиэтин тулаайаҕа: «Баһыыба, дьоллоох оҕо саас иһин!» — диэн барыларын кытта хуорунан доргуччу этэрин этиэҕэ гынан баран, наар хаһыанай дьиэтиттэн, кыараҕас ыыспаҕа да буоллун, ол оннугар сылаас холумтаннаах, ичигэс сыһыаннаах муннукка сыҕарыйан биэрэрин ордоруоҕа.

Хаһыанайыттан-иһиэнэ­йиттэн тутулуга суох, хайа да тэрилтэ экэниэмикэ өттүнэн бөҕөргүөн, производствота сайдыан баҕарар буоллаҕына, булгуччу бас билэр баайдаах-дуоллаах, баазалаах буолуон наада. «Тускул» питомник итинник дьаһанар кэмэ кэлбит буолуон сөп. Тэриллибитэ 11 сыл буолбут, дьоҕус үбүлээһининэн быһыллар судаарыстыбаннай сорудаҕын толорон иһэр. Саха төрүт сүөһүтэ ахсаана биллэ эбиллиэн наада. Саха сирин үрдүнэн баара-суоҕа 500 ахсааннаах төрүүр-ууһуур ынах сүөһүлээх олоробут. Төрүүр-ууһуур сүөһүбүт ахсаана 1000-тан таҕыстаҕына, саха ынаҕа билигин кыбыттаран сылдьар кутталлаах балаһыанньатыттан төлөрүйбүт курдук буолар. Алта улууска филиаллаах баар-суох питомникпыт бас билэр биир да хотоно, сайылыга, биир от туруоруллар ходуһата суох сырыттаҕына, сахабыт ынаҕын кутталлаах балаһыанньатыттан кэлэр үйэҕэ төлөрүйүөхпүтүн сөп. Онуоха диэри уҥуоҕа тутуллубатаҕына.

Саха ынах сүөһүтүн удьуорун ууһатыахтаах питомник бастакы сүһүөх кэмҥэ судаа­рыстыбаннай аналламмыта сөптөөҕө мөккүөргэ турбат. Ол кэнниттэн салгыы үөһэттэн болҕомто ууруллан, уларытан тэрийэн, сайдыытыгар үлэлэспит эбитэ буоллар, баҕар, ити этэр кутталлаах балаһыанньатыттан хайы-үйэ төлөрүйбүт буолуох этэ. Хантан эрэ Австралияттан дуу, Африкаттан дуу тиэллэн кэлбит сүөһүлэр буолбатахтар. Уонунан үйэлэргэ иитиллэн турбут, төрүт эйгэлэригэр сылдьар сүөһүлэр, ханнык да адаптация кинилэргэ наадата суох. Баара-суоҕа болҕомто уонна сөптөөх кыһамньы эрэ наада.
Оттон ол оннук сыһыан суоҕун үрдүнэн, охсуута улахан. Биһиэхэ, Арассыыйаҕа да буоллун, Сахабыт сиригэр да буоллун, салалта сэҥээрбэтэх дьыалатын өрө тута сатааһын, сымната эттэххэ, биһирэммэт суол буолар.

Саха сүөһүтүн нэһилиэк­тэри­нэн тарҕатыы үлэтин күүһүрдэр наада этэ. Бар дьон бэйэлэринэн ылсыстахтарына, дьыаланы хамсатыахтарын сөп. «Быйыл Мэҥэ-Хаҥалас уонна Хаҥалас улуустара сүүрбэ төрүүр-ууһуур ынах сүөһүнү оҕустарын кытары ыларга кэпсэтиилээхтэр. Бука, бааһынайдарга биэрэллэрэ буолуо. Үөһээ Бүлүү улууһа биһиэхэ филиал буоларга сорунуулаахтык туруорсар. Бастаан калмык боруода сүөһүнү аҕалтараары гынан баран аккаастанан, саха сүөһүтүгэр көһөргө кытаанахтык быһаарыммыттар. Мэҥэ-Хаҥалас Хаатылыматыгар урукку боруода оҕустарын өлөрөн туран, саха оҕуһунан саптарыыны ыыттылар. Итинник дьаһаныы наукаҕа «төттөрү буккуһуннарыы» диэн ааттанар. Нам Таастааҕар 2007 сылтан итинник буккуһуннарыы ыытылла турар. Аны сүүрбэччэ сылынан Таастаахха ыраас саха ынаҕа эрэ хаалыаҕа. Бу нэһилиэк этэ – билигин бренд. Куораттан тахсаннар улахан былдьаһыгынан атыылаһан киирэллэр», — Дмитрий Прокопьевич итинник кэпсээнин ким үөрбэккэ истибэт буолуой.

Саха төрүт сүөһүтэ төрүкү эстэн хаалыаҕын ыраах олохтоох Эбээн-Бытантай улууһун дьоно-сэргэтэ тутан, ордорон хаалбыт сүүнэ үтүөлээх. «Бытантай» питомник балаһыанньата ыарахан диэн буолар, сүөһүтүн ахсаана аҕыйыыр. Кэлиҥҥи икки-үс сылга от кыайан оттоммокко, чахчы ыарахан кыстыктары туораабыт сурахтара иһиллэр. Ардай аһыылаах ынах сүөһүнү да «харыстаабат, 38 сүөһүнү тарпыттар. Быйыл улууска 26 бөрө бултаммытын үрдүнэн, кини суоһуур куттала син биир ааспат-арахпат. Үөрүүлээх сонуннара диэн, улууска АЗС тутуллубут. Улуус бюджетыттан питомника МТЗ уонна Кытай тыраахтардара, от охсор косилка ылан бэриллибит. Бу чахчы улахан көмө буолар. «Бытантай» питомникка үлэтэ-хамнаһа сэргэхсийэригэр эрэл баар.

Аны туран, эмиэ Дмитрий Прокопьевич кэпсээнинэн, Вера Старостина диэн пред­приниматель тэри­йиитинэн, саха сүөһүтүн этин, буотарагын үчүгэйдик суулаан, араас ыйааһыннаан ааспыт сылтан куоракка атыыга таһаарар «Дабаан» маҕаһыын үлэлиир. Сатабыллаах предприниматель эт астыыр анал сыахтаах. Күһүн бэйэлэрэ тыаҕа тахсан атыылаһан киллэрэн, сыахтарыгар астыыллар. Маҕаһыын атыылыыр сыаната 600 солк. Онон, били мраморнай этинэн эмсэхтэнэр ырабыт хайы-үйэ олоххо киирбит.

Ил Түмэн дьокутааттара саха төрүт сүөһүтүн олоххо хаттаан төнүннэрии боппуруоһун өрүүтүн өйөөччүлэр. Саха ынаҕын туһунан урукку сокуоҥҥа булгуччу эбиилэр уонна уларытыылар киллэриллэллэрэ наада буолбут курдук. Сахаҕа ынах сүөһүтэ уонна сылгыта суох төрүт дьарык диэн өйдөбүл баар буолуон сатаммат. Хонуу-хонуу аайытын Маҥаачыйабыт маҥыраатын, түптэ-түптэ аайытын Силтэһин оҕуспут айаатаан лоҥкунаттын! Оччотугар саха дьэ ситэри ситиэх, толору туолуох этэ.

Прокопий ИВАНОВ.