Сибиниэс сытынан тунуйбут типографияҕа: Оройуоҥҥа хаһыат хайдах бэчээттэнэр этэй?

«Улэбит ыарахан, ол эрээри дьоҥҥо туһалаах этэ. Биир дойдулаахтарбыт сибиэһэй кырааска сыттаах хаһыаты кэтэһэллэрин санаатахпытына, үөрэ-көтө үлэлиирбит», – диэн Ньурба улууһугар типографияҕа 40 сыл бэриниилээхтик үлэлээбит, бэчээт туйгуна Елизавета Алексеевна Анисимова (Солдатова) ахтыытын саҕалыыр.  Новосибирскайдааҕы полиграфическай училищеҕа «илиинэн набордааччы» идэтин баһылаабыт, Амматтан төрүттээх эдэр киһи Ленинскэй (Ньурба) оройуонун типографиятыгар ананан кэлэн үлэтин саҕалаабыт. «Типография оччотооҕу дириэктэрэ Семен Николаевич Ноговицын миигин үөрүүнэн үлэҕэ ылбыта. Специалист быһыытынан үлэм сэтинньи сэттистиир күнүгэр саҕаламмытын өйдүүбүн. Ньурбаҕа «Коммунизм суола» хаһыат тахсара. Мин үлэлээбит күммэр метранпаж (хаһыаты тимир лиискэ таҥааччы) ыалдьан балыыһаҕа киирэн хаалбыт этэ. Онон тута бу уустук үлэҕэ ананан үлэлээн бардым. Метранпаж диэн үлэһити аныгы дьон өйдөөбөттөрө буолуо, онон быһаарыам. Хаһыаты страницаларынан таҥар киһи, хаһыат макетын бэлэмниир. Билиҥҥитэ «верстальщик» диэн ааттыыллар», – диэн кэпсиир.

Ол курдук, бэчээт эйгэтин бэтэрээнэ Елизавета Алексеевна оччотооҕу үлэ хаамыытын туһунан миэхэ салгыы быһаарар. «Суруналыыс илиитинэн суруйбутун, ону массыыҥканан бэчээттэммитин кэннэ, ол тиэкис линотипискэ, ол эбэтэр устуруокалары сибиниэһинэн буукубалары кутан оҥорор линотип массыынаҕа хаһыат устуруокаларын талар киһиэхэ бэриллэрэ. Сибиниэс устуруокалар эргийэ сылдьаллара. Бастаан биирдии буукубанан хаһыат балаһатын аатын, матырыйаал төбөтүн талаҕын. Сибиниэс киэпкэ бэчээттииргэ аналлаах араас кээмэйдээх буукубалар бааллара. Эрдэттэн клишелары оҥороллоро. Холобура биһиги таас клишены Дьокуускайтан сакаастыырбыт. Аны, сыыһа таҕыстаҕына, сыыһа тахсыбыт устуруокатын барытын уларытаҕын. Оройуон хаһыатын оҥорорбутугар Мартынова Анна курьердыыра, күҥҥэ хаста даҕаны матырыйаалы аҕалан биэрэрэ. Линотиписткалар икки сменанан, нэдиэлэнэн атастаһан үлэлииллэрэ: күнүскү смена үлэ чааһыгар, киэһээҥҥи – 6 чаастан 10 чааска дылы, а.э. хаһыат бэчээттэниэр, матырыйаал бүтүөр диэри. Тамара Сергеевна Прутовых, төһө да нуучча буоллар, сахалыы үчүгэйдик талара уонна үлэһиттэри, ордук эдэрдэри кытта, ылбаҕайдык кэпсэтэрэ», – диэн кини миэхэ оччотооҕу типография үлэтин сэгэтэр.

Оччотугар суруналыыс матырыйаалын хас үлэһит бүөбэйдээн таһаарар эбитий? Матырыйаалы массыынкаҕа бэчээттииллэр, ол кэннэ курьер типографияҕа линотипискэ аҕалан биэрэр. Линотипист аналлаах массыынаҕа устуруокаларынан таҥмытын кэннэ, метранпаж хаһыат макетын оҥорор. Ол кэннэ корректордар ааҕаллар. Сыыһата суох буоллаҕына, хаһыат бэчээттэнэн тахсар.

«Хаһыаппыт 1988 сылтан икки тылынан тахсыбыта. Күнүстэри-түүннэри үлэлиир буолбуппут. Хас күн аайы 4-түү балаһа тахсар буолбута.

Маҥнай кэллэхпит утаа хаһыат 5 тыһыынчаттан тахса тиражтана сылдьыбыта. Онуоха холоотоххо, билигин 3-4 төгүл кыччаан турар.

Нууччалыы хаһыат тахсарыгар саҥа эрэдээктэрдэммиппит – Васильев Георгий Никитич, 1988 сыллаахха Дьокуускайтан кэлбитэ. 1989 сыллаахха биригээдэнэн бэдэрээккэ киирбиппит. Түөрт страницалаах хаһыаты хас күн аайы таһаарар буолан, үлэбитигэр түүннэри сылдьарбыт – хаһыат биир күн сахалыы, атын күн – нууччалыы тахсара. Уоппут бардаҕына, эбэтэр линотиппыт алдьаннаҕына хойутааччыбыт, сарсыарда 4-5 чааска дьиэбитигэр барарбыт уонна 9 чааска үлэбитигэр баар буолааччыбыт. Биирдэ эмэтэ хойутаан кэллэхпитинэ Семен Никитич мөҕүттэн тоһуйааччы. өссө ол саҕана от хампаанньатыгар плакаттары таһаарааччыбыт, ону хаһыаппыт быыһыгар оҥорооччубут», –  диэн Елизавета Алексеевна, 40 сыл бэчээт эйгэтигэр ис сүрэҕин ууран туран үлэлээбит, хаһыат, сурунаал таһаарыытын ис куукунатын үчүгэйдик билбит киһи, ол кэмнээҕи үлэтин туһунан ахтыытын түмүктүүр.

Ньурбаҕа хаһыат линотип массыына көмөтүнэн 2000 сылга диэри тахсыбыт. Ол кэннэ  «Доминант-516» офсетнай массыынанан таһаарар буолбуттар. Аныгы кэмҥэ линотипист, «илиинэн набордааччы» курдук идэлэр умнууга бардылар. Билигин санаатахха, типография үлэһиттэрэ ыарахан да үлэҕэ сылдьыбыттар эбит. Сибиниэс дьаатынан тыына сырыттахтара. Ол эрээри, буортулаах үлэҕэ сылдьааччыларынан линотипист уонна илиинэн талааччы идэлээхтэр эрэ ааҕыллаллара, кинилэр биэс сылынан эрдэ биэнсийэҕэ тахсаллара. Оттон сибиниэс уулларар оробуочайдар тоҕо эрэ умнууга барбыттар.

«2003 сыллаахха «Бэчээт туйгуна» знагынан наҕараадаламмытым. Саамай эдэр-тэтиэнэх сааһым Ньурбаны, үлэм үгэнэ типографияны кытта ыкса сибээстэммитэ. ¥с оҕом, алта сиэним манна күн сырдыгын көрбүттэрэ. Олоҕум, үлэм дьон-сэргэ ортотугар ааста. Миэхэ Ньурбам – иккис дойдум, типографиям – иккис дьиэм. Оттон ол, мин санаабар, – дьол», — диэн бэчээт ветерана кэпсээнин түмүктүүр.

Уруккуга эргиллэн

… Уһун остуолга Лиза Солдатова хаһыат оҥорор. Кини идэтинэн наборщик. Билигин метранпаж үлэтин солбуйан хаһыат оҥоһуутугар турар. Туһугар бу уустук үлэ. Ыллыҥ даҕаны дэбигис оҥоро охсубаккын. Олус мындыр, барытын ааҕан-суоттаан оҥоһуллар. Лиза бастаан оҥоһуллубут макет быһыытынан анал кээмэйдээх тимир араамаҕа хаһыат матырыйаалын ааттарын талан уурталыыр. Ол кэнниттэн матырыйаал ис хоһооно кутуллубут строкаларын тэлгэтэр. Ити курдук хаһыат түөрт балаһата тус-туһунан араамаҕа оҥоһуллар. Тимир араамаҕа таҥыллыбыт балаһаны хаһыат оҥорооччу аналлаах массыынаҕа баттатан улахан лиис кумааҕыга түһэрэр. Ол кэнниттэн көннөрүүгэ корректорга биэрэр…

Строкаттан балаһалар оҥоһуллаллар //Коммунизм суола. – 1977. – Балаҕан ыйын 20 күнэ.