Сир ийэҕэ чугас буоланнар

Дьэ, кырдьык, киһи сөҕүөн сөҕөр дьаарбаҥката буолла. Туох суоҕуй? Оҕолор үлэлэрин түмүгүн көрөн киһи үөрэр эрэ. Хортуоппуй, оҕурсу, помидор, кабачок туһунан кэпсии да барыллыбат. Оттон эмтээх оттон чээйдэр, араас отонтон барыанньалар, сэдэх оҕуруот астара таһаарыллыбыттар. Сорох оскуолалар былаһааккаларыгар куруолуктар күөх оту кэбийэ олороллор. Мин биир дьэрэкээнник киэргэтиллибит муннукка киирэн, кыттааччылары кытары билистим.
Ньурба улууһуттан сэттэ агрооскуола “Үүнүү-2018” быыстапкаҕа кытта кэлбит. Антоновка, Малдьаҕар, Маалыкай, Хатыы, Ньурбачаан уонна да атын нэһилиэк оскуолалара кыттыбыттар. Антоновка орто оскуолатын производствоҕа дириэктэри солбуйааччы Мария Иннокентьевна Федорова сайыҥҥы үлэлэрин туһунан бу курдук кэпсиир:
— Биһиги оскуолабытыттан быыстапкаҕа 25 көрүҥ оҕуруот аһын аҕаллыбыт. Агрооскуола соругунан аҥардас оҕуруот аһын олордуу эрэ буолбакка, оҕолору бу үлэнэн үүнээйи эйгэтигэр чугаһатыы буолар. Маныаха наука өттүнэн эмиэ интэриэстээх буолуохтарын наада. Ол курдук биһиги сэдэх көрүҥ оҕуруот аһын олордорбут. Былырыын огурдыня үүннэрбиппит. Оҕолор олус ылларан туран көрбүттэрэ-харайбыттара. Ол аспытынан былырыын “Үүнүү-2017” быыстапкаҕа миэстэлэспиппит. Быйыл дыняны, декоративнай тыкваны үүннэрдибит. Быйыл биир үөрэнээччибин кытары “Александрина” диэн сортаах дьэдьэни олордуу туһунан бырайыак суруйан, Өктөмҥө научнай-практическай конференцияҕа көмүскээн, бастакы миэстэ ылбыппыт. Бу сайын ас биэрдэ. Минньигэс уонна бөдөҥ дьэдьэннэр.
Үүнүүбүт туһунан ыйытар буоллаххына, “Любава” диэн хортуоппуй суортун биир га сиргэ олордубуппут. Баһаамы ылар чинчилээхпит. Оҕурсуну, помидору олохтоохторго сибиэһэйдии атыыга таһааран иһэбит. Помидор түөр көрүҥүн олордубуппут. Быйыл оскуола иһинээҕи оҕуруот аһын олордуу уонна от бэлэмнээһин лааҕырдарыгар 105 оҕо сырытта. Сылын аайы сылдьыан баҕалаах оҕо элбиир.

* * *

Мин салгыы быыстапкаҕа туруоруллубут оҕуруот астарын, сибэккилэрин, оҥоһуктарын көрө-көрө баран иһэн эмиэ биир киһи болҕомтотун тардар көрдөрүнньүк былаһааккаҕа тохтоотум. Супту өрө үүнэн тахсыбыт сибэкки курдук сэбирдэхтээх кэрэ үүнээйини интэриэһиргээтим. Тас көрүҥэ хаппыыстаҕа маарыҥныыр. “Бу декоративнай хаппыыста. Сиэниллибэт, киэргэтиигэ туттуллар”, — диэн аттыбар турар кыыс быһаарда. Мин Үөһэ Бүлүү Нам орто оскуолатын үлэһиттэрэ быыстапкаҕа аҕалбыт оҕуруоттарын астарын көрө турар эбиппин. Миэхэ быһааран биэрбит агроном үөрэхтээх, агрооскуола бу үлэтин сүрүннүүр Алена Егорова эбит, кини кэрэхсэбиллээх үлэлэрин туһунан сэһэргээтэ:
— Биһиги 2003 сылтан агрооскуола статуһун ылан үлэбитин саҕалаабыппыт. 41 га сирбитигэр хортуоппуй, хаппыыста, сэлиэһинэй бурдук үүннэрэбит, теплицаларбыт тураллар. Оҕуруот аһын барытын үүннэрэбит, сылын аайы атын көрүҥ оҕуруот аһын үүннэрэргэ боруобаланабыт. Быйыл горох, базилик, пастернак, дайкон олортубут. Саас 5-8 кылаас үөрэнээччилэрэ, уоллуун-кыыстыын лааҕырбытыгар суруттараллар. Бааһынаҕа тахсаммыт, үүнээйи олордорго бэлэмниибит, илиибитинэн ыраастыыбыт, хомуйабыт. Бу үлэбитигэр учууталлар бары тахсан көмөлөһөллөр. Бурдукпутун илиибитинэн ыһабыт. Күһүн эмиэ илиибитинэн хомуйан, электрическэй миэлиҥсэбитигэр мэлийэбит. Бурдукпутун үчүгэйдик харайан баран, кыһын устата араас бырааһынньыктарга алаадьылаан, лэппиэскэлээн, оҕолору, учууталлары, олохтоохтору күндүлүүбүт.
Мин Үөһэ Бүлүү улууһун Нам орто оскуолатын оҕолоро илиилэринэн олордубут, хомуйбут, мэлийбит сэлиэһинэй бурдуктарынан буһарыллыбыт лэппиэскэни, алаадьыны амсайан көрдүм. Минньигэһиин… Маны этэн эрдэхтэрэ, сиргэ чугас киһи үтүөнү эрэ айар-тутар диэн.

* * *

Салгыы оҕо аймах тоҕуо­руспут былаһааккаларыгар кэтиллэ түстүм. Улахан дьааһыкка эмис хоруолуктар ойуохалыы сылдьаллар. Кырачааннар олору аһатаары тоҕуоруспуттар эбит. Бу былаһаакка Амма улууһун эдэр натуралистар станцияларын үлэлэригэр анаммыт эбит. Мин кинилэр үлэлэрин-хамнастарын кытары билсэн баран, тоҕус ыйы быһа томороон тымныы тоҥорор сирбитигэр Украина иҥэмтэлээх хара буорунааҕар хаалсыбакка, араас барыта үүнүөн сөп эбит дии санаатым. Маныаха оҕолор үлэлэрин сөбүлүүр уонна киэҥ билиилээх учууталлаах буолаллара наада эбит. Ол туһунан мин Амма эдэр натуралистарын станциятын директорын Дмитрий Филиппович Матвеевы кытары кэпсэттим:
— Биһиги станциябыт 26 сылын үлэлиир. Сүрүн сорукпут – оҕону тулалыыр эйгэбитин харыстааһын өйүгэр-санаатыгар иитии, сир үлэтин кытары билиһиннэрии. Сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар оҕуруот аһын, сибэккини олордуу, экология диэн хайысхаларынан арахсар лааҕырдарга үлэлииллэр. Станция 18 үлэһиттээх, 11-рэ агроном идэлээх педагогтар. Кыһынын куруһуоктары үлэлэтэбит. Ситиһиибит элбэх. Өрөспүүбүлүкэҕэ “Инникигэ хардыы” научнай-практическай конференцияҕа биэстэ бастаабыппыт. Онтон өрөспүүбүлүкэбитин Москватааҕы куонкуруска көмүскээбиппит. Өрөспүүбүлүкэбитигэр хас да гран лауреатынан буолбуппут.
Дмитрий Филиппович кэпсээнин истэ-истэ мин быыстапкаҕа туруоруллубут астартан хараҕым арахпат. Мин көрдөхпүнэ оҕуруот аһа барыта баар, сибэккилэринэн киэргэтиллибит композициялар киһи хараҕын сымнаталлар, аны чэй оҥороллор эбит – кучу, малина, тысячелистник, можевельник, пижма онтон да атын оттон чэйдэр бааллар. Эмтээх оттон настойкалар кэчигэрэспиттэр.
— Бу көрөрүҥ барыта станцияҕа сылдьар оҕолор үүннэрбиттэриттэн, хомуйбуттарыттан оҥоһуллубут көрдөрүнньүк. Хаһан да тастан тугу да ылбаппыт. Холобур, аҥардас оҕурсу 18 көрүҥүн олордобут. Сезоҥҥа 45 оҕо сылдьар Кыһыҥҥы өттүгэр “тыыннаах муннуктаахпыт”, 18 көрүҥ кыыл баар: кролик, черепаха, попугай, кырыыса, кутуйах араас көрүҥнэрэ, чоху. Оҕолор кыралаан научнай эксперимеҥҥа холоноллор. Үүнээйини сиэмэттэн саҕалаан аһылык биэриэҕэр диэри кэтииллэр. Бу лагинария, арбуз олордубуттарын аҕаллыбыт. Аны, “Альпийские горки” диэн алта га сиргэ үөрэтэр базалаахпыт. Сибэкки арааһын олордобут. Дьиҥнээх сад. Онно фонтаннаахпыт, күрүлгэннээхпит, оҕолор астына сылдьаллар.

* * *

Бу курдук, тыа сирин араас муннугар олорор айылҕаны, сир ийэни кытары биир тылы булбут оҕолор сайыҥҥа үлэлэрин түмүгүн мин күнү да быһа сөҕө-махтайа көрө сылдьыахпын сөбө. Маныаха агрооскуола диэн оскуолаларга статуһу киллэрбиттэрэ олус туһалаабыта саарбахтаммат.