Сир син биир эргийэр үһү!

Көр-нар, өрөгөй… уонна кириисис

Ардыгар икки олоххо олорор курдук сананан ыларыҥ эмиэ баар. Тэлэбиисэргин холбооторгун эрэ быыстала суох ырыа-тойук, үҥкүү-битии, көр-нар өрө оргуйан олорор буолар. Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа, Аллайаан-Дьаллайаан үөрүүтэ диэн бааллара дуо?! Ол айылаахтан мэйииҥ сыыскаана күөрчэхтии ытыллан, мэктиэтигэр ырай дойдутугар олорор курдук сананан ыларыҥ эмиэ баар. Аны туран, дэҥ-дуҥ онно-манна быгыалаатаххына, чэччилээтэххинэ дьон кэпсэтэр кэпсэтиитэ наар сыана бэйдиэ барбытын уонна инникитин өссө туох ыарахаттар күүтүөхтэрин туһунан буолар. Итинник саҥаттан-иҥэттэн хараастаҕын, санааҥ түһэр, олоххор ханнык да эрэлэ суох тула көрөн туран хаалаҕын.
Дьиҥэр, Арассыыйаҕа экэниэмикэ уонна үп-харчы кириисиһэ талан ылбыт олохпут көстүүтэ, этэргэ дылы, мантан антах хаһан да «арахсыспат, эрэллээх аргыстарбытынан» буолуохтаахтара – бииргэ биири эппит тэҥэ, бэрт дьэҥкэ суол эбээт. Оҥорон таһаарыы наадыйыыттан таһынан баран хаалан, ырыынак ыгыччы туолан, батарыы саҥа миэстэлэрин көрдөнүү – бу хапытаал хабала систиэмэтин ис дьиҥэ урут да, билигин да уларыйбат, маҥхааһай маҥалай хаһан да туолбат-топпот. Бэйэтин ис айылгытыттан үөскээн-төрөөн тахсар эҥин араас «обьективнай» кириисистэрин таһынан, идэмэрдээх өйтөн иитиллэн тахсар өһүөннээх соруйан оҥоруу туругурбут аҕай систиэмэтэ буоллаҕа. «Аһара» сайдыбыт судаарыстыбалара кыраларын кыпчыйар, өрө бараары гыммыты «үөрэтэн» биэрэр, хааны бэйэтинэн халыппакка эрэ хабарҕаны хам тутан хардьыгынатар «цивилизованнай» ньымаларын ситэн ааҕыахпыт суоҕа.
«Тимир быыһынан» саптынан, сэссэлистиичэскэй (судаарыстыбаннай уонна кэлэктиибинэй) тутулу тэринэн олорбут сэбиэскэй систиэмэ, биирдэ ылан көрдөххө, ол-бу ытылҕаннары, түөрэҥнээһиннэри, катаклизмнары төрдүттэн билиммэт курдуга. Ол төрүөтэ туохха этэй? Сэссэлистиичэскэй судаарыстыба быһыытынан төрүттэниэҕиттэн 50-ча сылын норуота быстар дьадаҥытык олорбута. Аччык аҥардаах, наар инники сырдыкка суоттанан. Ол оннук ыарахан олохтоох киһи эбэтэр норуот хайдах өссө аллараа түһүөҕэй. Этэргэ дылы, ыар олохтооҕун билбэтэ уонна өйдөөбөтө ол бэйэтин дьоло буоллаҕа дии. Сэбиэскэй норуот баара-суоҕа 20-чэ сылы эрэ «киһилии» олоро түспүтэ, ону даҕаны дьол диэни бэйэтэ эрэ өйдүүр кыаҕынан уонна таһымынан. Тиһэҕэр тиийэн, туох да сэриитэ суох, аҥаардас экэнэмиичэскэй муомахтааһынтан уонна идеологическай буомурууттан эмэҕирбит мастыы сууллубута.
Аныгы Арассыыйа судаарыстыбата аан дойдутааҕы ситимҥэ (бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй, үп-харчы, информационнай, о.д.а. диэн өйдөө) төннүбэттии киирэн бүтэн турар. Ол үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу ырытыһа барымыахха. Арай, соҕотохтуу ойдон, бэйэтэ эрэ чөкө олороро хайдах да кыаллыбатын өйдүөхпүтүн сөп. Уонна, Арассыыйа Швейцария буолбатах, кинини ким да, хаһан да «ыа, барахсаныа» диэн чөкөтүк уонна чуумпутук олордуо суоҕа.

Үрдүктээх-намыһахтаах, улаханнаах-кыралаах

Биир боростуой киһи ахтыытын аахпыппын өйдөөн кэлэбин. Сэрии ыар сылларыгар норуот биир ыал оҕолорун курдук бүттүүн тэҥ этэ, диэн ол ахтыыга этиллэр. «Бары аһыыр аһа, таҥнар таҥаһа суох этибит. Бары ыар үлэҕэ хам баттата сылдьарбыт, аччыктыырбыт, ыалдьарбыт уонна өлөрбүт. Ким да кими да ордугурҕаабат этэ, бары Кыайыы эрэлинэн олорорбут», – диэн ол киһи саныыр санаатын көнөтүнэн эппит этэ. Бука, оччолорго да араас балаһыанньалаах, олохтоох-дьаһахтаах баара эбитэ буолуо гынан баран, норуоту бүттүүнүн холбуу ылан көрөр буоллахха, итинник этии кырдьыктааҕа көстөн турар суол.
Оттон бүгүн итинник этэр төрдүттэн кыаллыбат суол. 70-тан тахса сыл устата киһини барытын бииргэ тэҥнии тута сатаан баран, «оннооҕор ойуур маһа үрдүктээх-намыһахтаах», «суон тостубат, халыҥ хайдыбат», «тойону отунан-маһынан оҥорбоккун», «бэртэн бэрт төрүүр» диир араас «мыыдарастарбытыгар» син-биир төннөн кэллибит.
Кириисис кирдиэлэтэ, саансыйалар суоһуу, дьон-сэргэ сэрэхэчийэ быһыытыйбыт кэмигэр, баһым сыыһыгар итинник сааһыламматах санаалар саантыыллар. Чэ, ол улахан дьыала буолбатах, саха саллаҕар баһын иһигэр оннооҕор буолуох киирэн тахсыаҕа. Хата, чугастааҕынан, бэйэбит тэлгэһэбит иһинэн баллыгыраһа түһүөх баара.
Ааспыт сыл түмүктэниитин баттаһа, Ил Түмэн дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ 3 сыллаах бюджетын ылыммыттара. Дуоллар, евро солкуобайга сыһыаннаан харыыта суох үрдүү, оттон солкуобай суолтата төттөрүтүн намтыы, эбиитин аан дойдутааҕы ырыынакка ньиэп сыаната түһэ турдаҕына, биир сыллаах бюджеты да сабаҕалаан таҥыы сүрдээх уустук дьыала курдук. Бу иннинэ өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай бюджета хас сылын ахсын инньэ түөртүү-биэстии төгүл чуолкайдааһыннары уонна көннөрүүлэри ааһар буолара. Билиҥҥи уустук балаһыанньаҕа 3 сыллаах бюджеппыт хайдах дьылҕаланыай. Маннык уонна атын да ыйытыыларга Ил Түмэн бюджекка, нолуокка, сыана бэлиитикэтигэр, приватизациялааһыҥҥа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Михайлович Николаев харда биэрэр:

Орто болдьохтоох бюджет

– Урукку кэмҥэ 5 сыллаах былаан диэн баарын миигиннээҕэр ордук билэр буолуохтааххын. Уһун болдьохтоон былааннаан уонна оннук үбүлээн үлэлээһин мэлдьитин куһаҕан өрүттээх буолбатаҕын быраактыка толору дакаастаан турар. Арассыыйа үрдүкү салалтата орто болдьохтоох (3 сыллаах) судаарыстыбаннай бюджекка өссө ааспыт сылга көспүтэ. Биһиги бу үүммүт 2015 сылтан киирэбит. Биллэн турар, 3 сыллаах бюджет бары хайысхаларын сыыппараларын таҥыы, аттаран туруортааһын, чуолкайдааһын уонна бигэргэтии элбэх үлэни эрэйэр. 3 сыллаах бюджет элбэх сыыппаралартан турарын курдук, эмиэ оннук далааһыннаах үлэ ыытыллыытын эрэйэр. Бу өттүнэн маннык дьаһаныы ордук табыгастаах уонна сүүйүүлээх. Урут 1 сыллаах бюджет бигэргэнэр эрдэҕинэ, холобур, бастаан оскуола тутуута былааннанар, онтон иккис сылыгар эрэ тиийэн тутуута саҕаланар этэ. 3 сыллаах бюджекка үбүлэниитэ, тутуллуута уонна үлэҕэ киириитэ барыта чуолкай көстө сылдьар.
3 сыллаах бюджет уустуктара уонна ыарахаттара Арассыыйаҕа билиҥҥи үөскээбит балаһыанньаны кытары сибээстээхтэр. Бюджеппытыгар дуоллар солкуобайга сыһыаннаан кууруһа 37,7 солк. харчынан быһылла сылдьар. Оттон дьиҥнээх дьыалатыгар күн бүгүн атын хартыына ойууланан тахсар. Эмиэ ол курдук, ньиэп сыаната хамсаата. Онон, сыл бастакы аҥаарыгар бюджекка чуолкайдааһын булгуччу ыытыллыаҕа. Арассыыйа үрдүнэн барыта биир тэҥ буолуохтаах.
Биһиги бюджекка нолуоктан киирэр барыс улаатыа диэн эрэллээх этибит. Алмаас, холобура, дуолларынан сыаналанар, оччотугар Алроса компанияттан бюджекка киирэр барыс биллэ үрдүөхтээх этэ. Ону баара компания туһанар кирэдьиитэ дуолларынан, производствотыгар туттар тиэхиньикэтэ уонна оборудованиета эмиэ биир оннук. Түмүгэр, компания барыһа уонна ночоото тэҥ-тэҥэр буолан тахсар. «Сургутнефтегаз» ААУо кирэдьиитинэн туһаммат, бэйэтин кыаҕынан бэйэтин хааччынар. Бу компания биһиги бюджеппытыгар киллэрэр харчыта улаатан биэриэхтээх.
Ньиэп 1 баррелын сыаната 70-80 дуолларга турара, ньиэп уонна дуоллар сыаналара бигэтийэрэ буоллар, Арассыыйа инникитэ балачча дьэҥкэ буолуо этэ.
Биһиги ааспыт сыллааҕы бюджеппытын бу 2015 сылга тэҥнээн ырытан көрүөхтээхпит. Маныаха нолуоктан киирэр үп-харчы төһө да улаатан тахсыбыт курдук буоларын үрдүнэн, тэтимэ уонна үүнүүтэ кыра. Аны туран, биһиэхэ барыстан киирэр нолуок үрдээтэ, оччотугар федеральнай киинтэн кэлэр дотация кыччаан биэрэр. Ол курдук, 2015-2017 с.с. бюджеппытыгар тэҥнээн көрдөххө, киинтэн кэлиэхтээх дотация 14 млрд. солк. харчынан кыччаан биэрииһи.
Өрөспүүбүлүкэ тус бэйэтин дохуотуттан киирэр харчыттан (80 млрд.солк.) 83% хамнаска барар. Ол аата бу 80 млрд. солк. харчыттан 10 млрд солк. эрэ атын хайысхаларга туһуланар. Дьэ ол иһин бюджеттан көрүллэр хамнаска оптимизациялааһын олохтонуоҕа. Бюджеттан быһа үбүлэнэр тэрилтэлэргэ үлэһит ахсаанын сарбыйыы барыахтаах, үбү-харчыны көдьүүстээхтик туһаныыга аутсорсинг ньымата олохтонуохтаах. Төһө кыалларынан бюджеттан көрүллэр хамнас ыарахан ыга баттааһынтан тыын ылыан, холкутуйа түһүөн наада.
Өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын төрүтүгэр турар бары бырагыраамалар үбүлэниилэрэ 5% сарбыллыахтаах. Маныаха бырагыраамалар туолбат буолбуттар диэн эрдэттэн кэх түһэр наадата суох. Бу сарбыллыбыт 5%-ны үбү көдьүүстээхтик туһаныы суотугар ситэрэн-оһорон биэриэххэ сөп. Ордук улахан бырагыраамалар урукку бигэргэммиттэринэн хаалбыттарын бэлиэтиир наадалаах. Холобур, тыа хаһаайыстыбатын бырагыраамата 2014 сыллааҕы киэбиттэн кыччаабата. Өрөспүүбүлүкэҕэ 2015 сыл предпринимательство сыла буоларынан, бырагырааматын үбүлэниитэ эмиэ оннунан хаалла. 3 сыллаах бюджеты муҥутуур көдьүүстээхтик туһаныы соруга турар.
Манна эбии ситэрэн эттэххэ, тыа хаһаайыстыбата биир саамай элбэх хайысхалардаах уонна эмиэ ол курдук үгүс ороскуоттаах бырагыраама буолар. Проблемалара да аҕыйаҕа суохтар. Ааспыт сылга тыа хаһаайыстыбатын саҥа сокуонун барыла элбэх илдьиритиһиини ааста, бу сыл бастакы аҥаарыгар сокуон ылыллыа диэн эрэл баар. Тыа хаһаайыстыбатын саҥа миниистирэ, дьиҥнээх «сир киһитэ» буоларынан, сокуоҥҥа сыһыаннаан элбэх сонун этиилэрдээх. Онон киниттэн элбэҕи эрэнэ күүтэбит.
2015 сылга тыа хаһаайыстыбатын бырагырааматыгар 7,5 млрд. солк. көрүллэ сылдьар. Мантан 3,5 млрд. солк.харчы ынах сүөһү уонна сылгы иитиитин салааларыгар туһуланар эрээри, ситэри көдьүүстээхтик үлэлээбэтин бэлиэтиэххэ наада. Табаарынай бородууксуйа булгуччу баар буолуохтаах, аҥаардас сүөһү ахсаанын элбэтиини сырсыыттан туһа тахсыбат. Түмүгэр тиийэн, бородууксуйа кыайан оҥоһуллубат, оттон сүөһүбүт ахсаана сыллата аҕыйыы турар.
1 киилэ үүккэ бюджеттан көрүллэр субсидията 30 солк. тэҥнэстэ. Экэнэмиистэр ааҕан-суоттаан көрүүлэринэн, 1 киилэ үүт бэйэҕэ турар сыаната 40-45 солк. тэҥнэһэр. Соҕотуопкалааччы оҥорон таһаарааччыттан үүтүн субсидиятын уонна бэйэтин атыылаһар сыанатын холбоон 19,5 солк. тутан баран, арыы уонна сүөгэй сыанатынан олохтоон 70 солк. атыылыыр. Сыана араастаһыытын харчыта ханна сөҥөн хааларый? Үүт субсидията сезоннарынан көрөн, сайын биир, кыһынын атын буолуоҕа. Сорох биирдиилээн дьон, тыа сирин олохтоохторун чопчу кыһалҕаларынан туһанан, бэлитиичэскэй сүүлүктээһининэн дьарыктаналлара баар суол. Билигин үүт субсидията 30 солк, ону кинилэр 50 солк. буоллун диэхтэрэ. 50 солк. таҕыстаҕына, 80 солк. модьуйуохтара, ол курдук муҥура суох бара туруохтара. Экэниэмикэ сокуонун билбэттэн буолбатах, баар уустук быһыыны-майгыны сылбырҕатык уонна имигэстик бэйэ туһатыгар иэҕэн ылыы кинилэри кынаттыыр.
Төрүүр-ууһуур биэҕэ 800 солк. субсидия көрүллэр этэ, ол оннунан хаалла. Бу, көстөрүн курдук, адьас дьоҕус харчы буолар. Улаатыан наада. Арааһа, уопсай санааны да этэрим буолуо, тус бэйэм да көрүүбэр, тыабыт хаһаайыстыбатын инникитэ сылгы иитиитин сайыннарыыга сытар курдук. Уһулуччу болҕомто уонна өйөбүл ууруллуон наада. Саҥалыы төрүккэ олоҕуран каадыры бэлэмнээн таһаарыахха, сылгы иитиитин салаатын саҥа экэнэмиичэскэй төрүтүн олохтуохха, түргэнник ситэр бородууксуйа буоларынан астааһына, батарыллар ырыынага, киллэриэхтээх барыһа чуолкайдык ааҕыллыбыт-суоттаммыт, чахчы олоххо киирэр, туолар төрүтэ бигэтик ууруллубут буолуохтаах. Ыраах мэччирэҥнэргэ аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир сылгы базаларын тутан баран, үлэлиир баҕалаах эдэр ыаллары, дьиэ кэргэттэри таһаарыыны көҕүлүөххэ сөп этэ. Ол инниттэн, эдэр ыал бөһүөлэктээҕи проблемата: олорор дьиэтэ-уота, оҕолорун үөрэнэр усулуобуйалара быһаарыллыбыт буолуохтаах.
3 сыллаах бюджет сокуонун барылын оҥорууга барыта 5 хамыыһыйа ылсан үлэлээтэ, урут 4 хамыыһыйа буолар этэ. Уруккуларга эбии дохуот уонна судаарыстыбаннай иэс-күүс хамыыһыйата эбиллэн үлэлэстэ. 200-тэн тахса көннөрүү киллэрилиннэ. Тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын хамыыһыйата үчүгэйдик үлэлээтэ. Ол үлэ түмүгэр, депутааттар көннөрүүлэри ылынаннар, үүт субсидиятын боппуруоһа балачча быһаарылла сатаата. Ону таһынан бюджекка 800 мөл. солк. тахса үп эбии көрүлүннэ.
Олох диэн олох, хамсаабакка-имсээбэккэ, уларыйбакка-тэлэрийбэккэ биир сиргэ хам сыстан хаһан да турбат. Түһэрэ-тахсара, ыарыыра-чэпчиирэ өрүүтүн даҕаны баар суол. Араас санааҕа-онооҕо оҕустарбакка, олоруоҕуҥ уонна үлэлиэҕиҥ. Күн тахсарын курдук мэлдьитин тахса туруоҕа!

Прокопий ИВАНОВ суруйда.