Степан Васильев аата дорҕоонноохтук иҺиллэр

Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов, Степан Аржаков, Степан Васильев уонна да саха норуотун кэскилин туҺугар үлэлэспит, турууласпыт дьон сыыҺа балыырынан олохторун хомолтолоохтук түмүктээбиттэрэ. Ол эрээри, Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов ааттара реабилитацияламмыттарын кэннэ киэҥник ахтыллар эбит буоллахтарына, эмиэ биир улуу судаарыстыбаннай дьиэйэтэл Степан Васильев аата хойукка диэри дорҕоонноохтук иҺиллибэт этэ. Дьон-сэргэ кини туҺунан Саха өрөспүүбүлүкэтэ автономнай буоларын утарыласпыта, Ойуунускай, Барахов утары турбута диэн этэрэ. Кэлин бу үҺү-бадах сэрэйиилэр сыыҺалара дакаастаммыта. Степан Васильев бииргэ үлэлээбит доҕотторун кытары тэҥҥэ норуотун кэскилин туҺугар үлэлээбитэ биллибитэ. Кини олоҕун, үлэтин-хамнаҺын туҺунан архыыптары хасыҺан үлэлээбит киҺинэн саха бастакы революционердарын, баартыйа дьиэйэтэллэрин туҺунан элбэх үлэ суруйбут,  судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ Эдуард Федорович Данилов буолар. Мин Степан Васильев олоҕун суолун сорох түгэннэрин сэгэтэр баҕалаах Эдуард Федороичка бара сырыттым.

Кырдьыгы көрдүүр төлөннөөх сүрэхтэр

Эдуард Федорович Степан Васильев туҺунан кинигэни оҥороругар тирэҕирбит дааннайдарын туҺунан билиҺиннэрдэ. «Саха сирин бастакы революционердарын туҺунан суруйуу суоҕун кэриэтэ этэ. Олүөхүмэттэн төрүттээх САССР госбылаан бэрэссэдээтэлэ, репреция сиэртибэтэ, Халыма түрмэтигэр 14 сыл хааллыбыт Николай Николаевич Захаренко реабилтацияланан баран, Москваҕа институтка лекция ааҕар этэ. Кини «Эти прекрасные люди» диэн бастакы революционердар туҺунан кинигэ суруйбут. Ол кинигэтигэр Саха сирин 19 чулуу революционердарын киллэрбит. Онно Аммосов, Барахов, Аржаков, Васильев, Мегежескэй биир өлүүгэ сылдьар доҕордуулар буолалларын суруйар. Доҕотторун туҺунан сиҺилии суруйбут кинигэтэ Степан Васильев олоҕун туҺунан кинигэ бэлэмниирбэр төрүөтүнэн буолбута», — диэн кини кэпсээнин саҕалыыр.

— Степан Васильев Ньурба улууҺун Бордоҥ нэҺилиэгэр дьадаҥы ыалга күн сирин көрбүт. Кыра эрдэҕинэ ийэтэ өлөр. «Оччотооҕу кэм сиэринэн ыарахан үлэни билэн улааппытым», — диэн Степан Васильев ахтыытыгар суруйар. Маалыкайга оскуолаҕа киирэр, онтон Куочайга училещаны бүтэрэр. Степан Васильевы уонна Михаил Мегежескайы үчүгэй үөрэхтээхтэрин иҺин, училеща сэбиэдиссэйэ Яков Попов үбүнэн өйөөн туран, Дьокуускайга учуутал семинариятыгар үөрэттэрэ ыытар. Түҥкэтэх кыра нэҺилиэктэн кэлбит уолаттар үөрэххэ киирэллэр. Бу кэмтэн ыла төлөннөөх сүрэхтээх саха чулуу уолаттара төрөөбүт дойдуларын, дьонун-сэргэтин туҺугар дьаныардаахтык охсуҺуулара саҕаламмыт буолуохтаах.

Учуутал семинариятын үөрэнээччилэрэ Аммосов, Аржаков, Ойунскай, Барахов, Васильев, Мегежескэй  уонна да атыттар сыылкаланан кэлэн үлэлии сылдьар Серго Орджоникидзе, Емельян Ярославскай көҕүлээҺиннэринэн тэриллибит  «Эдэр социал-демократ» диэн куруҺуокка  оччотооҕу баттыгастаах быҺыыны-майгыны кытары сөпсөспөт санаалара биҺиктэммит буолуохтаах.

Рыдзинскайы кытары

— 1918 сыллаахха кыҺыллар хамандыырдара Апполинарий Рыдзинский Дьокуускайга Сэбиэскэй былааҺы олохтообут. Кини ахтыытыгар бу курдук суруйбут: «От ыйын үүнэр түүнүгэр Табаҕанан Дьокуускайга түҺүммүппүт. БиҺиэхэ утары Степан Васильев кэлбитэ уонна онно буола турар балаҺыанньаны кэпсээбитэ. Түрмэҕэ ким олорорун иҺитиннэрбитэ уонна ыраахтааҕы былааҺын утаран хааллыбыт доҕотторун босхолуур наадатын туҺунан эппитэ. Урүҥнэр кыҺыллар кэлбиттэрин биллэхтэринэ, кинилэри өлөртөөн кэбиҺиэхтэрэ диэн куттанара. Ол иҺин бастаан хаалла сытар дьону босхолообуппут…». Ол хааллыбыт дьон быыҺыгар Максим Аммосов, Дора Жиркова уонна да атыттар бааллара.

Дьокуускай үрдүнэн Сэбиэскэй былаас былааҕа тэлимнээтин кытары, депутаттар сэбиэттэрэ тэриллибитэ, сэкирэтээринэн Степан Васильев буолбута. Ол эрээри, кыҺыллар былаастара өр турбатах. Сэбиэскэй былааҺы олохтоспут Аммосовы, Васильевы, Бараховы, Жиркованы уонна да атыттары Иркутскайга сыылкаҕа ыыппыттар. Кинилэр онно да олохтоох большевиктары кытта сибээстэҺэннэр, үрүҥнэри утары охсуҺууларын тохтохпотохтор. Түрмэҕэ хааллыбыт саха революциенердара Иркутскайдааҕы оробуочайдар бастаанньаларын түмүгэр босхоломмуттар.  Степан Васильев уонна Максим Аммосов Иркутскайга Колчак аармыйатын утары подпольнайдык үлэлээбиттэр. Ол кэмҥэ Степан Васильев Иркутскайга «Слюдянка» диэн станцияҕа учууталлыыр. Ол эрээри, кини подпольнай үлэтин билэннэр, 1918-1919 сс. түрмэҕэ хаайаллар. 1920 сыллаахха Илиҥҥи Сибииргэ Александр Колчак былааҺын букатыннаахтык сууллараллар. Сибиирдээҕи ревком Максим Аммосовы Саха сиригэр Сэбиэскэй былааҺы олохтуурга боломуочуйалыыр. Бүрүө састаабыгар Аммосов, Барахов, Жиркова, Аржаков, Попов киирэллэр. Степан Васильев сыылкаттан кэлэн баран, партия уобаластааҕы бүрүөтүн соругунан саха сирин хомсомуолларын тэрилтэтин тэрийэр.

— Эдуард Федорович, Степан Васильев Саха өрөспүүбүлүкэтэ автономнай буоларын утарыласпыта диэн өйдүүллэр сорох дьон.

— Мин ол саҕанааҕы баартыйа үлэтин биҺириибин. Бэйэлэрин санааларын аҺаҕастык этэн, киирбит этии итэҕэстэрин-быҺаҕастарын аахсаллара. Ол курдук 1920 сыллаахха 8 сийиэскэ Саха өрөспүүбүлүкэтэ автономнай буоларын туруорсар туҺунан этии киирбит. 10 сийиэс делегаттара Платон Ойунскай, Исидор Барахов Сибиирдээҕи киин хамыыҺыйа иннигэр Саха АССР олохтонорун туҺунан боппуруос туруорбуттар. Манна Степан Васильев уонна атыттар «Саха сирэ автономнай буолара эрдэ, «советизацияны» киэҥник ыытан, өрөспүүбүлүкэ бары нэҺилиэктэригэр олохтоон баран, автономияны киллэриэххэ» диэбиттэр. ТөҺө да Аммосов, Барахов, Ойунскай өрөспүүбүлүкэ автономия статустанарын туруорсубуттарын иҺин, кинилэр атын дьон санаатын эмиэ убаастыыллар эбит. Ол иҺин обком пленумугар Степан Васильевка бу боппуруоска дакылааттыырыгар кыах биэрбиттэр. Ол эрээри, кэлин Ревком 1 сийиэҺигэр делегаттар үгүстэрэ Саха өрөспүүбүлүкэтигэр автономия биэрэр иҺин куоластаабыттар. Онон Степан Васильев автономия статуҺун ылары утарбатаҕа, кини «советизацияны» киэӨни ыытан баран автономнай буоларбыт ордук диэн этиилээх тахсыбыта.

Сойуус таҺымнаах салайааччыга тиийэ  

— Бүтүн сойуустааҕы хомуньуус баартыйатын Саха сиринээҕи бүрүөтэ (ВКП)  1921 сыллаахха Степан Васильевы Я.М.Свердлов аатынан хомуньуустар университеттарыгар үөрэттэрэ ыытар. Оччотооҕу кэмҥэ биир саамай ыйааҺыннаах үөрэх кыҺатын дипломун ылбыт эдэр киҺи уопсастыбаннай уонна бэлиитикэҕэ үлэтэ тигинэччи барбыт. ВКП бүрүөтүн уобаластааҕы хонтуруоллуур хамыыҺыйа бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлээбит.

Алдаҥҥа  «Якутзолото» трест тэриллэригэр Степан Васильев өӨөтө улахан. Алдаҥҥа командировкаланан тиийэн, кини матырыйаал бөҕөнү хомуйан, Саха өрөспүүбүлүкэтэ Алданнааҕы көмүҺү хостуур бырамыытылынас аҺыллыытыгар уонна сайыннарыытыгар ыытар ороскуота учуоттаныахтааҕын дакаастаабыт.

Онтон Серго Орджоникидзе этиитинэн ВКП бүрүөтүн киин хонтуруоллуур хамыыҺыйа баартыйнай коллегиятын чилиэнинэн үлэлиир. 1931 сыллаахха КөмүҺү уонна өӨнөөх таастары хостуур, оҥорон таҺаарар салаа оробуочайдарын сойуустарын киин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн ананар, онтон 1934-1939 сылларга ыарахан бырамыытылынас баартыйнай хонтуруоллуур хамыыҺыйатын бөлөҕүн салайар.

Репреция ыар тыына

— Сталин салайыытынан 1930-с сылларга Сэбиэскэй былаас туругурарын туҺугар охсуспут, салайар дуоҺунаска сылдьар, Ленин саҕанааҕы кадрдары имири эҺии үлэтэ барар. 1937 сыллаахха Фрунзе куоракка Октөөп революциятын бырааҺынньыгын демонстрациятын кэмигэр «Долой коммунизм!» диэтэ диэн сымыйанан балыйан, Максим Аммосовы  хаайан кэбиҺэллэр. Ултү сордоон, кырбаан сымыйа ис хоҺоонноох көрдөрүүлэргэ илии баттаталлар. Ол көрдөрүүгэ Степан Васильев аата эмиэ ахтыллар.

Степан Васильев күөгэйэр күнүгэр, таҺаарыылаахтык үлэлии-хамныы сырыттаҕына,  бииргэ үлэлээбит, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтоноругар биир өлүүгэ сылдьыбыт доҕотторун Донскойу уонна Захаренконы 1929, 1935 сылларга норуот өстөөхтөрө диэн хаайбыттарыгар көмүскэспиттээххин диэн быыгабар биэрэллэр уонна баартыйа үлэтиттэн туоратаннар, массыына өрөмүөнүн собуотун дириэктэринэн аныыллар. Онно сэттэ ый үлэлээбитин кэннэ, 1939 сыл сэтинньитигэр «Саха сирин националистарын холбоҺуктарыгар сыҺыаннаах» уонна «Сэбиэскэйи утары хамсааҺын кыттааччыта», «Япония разведкатын туҺатыгар үспүйүөннээбит»   диэн балыйаннар хаайан кэбиҺэллэр. Степан Васильевы Лефортовскай, онтон Бутырскай түрмэҕэ хаайа сытаннар балтараа сыл устата билинии ыла сатыыллар. Сэбиэскэй былаас утары үлээбитим диэн билиниини ол курдук сатаан ылбаттар. Ол курдук, кырбаан, муҥнаан да туран кини буруйун чопчу дакаастыыр билиниини ылбатахтарын түмүгэр, Степан Васильев ытылларга уураахтаабатахтар. Коми АССР Кожвинскай оройуонугар баар үлэ лааҕырыгар ыытарга бириигэбэр тахсар.

Степан Васильев түрмэҕэ, лааҕырга сытан, норуот өстөөҕө буолбатаҕын, төрөөбүт дойдутун туҺугар чиэҺинэйдик үлэлээбитин дакаастаан Иосиф Сталиҥҥа, баартыйа үрдүкү салалтатыгар сурук бөҕөтө суруйар. Суруктар эппиэтэ суох хаалаллар. Степан Васильев түрмэҕэ кырбаммыта, онтон лааҕырга тоҥмута-хаппыта, аччыктаабыта кини доруобуйатыгар охсубута чуолка. 1943 сыллаахха лааҕырга сытан өлөр. Киниттэн өлбүтүн кэннэ сымыйа буруйдааҺыннар уҺуллубуттара, чиэҺинэй аата төннөрүллүбүтэ.