Сүүрбэ сыл устата салҕанан кэлбит дьоҕур

Алдьархай кэнниттэн

Уон аҕыс сыл аннараа өттүгэр дьоллоох Дьокуускай куоракка көһөн кэлээт, өтө көрөр дьоҕурдаах Наталия Дмитриевна туһунан истибитим, билбитим. Кини күн сирин талааннаахтарынан аатырбыт, талыы-талба дьонноох Таатта улууһун Кыйытыгар көрбүтэ. Кини аҕатын иккис кэргэниттэн 21-с оҕо этэ. Наталия төрүүрүгэр амарах аҕата 68 саастааҕа.
Оскуолаҕа ортотук эрэ үөрэммитэ. Сахалыы толкуйдаах дьон үгүстэрэ кинигэҕэ, хаһыакка, сурунаалга хам хатанан олорботторо баар суол. Кинилэргэ билии-көрүү хантан эрэ үөһэттэн кэлэр курдук буолааччы. Оттон толкуйдарын, мындырдарын туһунан этэ да барыллыбат. Наталия Дмитриевна оскуоланы бүтэрэн баран, Кыйыга почтаҕа үлэлээбитэ.
1989 сыллаахха кини дьиэ кэргэнэ дьоллоох Дьокуускайга көһөн кэлбитэ. Хаһаайыстыба тэринэннэр, сибиинньэ, куурусса ииттэннэр, ньир-бааччы олорбуттара. 1997 сыллаахха алдьархай ааҥнаабыта. Өлүөнэ Эбэбит халааннаан, хаатыттан таһынан халыйан тахсыбыта. Наталиялаах дьиэлэрин уу ылбыта. Хотоннорун уонна олбуордарын илдьэ барбыта. Дьиэ кэргэн хаһаайыстыбаларыттан ытыстарын туора соттубуттара. Айахтарын ииттэн олорбут хаһаайыстыбалара эстибитэ. Сорох түгэҥҥэ килиэп да ылар харчы суох буолбута. Этэргэ дылы, ытаан да, ыллаан да туһа суоҕа.
— Алдьархай кэнниттэн ытаан-соҥоон барбатаххына, айылҕа быыһанар суолгун ыйан биэрэр эбит. Киһи талаана, дьоҕура итинник ыксаллаах, кытаанах кэмҥэ уһуктар. Биир күн биһиэхэ чечен киһитэ кэлэ сылдьыбыта. Кинини кофенан көрөн таайдым.
Нэдиэлэ ааспытын кэнниттэн төрдүө буолан кэлэннэр, «сөпкө эппиккин» диэн махтаннылар. Ити кэнниттэн бэйэбин эрэх-турах сананным. Мантан ылата кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөм, сүбэм-амам саҕаламмыта. Эрдэттэн түүллээх-биттээх, наһаа күүстээх интуициялаах этим, — диэн кэпсээнин Наталия Дмитриевна саҕалаабыта.
Ити кэмтэн ылата сүүрбэ сыл ааһа оҕуста. Бу кэм уста­та төһө-төһө элбэх киһи Наталия Дмитриев­наҕа кыһалҕаларын быһаартар­быттара, эрэйдэрин, ыар санааларын чэпчэппиттэрэ буолуой?
— Дьоҥҥо бука барыларыгар үчүгэйи эрэ баҕарабын. Кэлбит дьоҥҥо туох кыһалҕа­лаахтарынан көрөммүн, сүбэ-ама биэрэбин. Кыайбат буоллахпына, атын дьоҥҥо ыытабын. Хаһан даҕаны атын киһиттэн уһулуччу үчүгэйбин дэммэппин, — диир Наталия Дмитриевна.
Кини хайдах киһи кэлиэх­тээҕин эрдэттэн билэ-көрө олорор буолааччы. Аны, төлө­пүөнүнэн кэпсэтэ олорон, дьиэҕэр туох-туох ханан турарын ыйан-кэрдэн биэрэн соһутааччы..

Элбэхтэн аҕыйах холобуру аҕаллахха

Айылҕаттан айдарыы­лаах Наталия Дмитриевна дьоҥҥо күүс-көмө буолбут үгүс түбэлтэтиттэн аҕыйаҕы холобурга аҕалыам. Кини хас да сыллааҕыта Москваҕа сырыттаҕына, төлөпүөнэ өрө тырылыы түспүтэ. Оҕолоро улаханнык ыалдьан балыыһаҕа киирбит биир дьиэ кэргэн кыһалҕаларын эппиттэрэ.
Күөх экранынан эмчиттэр сыыһа диагноз туруораннар, оҕолору сыыһа-халты эмтииллэриттэн элбэх кырачаан күн сириттэн күрэммитин туһунан хас да биэриини көрөн турардаахпын. Наталия Дмитриевна суоҕа буоллар, хомойуох иһин, бу ыал оҕолоро эмиэ итинник дьылҕаланыахтааҕа. Эмчиттэр кырачаан киһи муҥурдааҕа ыалдьыбыт диэннэр эпэрээссийэҕэ бэлэмнээбиттэрэ. Онтон Наталия Дмитриевна төлөпүөнүнэн: «Муҥурдааҕа буолбатах, мэйиитэ отектаммыт, түргэнник аппараакка түһэртэрэ охсуҥ», – диэн сүбэлээбитэ.
Алдьархайга түбэспит ийэ быраастарга тылын ылыннартаран, оҕотун төбөтүн аппараакка уһулбуттара. Оруобуна Наталия Дмитриевна эппитин курдук буолан тахсыбыта. Онон эпэрээссийэ тохтотуллубута. Кырачаан киһи салгыы олох олоруох быатыгар, дьонноро Наталияттан сүбэлэттэрдэхтэрэ… Аҕыйах чаас хойутаабыттара буоллар бу оҕо тыына хаайтаран күн сириттэн барыахтааҕа…
Бу дьиэ кэргэн оҕолорун өлөр өлүүттэн быыһаабыт Наталия Дмитриевнаҕа махталлара муҥура суох.
90-нус сыллар. Өҥүрүк куйаас самаан сайын сатыылаан турар кэмэ этэ. Новосибирскайтан кэлэ сылдьар учуонайдар Өлүөнэ остуолбаларыгар сынньана айаҥҥа турумуттара. Ол эрээри бу сынньалаҥ алдьархайга кубулуйбута.

Сөтүөлүү киирбит үс киһи ууга былдьаммыттара. Тутатына ууга түспүт дьону араастаан көрдүү сатаабыттара да булбатахтара. Ый буолан баран Наталия Дмитриевнаҕа кэлэннэр көрдөспүттэрэ. Онно кини сиэр-туом оҥорбута. Ити кэнниттэн учуонайдар өлүктэрэ көстүбүттэрэ.
Бу дьон көмүс уҥуохтара дойдуларыгар илдьиллэн, киһилии хараллалларыгар айылҕаттан айдарыылаах Наталиябыт күүс-көмө буолбута.
Вячеслав Штыров президенин дуоһунаһыттан бол­дьоҕун иннинэ бүппүтүгэр, өрөспүүбүлүкэбит аныгыскы аҕа баһылыга ким буолар диэн таабырын бөҕө буолбуппут. Оттон Наталия Дмитриевна үс сыл иннинэ аныгыскы президенинэн саха киһитэ буолар диэн этэн уонна аатын-суолун чуо ыйан турардаах. Кини өтө көрүүтэ сыыһа буолбатаҕа. Егор Борисов иккис болдьоххо өрөспүүбүлүкэни салайыаҕын туһунан эмиэ эрдэттэн эппитэ.
Манна даҕатан, 2001 сыллаа­ҕы айдааннаах өрөспүүбүлүкэбит президенин быыбарын өйдөөн-санаан кэллим. Дьэ эмиэ аҕа баһылыкпыт ким буолар диэн таабырыннаан да аҕай биэрбиппит. Үгүстэр Михаил Николаев уонна Федот Тумусов буолар диэн көрүүлэммиттэрэ. Арай Наталия Дмитриевна эрэ «нуучча киһитэ президент буолар» диэбитин эт кулгаахпынан истибитим.
Кини: «Мин айылҕа киһи­тэбин. Тугу көрөрбүн эрэ этэн биэрэбин. Политикаҕа орооһорбун сөбүлээбэппин», — диир.
Биирдэ киниэхэ ыалдьыттыы сырыттахпына «Москваҕа туох эрэ буолар буолла, аптамааттаах эҥин дьон көстөллөр» диэбитэ уонна күнүн-дьылын ыйан биэрбитэ. Бу туһунан эппитин элбэх киһиэхэ кэпсээбитим. Оруобуна ол күн Москваҕа Норд-Ост театрга террористар саба түспүттэрэ. Ол кэпсээбит дьонум Наталия Дмитриевна өтө көрөр дьоҕуруттан сөхпүттэрэ эрэ.

Ким итэҕэйбэт буолуой?

Биир дьикти түгэн туһунан «Хикари» туристическай фирма салайааччыта Мария Андреева кэпсээбитэ.
— Биир сайын тайҕаҕа 17 саастаах быраатым мунан хаалбыта. Аҕыс түүннээх-күн чороҥ соҕотох ойуурга сылдьаахтаабыта. Ити кэмҥэ Наталия Дмитриевна Анапаҕа баара. Хас даҕаны күн көрдөөн баран, ыксааммын киниэхэ төлөпүөннээбитим. Кини: «Тохтуу түһэн баран эйиэхэ төлөпүөннүөҕүм», — диэтэ. Уон биэс мүнүүтэ кэнниттэн: «Сөмөлүөккэ билиэт ыллым, сотору көтөн тиийиэм. Кини ханна баарын билэбин», – диэтэ. Наталия Дьокуускайга көтөн кэлбитэ. Ити оҕо муммутун кэнниттэн алтыс күнэ этэ. Кэргэним уонна убайым уолбутун көрдүү сылдьаннар спутниковай төлөпүөнүнэн миигин кытары сибээстэһэ сылдьаллар. Этэргэ дылы, икки атахтаах үктэммэтэх тайҕатыгар ким атынан, ким танкетканан, ким сатыы бырааппын көрдүү сылдьаллара.
Наталия мин аттыбар олорон ыйа-кэрдэ олордо: «Үрэх диэки таҕыстыннар. Онно бэрэбинэ сытар буолуохтаах. Ол бэрэбинэҕэ кэллиннэр. Хаҥас диэки көрдөхтөрүнэ уол атаҕын суола баар буолуоҕа», — диэтэ. Кырдьык, бэрэбинэҕэ тиийэн баран, хаҥас диэки атах суолун булбуттар. Онтон суолун эмиэ сүтэрэн кэбиспиттэр. Наталия ол кэмҥэ: «Бэскэ хара көтөр олорор буолуоҕа, онтон аллараа үрэххэ түһэннэр уол суолун булуохтара», — диэтэ. Дьонум оруобуна кырдьаҕас бэс үрдүгэр хара көтөр олорорун көрбүттэр уонна үрэх кытыытыгар түһэннэр суолу көрөннөр, уолбутун булан ылбыттар. Наталия Дмитриевна суоҕа буоллар тапталлаах бырааппытын сүтэриэх этибит. Киһи кыаҕа муҥура суоҕуттан сөхпүтүм. Биһиги аймах Наталия Дмитриевнаҕа махталбыт муҥура суох.
Быраатым дьиэтигэр кэлэн баран манныгы кэпсээбитэ. Муммута үс күн буолбутун кэнниттэн мэлдьи кини аттыгар икки чыычаах сылдьыбыт. «Ити чыычаахтар баар буолбуттарын кэнниттэн куттаммат буолбутум», — диэбитэ. Наталия ити чыычаахтарынан бырааппытын араҥаччылаппыт эбит. Мин Наталияҕа уолбут сүппүтүн кэнниттэн үһүс күнүгэр төлөпүөннээбитим. Бырааппын Наталия Дмитриевнаҕа илдьэ бара сылдьыбытым. Тэлгэһэҕэ икки чыычаах олороро. Кинилэри ыйан баран: «Ити чыычаахтар аттыгар сылдьыбыттара дуо?» — диэн бырааппыттан ыйытта. «Бу чыычаахтар этилэр», — диэн хоруйдаабыта. Ити кэнниттэн дьиктилэр баалларын, ама, ким итэҕэйбэт буолуой?

Иллэрээ сыл кини: «Урукку өттүгэр ыспыт-тохпут бөхпүтүн-сыыспытын ыраастыахпыт. Мини собуоттар аһыллан үлэлиэхтэрэ. Олорго бөхпүтүнэн брикеттэри оҥоро-оҥоробут алмаас хостообут карьердарбытын толорорго дьулуһуохпут. Айылҕабытын ыраастыы, чөлүгэр түһэрэ сатыах­пыт. Сири, ойууру эрэ буолбакка, тиэргэммититтэн саҕалаан ыраастаныахпыт Бар дьонум доруобай, этэҥҥэ буолуҥ, кылаабынайа айгыр-силик айыл­ҕабытын харыстаатахпытына, ааттаах үчүгэйдик олоруохпут», — диэн этэн турардаах.
Биллэрин курдук, быйылгы 2017 сыл дойдуга Экология сылынан биллэрилиннэ. Айылҕаны, тиэргэни ыраастаныы саҕаланна.

Өссө биир ураты анала

Киин куораппыт урут-уруккуттан интеллигенция сүмэтэ, этэргэ дылы, түөлбэлээн олорор миэстэтинэн буолар. История кэпсииринэн, былыр-былыргыттан кинилэри түмэр, кэпсэтэллэригэр, санаа-оноо атастаһалларыгар дьиэлэрин туран биэрэр сис ыаллар бааллара. Бу ыалга — өрөөбүт уос өһүллэрэ, хоммут уос хоҥноро. Киэҥ кэскиллээх кэпсэтиилэр тахсаллара.
Наталия Дмитриевна Ивано­валааҕы итинник сис ыаллар ахсааннарыгар киллэриэхпин баҕарабын. Ивановтарга омугуттан тутулуга суох дьон-сэргэ сөбүлээн мустар. Кинилэр истэригэр учуонайдар, юристар, медиктар, култуура үлэһиттэрэ, предпринимателлар, о.д.а. идэлээхтэр бааллар. Бу ыал аана, этэргэ дылы, өрүү аһаҕас. Ивановтар дьиэлэриттэн өйдүүн-санаалыын сырдаан, чэпчээн, үтүөҕэ тардыһан тарҕаһаллар.
Онон бу суруйуубар Наталия Дмитриевна дьону-сэргэни түмэр, сомоҕолуур олоххо аналын туһунан бэлиэтээн ааһыам этэ. Кэтээн көрөрбүнэн, кини аттыгар сылдьар дьон үлэлэригэр, тус олохторугар өрө тахсыбыт, үрдээбит холобурдара үгүс. Кини элбэх саха күүстээх аҥаарыгар күүс-көмө, өйөбүл буолбутун бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Хас сыл ахсын төрөөбүт күнүгэр ыҥыттарыыта суох эдьиийдээтэр эдьиийдэрин эҕэрдэлии дьон бөҕө тоҕуоруһа мустар. Маны кини талааныгар, айылҕаттан ураты дьоҕуругар сүгүрүйүү, ытыктабыл быһыытынан сыаналыам этэ. «Инникилээх норуот —айдарыылаах дьонноох» диэн этиинэн бүгүҥҥү суруйуубун түмүктүүбүн.