Сүүрбэ сыллааҕы үлэ үтүө түмүктэрэ

Сурутууга – үһүс миэстэ!

Алтынньы 25 күнүгэр Ха­ҥалас улууһун дьаһалтатын мунньахтыыр саалатыгар улуус депутаттарын оройуоннааҕы Сэбиэтин 33-с сессията буолан ааста. Мунньаҕы оройуон Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Борис Протодьяконов салайан ыытта. Бэбиэскэҕэ уопсайа 7 боппуруос көрүлүннэ. Хаҥаластар 2016 сылга «Ил Түмэн» парламент хаһыатыгар сурутууга бочуоттаах 3 миэстэ буолбуттара. Хаһыат менеджера А.Ермолаева грамо­таны, өйдөбүннүк бэ­лэхтэри туттарда.

Сүүрбэ сыллаах история

1995 сыл ахсынньы 26 күнэ Хаҥалас улууһун историятыгар Улуус мунньаҕын бастакы ыҥырыытын талыы түгэнинэн киирбитэ. 20 сыл – история балайда уһун кэрчик кэмэ. Бу кэм устата үлэлээбит, үлэлии сылдьар депутаттар улуус социальнай-экономическай сайдыытыгар, олохтоох салайыныы атаҕар туруутугар актыыбынай үлэни ыытан, бэйэлэрин кылааттарын киллэрдилэр. Хаҥалас улууһун дьаһалтатын кытта бииргэ көдьүүстээх үлэ­лэһии түмүгэр олохтоох сала­йыныы икки таһымнаах сис­тиэмэтэ сайдыытын пра­во­вой, тэрээһин уонна фи­нан­совай-экономическай усулуо­буйалара тэриллибиттэрэ уонна сай­даллар.

Ил Түмэни кытта бииргэ үлэлэһии

Улуус Сэбиэтин бэһис ыҥырыытын депутаттара 2013 сыл сэтинньи 26 күнүгэр СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэни) кытта бииргэ үлэлэһии сөбүлэһиитин түһэрсибиттэр. Ол чэрчитинэн, улуус Сэбиэтэ Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин Василий Местниковы, Александр Корякины, Юрий Николаевы, Владимир Прокопьевы итиэннэ биир дойдулаахтара, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Добрянцевы, норуот депутаттара Алиш Мамедовы, Дмитрий Семеновы, Леонид Вла­димировы кытта ыкса ситим­нээхтик үлэлиир. Ил Түмэҥҥэ ыытыллар мунньахтары кө­түп­пэккэ кыттан, сокуону оҥорууга бэйэлэрин этиилэрин кил­лэрэллэр. Хаҥалас оройуоннааҕы Сэ­биэтэ — СӨ олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын Ассоциациятын солбуллубат чилиэнэ. 2008 сылтан ыла күн бүгүнүгэр диэри Ассоциация ыытар тэрээһиннэригэр көх­төөхтүк кытталлар.

Норуот итэҕэлин ылан

Улуус Сэбиэтигэр билигин барыта 25 депутат үлэлиир, ол иһигэр 13 депутат баартыйа испииһэгинэн, 12 депутат биир мандааттаах уокуруктан талыллыбыт. Алта хамыыһыйа үлэлиир. Билиҥҥи састаап 40% хаһыс да төгүлүн талыллыбыт. Ол курдук, Александр Быков, Сардаана Ринчинова, Евдокия Марсунова, Юрий Яковлев, Николай Семенов, Анатолий Антонов, Владимир Скуридин, Ариадна Ефимова, Андрей Михайлов, Борис Протодьяконов курдук улахан уопуттаах депутаттар норуот итэҕэлин ылбыттара ыраатта. Хаҥалас депутаттара сыл аайы мустан СӨ Ил Дарханын уонна РФ президенин туһаайан этиилэрин дьүүллэһэр үтүө үгэстээхтэр. Итиэннэ сотору-сотору «төгүрүк остуол» тэрийэн, ылыллаары турар сокуон барыл­ларын дьүүллэһэллэр эбит. Саамай улахан хамыыһыйа – бюджет, экономическай сайдыы уонна сокуоннас хамыыһыйата. Бэрэссэдээтэлинэн Ариадна Ефимова үлэлиир. Хамыыһыйа састаабыгар барыта 7 депутат киирэр. Бюджет хамыыһыйатын үлэтин Саргылана Афанасьева бэрэссэдээтэллээх хонтуруол­луур-ааҕар палаата бэрэбиэр­кэлиир. «Сµрµн боппуруос барыта бюджет уонна сокуон­нас хамыыһыйатын нөҥүө ааһар. Ол иһин састааба улахан. Ол эрээри, сэттэ эрэ депутатынан хааччахтаммаппыт, атын депутаттар эмиэ кэлэн биґигини кытта үлэ­лиэхтэрин сөп», — диир Ариад­на Михайловна. ХаІаластар республика атын улуустарын депутаттарын кытта билсэллэр, уопут атастаһар сыаллаах көр­сүһүүлэри тэрийэллэр эбит. Ол курдук, былырыын кинилэргэ Хатас, Жатай уонна Бүлүү улууһун депутаттара кэлэ сылдьыбыттар, оттон Хаҥалас депутаттара Гор­найга, Мэҥэ-Хаҥаласка бара сылдьыбыттар. Депутаттар этэллэринэн, атын улуус де­путаттара хайдах дьаһанан үлэ­лии-хамсыы олороллорун бил­сэр олус туһалаах.

«Депутаттар десаннара»

Хаҥаластар республикаҕа биир бастакынан «Депутаттар десаннарын» саҕалаабыттар. Маннык хамсааһыны тэрийэр туһунан идея өссө төрдүс ыҥырыы кэмигэр үөскээбит, балаһыанньата оҥоһуллубут, ол эрээри бэһис ыҥырыыга биирдэ олоххо киирбит. «Биһиги үһүс сылбытын бэһис ыҥырыыга үлэлиибит. Улуус үрдүнэн 17 нэһилиэктээхпит. Сыл аайы хайаан да ити нэһилиэктэри, бюджет таҥыллыан иннинэ, кэрийэбит. Нэһилиэктэргэ барыахпыт иннинэ эрдэттэн баһылыктары кытта сибээстэһэбит. Бэрэссэдээтэлбит Борис Петрович улуус бары нэһилиэктэрин баһылыктарын кытта ыкса ситимнээх үлэни ыытар. Онон, нэһилиэк олоҕун-дьаһаҕын, туох кыһалҕалааҕын эрдэттэн билсэн, бэлэмнэнэн тиийэбит. «Төгүрүк остуолга» кэпсэтэбит, эбийиэктэри кэрийэн көрөбүт. Биһиги нэґилиэктэргэ тиийдэхпитинэ биир саамай сытыы боппуруостарын дьүүлгэ туруораллар. Ол эбэтэр кэлэр сыллааҕы бюджекка маннык боппуруоһу туруорсабыт диэн, баһылыктар улахан боппуруостары көтөҕөллөр. Маннык көрсүһүүлэргэ хайа баҕарар нэһилиэккэ олохтоохтор актыыбынайдык сылдьаллар. Дьон санаатын истэн, учуоттаан баран, биир санааҕа кэлэбит. Киһиргээбэккэ эттэххэ, 2015 сылга 17 нэһилиэк ту­руор­бут боппуруоһа барыта толорулунна», — диэн Ариадна Ефимова кэпсиир.

Үлэ үтүө түмүктэрэ

Холобур, 2015 сылга улуус кииниттэн 200-250 км тэйиччи, соҕуруу тайаан сытар нэһилиэктэргэ сылдьан, нэһилиэнньэни, салалтаны кытары көрсүбүттэр, олоҕу-дьаһаҕы уонна үлэни-хамнаһы кытта билсибиттэр. Онно ити соҕуруу нэһилиэктэр биир тыын боппуруостара бэкээринэни арыйыы буолбут. Депутаттар өйөөн, субсидия көрүллэн, билигин ити нэһилиэктэргэ урбаанньыттар бэкээринэлэри үлэлэтэллэр, нэһилиэнньэни килиэбинэн толору хааччы­йаллар. Самартайга үс нэһилиэк, биэс нэһилиэнньэлээх пуун киирсэр. I Дьөппөн нэһилиэгин баһылыга «Самартай» ТХПК оҕуруот аһын тута тоҥорор сыаҕы аһар баҕалааҕын биллэрбит. Онуоха улуус депутаттара сыах арылыннаҕына, эбии үлэ миэстэтэ тахсыаҕын өйдөөн, муниципальнай мэктиэни биэрэн, 8 мөл. солк. кээмэйдээх кредит ыларга көмө буолбуттар. Ити сыах номнуо үлэлии турар. Сыах аһыллыытыгар Ил Дархан Егор Борисов кэлэ сылдьыбыт. Оттон Нөмүгү нэһилиэгин ба­­һылыга урбаанньыттарга аналлаах бизнес-инкубатор аһар былааннаахтарын эп­пит. Депутаттар быһаччы өйө­бүллэринэн бюджеттан үп кө­рүллэн, инкубатор тутуллан үлэҕэ киирдэ. Барыта түөрт секциялаах, билигин номнуо иккитэ үлэлиир: ма­һынан уһанар сыах, тимир ууһун сыаҕа. Дьиэ-уот саҥа саҕа­лыыр предпринимателлэргэ чэпчэтиилээх усулуобуйаҕа бэ­риллэр. Мантан инньэ тротуар билиитэтэ, миэбэл, ти­мир оҥоһуктар оҥоһуллан тах­сыахтара. «II Дьөппөҥҥө тиийэ сылдьан сайылыкка тах­сан «Дьөппөн» ТХПК фер­матын көрбүппүт. Эргэ хотоннору өрөмүөннээн, сүөһүлэрин та­һаарбыттар этэ. Сүөһү төбөтүгэр ороскуоттары тыа хаґаайыстыбатын минис­тиэристибэтэ толуйуох­тааҕын, кинилэргэ 70 эрэ төбөлөөхтөрүнэн кыаллыбатах. Онон эбии сүөһү атыылаһарга кыттыгас үбүлээһин көрүллэрэ буоллар диэн көр­дөспүттэрэ. Биһиги сүрдээх суһаллык харчы көрөммүт, бы­лырыын сэтинньи ыйга Мэҥэттэн холмогуор бо­руодалаах сүөһүлэри атыы­лаһан аҕалбыттара. Онтон сүөһү төбөтүгэр субсидия ылан, саҥа хотон тутуннулар», — диэн Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Борис Протодьяконов кэпсээтэ.

Ити курдук, Хаҥалас депу­таттара бюджет харчытын кө­дьүүстээхтик туттууга саамай сөп­төөх ньымалары туһаналлар. Ки­нилэр норуокка чугас, дой­дуларыгар бэриниилээх буоланнар кыһалҕалаах боп­пуруостары уталып­пакка быһаар­са олороллор.