Сюзан Крейт: «Хас сырыы ахсын Саха сирэ саҥалыы арыллан биэрэр»

Сюзан антропология наукатын дуоктара, АХШ Фэйрфакс куоратын Джорж Мейсон аатынан үнүбэрсиэтин бэрэпиэссэрэ. Антропологияны таһынан этнографиянан, экологиянан, климатологиянан, социологиянан дьарыктанар киэҥ интэриэстээх киһи. Кини билигин Британиятааҕы мусуой 18 ый болдьохтоох гранын ылан кэлэ-бара, үлэлии сылдьар.
2008 сылтан Ирбэт тоҥ үнүстүүтүн үлэһиттэрин кытта билсэн, чуолаан наука хандьыдаата, Ньурбаттан төрүттээх Александр Николаевич Федоровтыын бииргэ үлэлээһиннэрэ саҕаламмыт. Наука аҥы-аҥы хайысхаларын икки үлэһитэ биир өйгө-санааҕа кэлиилэрин бэлиэ түбэлтэнэн ааҕыахха сөп.
Алмаас хостонуоҕуттан, Бүлүү ГЭС-э тутуллуоҕуттан, Эбэ сүнньүн килиимэтигэр, күнүн-дьылын туругар, экологиятыгар сыыйа-баайа биллэр-көстөр уларыйыылар тахсыталаан испиттэрэ. Ол бэрдэ суох балаһыанньаҕа эбэн, сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэри ыытыы, алмаас бырамыысыланнаһын кирдээх уонна сүһүрбүт тобохторун харайыыга, суох оҥорууга эппиэтинэһэ суохтук сыһыаннаһыы, Бүлүү сүнньүгэр букатын даҕаны иэдээн эҥээрдэммитэ, алдьархайы аҕалбыта.
Сюзан эрэ, Прокопий дойдута — Сунтаар Элгээйитэ. 90-с сыллар саҥаларыттан күн бүгүнүгэр диэри, Сунтаарга кэлэ-бара турар, дьыл араас кэмнэригэр олоро, үлэлии сылдьыбыт, дьонун-сэргэтин үчүгэйдик билэр. Наука араас хайысхатыгар интэриэстээх кийиит эмэрикээҥкэ, Бүлүү сүнньүн килиимэтигэр уларыйыылар тахсалларын туһунан олохтоох дьон кэпсэтиитин, ама, хайаан кулгааҕын таһынан аһарыай. Оттон бэйэбит уолбут Александр Федоров, киһи быһыытынан сүрдээх сайаҕас уонна аһаҕас майгылаах, аангылыйа тылынан холкутук кэпсэтэр, үлэтинэн араас омуктуун элбэхтик алтыһа сылдьар эдэр киһи, бу тиэмэҕэ ылсан үлэлэһэр туһунан этиитигэр тутатына сөбүлэҥин биэрбитэ дьэҥкэ. Манна даҕатан эттэххэ, Александр Николаевич Ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан сокуон барылын суруйан, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн туһааннаах кэмитиэтэ сокуону көҕүлүүрүгэр олугу охсубут учуонай буолар.
Сюзан Крейт, Александр Федоров уонна кинилэр биир санаалаах хамаандаларын үлэлэрин түмүгэ сахалыы суруллан, «Аламай Тыын» диэн ааттанан, 2013 сылга буклет-кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу тиэмэҕэ биһиги өссө кэпсэтэн ааһыахпыт.
Сюзаны кытта кэпсэтиим быһыта-орута, сабыта сүүрдэн соҕус буолла. Субу сарсын дойдутугар көтөөрү сылдьар киһи түбүгэ-садьыга үгүс буоллаҕа. Бэйэм аангылыйалыы соххор биир тылы билбэт киһибин, нууччалыы «пул-пал» майгынан син додо кэпсэтиэхпин сөп. Кийиитим сахалыы холкутук кэпсэтэрин туһунан истэн билэбин эрээри, туора тыл бары дэгэтин үчүгэйдик өйдүүрүн саарбахтыы саныырым.
— Ду ю испиик инглиш? (Өссө – Хау ду ю ду – диэн эбэн биэриэхпин баҕаран бараммын, саарбахтаатым. Итинэн, бу сордооҕуҥ баара, мунньуммут саппааспын барытын биирдэ тоҕу тэбээн кэбистэҕим үһү).
— «Оо, йес-йес», — диэн буолла. – Сахалыы саҥар-саҥа-ар. Барытын өйдүү-үбүн.
— Сюзан, ол ыраах 90-с сылларга туохтан сэдиптээн, туох сыаллаах-соруктаах Саха сирин булбуккунуй?
— 1991 сыллаахха, Саха сиригэр аан-маҥнай кэлиэм иннинэ, Монголуойаҕа, Тыываҕа уонна Бүрээтийэҕэ чинчийэр үлэбинэн дьарыктаммытым. Сүнньүнэн этнографическай чинчийиилэринэн уонна Байкаал экологиятыгар үлэлээбитим. Өйдүүр буолуохтааххын, 1991 сыллаахха манна Дьокуускайга Хомус (Варгаан) аан дойдутааҕы бастакы кэмпириэнсийэтэ ыытыллыбытын. Оччолорго Москваҕа олорор этно-мусукаан Эдуард Алексеев ол кэмпириэнсийэҕэ сылдьарбар ыҥырыы ыыппыта. Кэмпириэнсийэ кэнниттэн, биир бөлөххө киирсэн, Бүлүү куоратын ыһыаҕар сылдьыспытым.
Нөҥүө сылыгар, чопчу сыал-сорук туруорунан, Сунтаарга Элгээйи ыһыаҕар сылдьыбытым. Ол кэмҥэ, Саха сирин бастыҥ ыһыахтара Сунтаарга ыһыллар хайҕаллаах үгэстээхтэрин туһунан хайы-үйэ истэн билэр этим. Элгээйи ыһыаҕыттан ылбыт өйдөбүлүм, күүппүппүнээҕэр букатын таһынан таһымнаабыта. Саха норуотун үгэстэрэ, итэҕэлэ, мифологията, бөлүһүөпүйэтэ барыта бу түмүллэн сылдьар эбит диэн өйдөөбүтүм. Ол онтон ыла ыһыахха тапталым уонна сүгүрүйүүм саҕаламмыта.
— Оттон саха тылын үөрэтэргэр туох төрүөт буолбутай?
— «Ыһыах» диэхтээхпин. Ыһыах туһунан бэлиэтэнэрбэр информатордарбын кытта нууччалыы кэпсэтэн ыларым. Нууччалыы кэпсээһин тугунан эрэ ситэтэ суоҕун, ону ааһан өссө көтүмэҕин эт мэйиибинэн буолбакка, ханнык баҕарар киһи курдаттыы таайар дьоҕурунан өйдөөбүтүм. Аны туран, ыһыах туһунан кырдьаҕас, олоҕу олорбут, үгүһү билбит дьон толору кэпсиир кыахтаахтар. Оттон кинилэри кытта тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтиэхпин баҕарбатаҕым. Бэйэбэр саха тылын үөрэтэр, сахалыы кэпсэтэр соругу туруоруммутум уонна үс сылынан ол сыалбын ситиспитим.
— Кыыскыт, Кэтрин-Туйаара, сахалыы билэр дуо?
— Ээ, ол кини төрүт саха буоллаҕа дии. Кыратыгар эбэтигэр уонна Элгээйигэ оҕо саадыгар иитиллэ сылдьыбыта. Билигин 22 саастаах. Коллеһы бүтэрбитэ. Нуучча тылын уонна антропологияны үөрэппитэ.
Дьэ, бу хайдаҕый?! Суох, бу боппуруоска хайаан да бэйэм санаабын эттэхпинэ сатаныыһы. Тус бэйэм Сюзан саха киһитигэр эргэ тахсан баран, саха тылын үөрэтэргэ сананнаҕа дии саныырым. Суох, бэйэтин олоҕун сыалын толорор, тустаах идэтин үрдүктүк тутар буолан, итинник ырааҕынан судургута суох соругу бэйэтигэр туруоруммут эбит.
Саха сиригэр төрөөбүт, үйэлэрин манна моҥообут уонна манна көмүллэр ыйаахтаммыт тыһыынчанан ахсааннаах атын омук дьоно олорор. Кинилэр 99 бырыһыаннара сахалыы билбэттэр, билэри наадалааҕынан аахпаттар. Сирэйиҥ ханньаҕар буоллаҕына, атын киһини буруйдаама дииллэринии, итиннэ барытыгар бэйэбит, олохтоох норуот, буруйдаахпыт. Өскө бэйэҥ төрөөбүт тылгын билбэт, харыстыыры уонна сайыннарары наадалааҕынан аахпат, тойонуҥ-хотунуҥ, үөрэхтээҕиҥ ол туһунан толкуйугар оҕустаран да көрбөт буоллаҕына, эгэ, атын омук киһититтэн ытыктабыллаах сыһыаны эрэйиэҥ дуо.
Ол атын омук дьоно саха тылын билбэтэ туох буолуой, кыһалҕа онуоха буолбатах. Биир кыра куорат киһитэ нэһилиэнньэлээх норуокка, төрөөбүт тылларын билбэт маргынаал көлүөнэлэр тиһигин быспакка үөскүү тураллара, бу сайдыыбыт көстүүтэ дуо? Сахалыы тыллаах оҕо саада суох, оскуола тиийбэт диэн буолар. Төрөөбүт тылы билэргэ уонна өрө тутарга, баара-суоҕа дьиэҕэ-уокка сахалыы эйгэ, сахалыы тыын уонна иитии наада. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн атын дойдуларга күрээбит нуучча аристократиятын уонна интэлигиэнсийэтин ыччаттарын, билиҥҥи бүдүгүрэ кырдьыбыт оҕонньоттору, эмээхситтэри көрдөрөллөр дии. Бары нууччалыы ыраастык саҥараллар, төрүт дойдуларын историятын үчүгэйдик билэллэр. Кинилэри, эмиграннары, туора судаарыстыбалар нууччалыы тыыҥҥа ииппэтэхтэрэ чуолкай. Аҥаардас дьиэлэрин иһинээҕи иитии түмүгэр эрэ итинник сыал ситиһилиннэҕэ.
Ол Эмиэрикэҕэ олорор Кэтрин-Туйаара дьиэтигэр сахалыы тыын баар эбит диэн өйдөөтүм. Саха кыраһыабай, үөрэхтээх кыргыттара харса суох омуктарга эргэ тахсан, атын дойдуларга олохсуйа тураллар. Биһиги манна бүтэйдии үөрүү бөҕө буолабыт. Оҕолоннохторуна, бэркэлээтэҕинэ, сахалыы иккис ааты кыбыппыта буолаллар. Уоннуу сылга биирдэ эмэтэ дойдуларыгар «көстөн», дьоннорун «дьоллоон» ааһыахтара. Ол онон төрөөбүт норуоттарын иннигэр иэстэрин толору төлөөбүт курдук сананыахтара. Дьыала, омук хаана суураллыбытыгар буолбатах, омук утума быстарыгар сытар. Саха кыыһа, дьахтара, хайа да омуктан оҕоломмутун, ханна да олорбутун иһин, дьэбириэй омук дьахтарын курдук, оҕотун бэйэтин омугун уратытын билэр уонна билинэр тыыҥҥа иитэрэ эбитэ буоллар, саха чахчы күүстээх омуктарга киир­сиэ этэ. Ону баара, оннооҕор манна Дьокуускайга дуу, бэл ханнык эрэ улуус киинигэр дуу, икки буор сахаттан төрөөбүт оҕо, букатын «тоҥ» туора омук киһитэ буолан тахсар алдьархайа баар эбээт. Бука, эмиэ сахалыы дьыссаат суоҕа сиэн эрдэҕэ…
— Сюзан, бэлиитикэттэн төһө ыраах дуу, чугас дуу турар киһи буолаҕын?
— Трамп бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар олоруон иннинэ, бэлиитикэттэн чахчы ыраах этим. Билигин барытын ыарыылаахтык ылынар буоллум.
— Трамп-трумп диэ. Оттон трумп индоевропейскай тылга хомус диэн тылбаастанар. Биһиги, сахалар, хомус куттаах, хомуһу өрө тутар омук буоларбытын аан дойду бүттүүнэ билэр. Трамп бэрэсидьиэнинэн талыллыбытыгар, биһиги, сахалар, ааттарыгар төһө да биир буукуба араастаһыылаахтарын иһин, өссө кинини «бэйэбит уолбутунан» ааҕына сылдьыбыттаахпыт эбээт.
— Оннук дуо?! Саҥа истэбин…
— Ээ, ити мин оонньооһунум дуома, бу саллайбыт салаҥ баспар итинник санаа киирэ сылдьыбыттааҕа быһыылаах этэ.
Эн Саха сиригэр бастаан үктэниэххиттэн отучча сылга чугаһыыр уһун сыллар устан ааспыттар. Аны туран, биирдэ-иккитэ охсуллан ааспыт киһи буолбатаххын. Субу кэлэн, эмиэ үлэлээн баран, дойдулаары сылдьаҕын. Дьэ, бу уһун сылларга, тус бэйэҥ кэтээн көрүүгүнэн, биһиги сахалар төһө чэчирээн дуу, ньүдьүрээн дуу олорор омук буолабытый? Сюзан, төһө кыалларынан, аһаҕастык эппиэттии сатаа.
— Чэпчэки олох диэн ханна да суох. Уонна ол чэпчэки олох киһиэхэ наада дуо? 90-с сыллар, мин санаабар, урукку бүтүн Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн уустук кэмнэр этилэр. Баҕар, алҕаһыахпын сөп. Оттон Саха сирин тыатын олоҕун ылан көрөр буоллахха, мин уруккута хайдаҕын билбэт буоллаҕым. Олохтоох дьон кэпсээниттэн онон-манан ыйдаҥардабын. Экэниэмикэҕэ, производствоҕа ыарахаттар, уустуктар баалларын билэбин. Ол эрээри, ити ханна баҕарар баар уонна, хомойуох иһин, хаһан баҕарар хатылана турар көстүү буолар.
Мин саха норуота санаата кытаанаҕын, бэйэтигэр эрэллээҕин биһириибин. Норуот өбүгэ төрүт дьарыгыттан илиитин араарбакка, 21-с үйэҕэ аҕаллаҕа дии. Салгыы илдьэ бара турарыгар син биир эрэллээхпин. Исписэлиис быһыытынан уонна өр сыллаах кэтээн көрүүбүнэн сыаналаатахпына, глобализм кимэн киириитигэр сахалар бэйэлэрин итэҕэллэрин, төрүт култуураларын уонна үгэстэрин өрө тутар олус элбэҕэ суох омуктартан биирдэстэрэ. Саха норуота кэхтэн иһэрин көрбөппүн, оттон сайдан иһэрин туоһулуубун.
— Бүлүү өрүс тардыытын килиимэтэ уларыйыытын чинчийэр үлэҕэ кыттыыгыттан билиһиннэр эрэ.
— Ирбэт тоҥу үөрэтэр учуонай Александр Федоровы кытта 2008 сылтан бииргэ үлэлэһэбин. Бүлүү өрүс бассейнын килиимэтэ уларыйыытын чинчийэр бөлөх үлэтигэр кыттыбытым. Туох да элбэх олохтоох дьонтон информацияны хомуйбуппут. Ол иһигэр олоххо элбэхтик миккиллибит, үйэлэригэр арааһы көрөн, истэн, билэн ахан кэлбит 33 кырдьаҕаһы кытта олохтоохтук оҥостон олорон, тиэтэлэ суох наллаан кэпсэппиппит. Олохтоох дьону мунньан, сөбүлэҥнэрин ылан, үс сайын устата бииргэ үлэлиир бырайыак оҥорбуппут. Элгээйигэ, Кутанаҕа, Хороҕо уонна Толооҥҥо үлэлээбиппит.
Ити үлэбит түмүгүнэн, «Аламай Тыын» диэн ааттаан, саха дьонугар ордук өйдөнүмтүө буоллун диэн санааттан, сахалыы ис хоһоонноох кинигэни таһааран турабыт. Бүлүү сүнньүн улуустарыгар килиимэт уларыйыытын уонна ол онтон үөскүүр кыһалҕалар тустарынан суруллубута. Килиимэт уларыйыыта аан дойду үрдүнэн баар көстүү. Дьон бэйэтин өттүттэн ол кыһалҕа эбиллэн биэрбэтин туһугар дьулуһуохтаах. Үөскүүр уустук усулуобуйаҕа сөп түбэһэн биэрии үөрүйэхтэрин баһылыахтаах. Киһи аймах бүттүүнэ экология үрдүк култууратын өрө тутуохтаах.
— Сюзан, эн саха кийиитэҕин дии?
— Оннук. Мин саха кийиитинэн хаалабын.
— Этэҥҥэ, соргулаах айаны!

Сюзан антропология наукатын дуоктара, АХШ Фэйрфакс куоратын Джорж Мейсон аатынан үнүбэрсиэтин бэрэпиэссэрэ. Антропологияны таһынан этнографиянан, экологиянан, климатологиянан, социологиянан дьарыктанар киэҥ интэриэстээх киһи. Кини билигин Британиятааҕы мусуой 18 ый болдьохтоох гранын ылан кэлэ-бара, үлэлии сылдьар.
2008 сылтан Ирбэт тоҥ үнүстүүтүн үлэһиттэрин кытта билсэн, чуолаан наука хандьыдаата, Ньурбаттан төрүттээх Александр Николаевич Федоровтыын бииргэ үлэлээһиннэрэ саҕаламмыт. Наука аҥы-аҥы хайысхаларын икки үлэһитэ биир өйгө-санааҕа кэлиилэрин бэлиэ түбэлтэнэн ааҕыахха сөп.
Алмаас хостонуоҕуттан, Бүлүү ГЭС-э тутуллуоҕуттан, Эбэ сүнньүн килиимэтигэр, күнүн-дьылын туругар, экологиятыгар сыыйа-баайа биллэр-көстөр уларыйыылар тахсыталаан испиттэрэ. Ол бэрдэ суох балаһыанньаҕа эбэн, сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэри ыытыы, алмаас бырамыысыланнаһын кирдээх уонна сүһүрбүт тобохторун харайыыга, суох оҥорууга эппиэтинэһэ суохтук сыһыаннаһыы, Бүлүү сүнньүгэр букатын даҕаны иэдээн эҥээрдэммитэ, алдьархайы аҕалбыта.
Сюзан эрэ, Прокопий дойдута — Сунтаар Элгээйитэ. 90-с сыллар саҥаларыттан күн бүгүнүгэр диэри, Сунтаарга кэлэ-бара турар, дьыл араас кэмнэригэр олоро, үлэлии сылдьыбыт, дьонун-сэргэтин үчүгэйдик билэр. Наука араас хайысхатыгар интэриэстээх кийиит эмэрикээҥкэ, Бүлүү сүнньүн килиимэтигэр уларыйыылар тахсалларын туһунан олохтоох дьон кэпсэтиитин, ама, хайаан кулгааҕын таһынан аһарыай. Оттон бэйэбит уолбут Александр Федоров, киһи быһыытынан сүрдээх сайаҕас уонна аһаҕас майгылаах, аангылыйа тылынан холкутук кэпсэтэр, үлэтинэн араас омуктуун элбэхтик алтыһа сылдьар эдэр киһи, бу тиэмэҕэ ылсан үлэлэһэр туһунан этиитигэр тутатына сөбүлэҥин биэрбитэ дьэҥкэ. Манна даҕатан эттэххэ, Александр Николаевич Ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан сокуон барылын суруйан, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн туһааннаах кэмитиэтэ сокуону көҕүлүүрүгэр олугу охсубут учуонай буолар.
Сюзан Крейт, Александр Федоров уонна кинилэр биир санаалаах хамаандаларын үлэлэрин түмүгэ сахалыы суруллан, «Аламай Тыын» диэн ааттанан, 2013 сылга буклет-кинигэнэн бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу тиэмэҕэ биһиги өссө кэпсэтэн ааһыахпыт.
Сюзаны кытта кэпсэтиим быһыта-орута, сабыта сүүрдэн соҕус буолла. Субу сарсын дойдутугар көтөөрү сылдьар киһи түбүгэ-садьыга үгүс буоллаҕа. Бэйэм аангылыйалыы соххор биир тылы билбэт киһибин, нууччалыы «пул-пал» майгынан син додо кэпсэтиэхпин сөп. Кийиитим сахалыы холкутук кэпсэтэрин туһунан истэн билэбин эрээри, туора тыл бары дэгэтин үчүгэйдик өйдүүрүн саарбахтыы саныырым.
— Ду ю испиик инглиш? (Өссө – Хау ду ю ду – диэн эбэн биэриэхпин баҕаран бараммын, саарбахтаатым. Итинэн, бу сордооҕуҥ баара, мунньуммут саппааспын барытын биирдэ тоҕу тэбээн кэбистэҕим үһү).
— «Оо, йес-йес», — диэн буолла. – Сахалыы саҥар-саҥа-ар. Барытын өйдүү-үбүн.
— Сюзан, ол ыраах 90-с сылларга туохтан сэдиптээн, туох сыаллаах-соруктаах Саха сирин булбуккунуй?
— 1991 сыллаахха, Саха сиригэр аан-маҥнай кэлиэм иннинэ, Монголуойаҕа, Тыываҕа уонна Бүрээтийэҕэ чинчийэр үлэбинэн дьарыктаммытым. Сүнньүнэн этнографическай чинчийиилэринэн уонна Байкаал экологиятыгар үлэлээбитим. Өйдүүр буолуохтааххын, 1991 сыллаахха манна Дьокуускайга Хомус (Варгаан) аан дойдутааҕы бастакы кэмпириэнсийэтэ ыытыллыбытын. Оччолорго Москваҕа олорор этно-мусукаан Эдуард Алексеев ол кэмпириэнсийэҕэ сылдьарбар ыҥырыы ыыппыта. Кэмпириэнсийэ кэнниттэн, биир бөлөххө киирсэн, Бүлүү куоратын ыһыаҕар сылдьыспытым.
Нөҥүө сылыгар, чопчу сыал-сорук туруорунан, Сунтаарга Элгээйи ыһыаҕар сылдьыбытым. Ол кэмҥэ, Саха сирин бастыҥ ыһыахтара Сунтаарга ыһыллар хайҕаллаах үгэстээхтэрин туһунан хайы-үйэ истэн билэр этим. Элгээйи ыһыаҕыттан ылбыт өйдөбүлүм, күүппүппүнээҕэр букатын таһынан таһымнаабыта. Саха норуотун үгэстэрэ, итэҕэлэ, мифологията, бөлүһүөпүйэтэ барыта бу түмүллэн сылдьар эбит диэн өйдөөбүтүм. Ол онтон ыла ыһыахха тапталым уонна сүгүрүйүүм саҕаламмыта.
— Оттон саха тылын үөрэтэргэр туох төрүөт буолбутай?
— «Ыһыах» диэхтээхпин. Ыһыах туһунан бэлиэтэнэрбэр информатордарбын кытта нууччалыы кэпсэтэн ыларым. Нууччалыы кэпсээһин тугунан эрэ ситэтэ суоҕун, ону ааһан өссө көтүмэҕин эт мэйиибинэн буолбакка, ханнык баҕарар киһи курдаттыы таайар дьоҕурунан өйдөөбүтүм. Аны туран, ыһыах туһунан кырдьаҕас, олоҕу олорбут, үгүһү билбит дьон толору кэпсиир кыахтаахтар. Оттон кинилэри кытта тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтиэхпин баҕарбатаҕым. Бэйэбэр саха тылын үөрэтэр, сахалыы кэпсэтэр соругу туруоруммутум уонна үс сылынан ол сыалбын ситиспитим.
— Кыыскыт, Кэтрин-Туйаара, сахалыы билэр дуо?
— Ээ, ол кини төрүт саха буоллаҕа дии. Кыратыгар эбэтигэр уонна Элгээйигэ оҕо саадыгар иитиллэ сылдьыбыта. Билигин 22 саастаах. Коллеһы бүтэрбитэ. Нуучча тылын уонна антропологияны үөрэппитэ.
Дьэ, бу хайдаҕый?! Суох, бу боппуруоска хайаан да бэйэм санаабын эттэхпинэ сатаныыһы. Тус бэйэм Сюзан саха киһитигэр эргэ тахсан баран, саха тылын үөрэтэргэ сананнаҕа дии саныырым. Суох, бэйэтин олоҕун сыалын толорор, тустаах идэтин үрдүктүк тутар буолан, итинник ырааҕынан судургута суох соругу бэйэтигэр туруоруммут эбит.
Саха сиригэр төрөөбүт, үйэлэрин манна моҥообут уонна манна көмүллэр ыйаахтаммыт тыһыынчанан ахсааннаах атын омук дьоно олорор. Кинилэр 99 бырыһыаннара сахалыы билбэттэр, билэри наадалааҕынан аахпаттар. Сирэйиҥ ханньаҕар буоллаҕына, атын киһини буруйдаама дииллэринии, итиннэ барытыгар бэйэбит, олохтоох норуот, буруйдаахпыт. Өскө бэйэҥ төрөөбүт тылгын билбэт, харыстыыры уонна сайыннарары наадалааҕынан аахпат, тойонуҥ-хотунуҥ, үөрэхтээҕиҥ ол туһунан толкуйугар оҕустаран да көрбөт буоллаҕына, эгэ, атын омук киһититтэн ытыктабыллаах сыһыаны эрэйиэҥ дуо.
Ол атын омук дьоно саха тылын билбэтэ туох буолуой, кыһалҕа онуоха буолбатах. Биир кыра куорат киһитэ нэһилиэнньэлээх норуокка, төрөөбүт тылларын билбэт маргынаал көлүөнэлэр тиһигин быспакка үөскүү тураллара, бу сайдыыбыт көстүүтэ дуо? Сахалыы тыллаах оҕо саада суох, оскуола тиийбэт диэн буолар. Төрөөбүт тылы билэргэ уонна өрө тутарга, баара-суоҕа дьиэҕэ-уокка сахалыы эйгэ, сахалыы тыын уонна иитии наада. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн атын дойдуларга күрээбит нуучча аристократиятын уонна интэлигиэнсийэтин ыччаттарын, билиҥҥи бүдүгүрэ кырдьыбыт оҕонньоттору, эмээхситтэри көрдөрөллөр дии. Бары нууччалыы ыраастык саҥараллар, төрүт дойдуларын историятын үчүгэйдик билэллэр. Кинилэри, эмиграннары, туора судаарыстыбалар нууччалыы тыыҥҥа ииппэтэхтэрэ чуолкай. Аҥаардас дьиэлэрин иһинээҕи иитии түмүгэр эрэ итинник сыал ситиһилиннэҕэ.
Ол Эмиэрикэҕэ олорор Кэтрин-Туйаара дьиэтигэр сахалыы тыын баар эбит диэн өйдөөтүм. Саха кыраһыабай, үөрэхтээх кыргыттара харса суох омуктарга эргэ тахсан, атын дойдуларга олохсуйа тураллар. Биһиги манна бүтэйдии үөрүү бөҕө буолабыт. Оҕолоннохторуна, бэркэлээтэҕинэ, сахалыы иккис ааты кыбыппыта буолаллар. Уоннуу сылга биирдэ эмэтэ дойдуларыгар «көстөн», дьоннорун «дьоллоон» ааһыахтара. Ол онон төрөөбүт норуоттарын иннигэр иэстэрин толору төлөөбүт курдук сананыахтара. Дьыала, омук хаана суураллыбытыгар буолбатах, омук утума быстарыгар сытар. Саха кыыһа, дьахтара, хайа да омуктан оҕоломмутун, ханна да олорбутун иһин, дьэбириэй омук дьахтарын курдук, оҕотун бэйэтин омугун уратытын билэр уонна билинэр тыыҥҥа иитэрэ эбитэ буоллар, саха чахчы күүстээх омуктарга киир­сиэ этэ. Ону баара, оннооҕор манна Дьокуускайга дуу, бэл ханнык эрэ улуус киинигэр дуу, икки буор сахаттан төрөөбүт оҕо, букатын «тоҥ» туора омук киһитэ буолан тахсар алдьархайа баар эбээт. Бука, эмиэ сахалыы дьыссаат суоҕа сиэн эрдэҕэ…
— Сюзан, бэлиитикэттэн төһө ыраах дуу, чугас дуу турар киһи буолаҕын?
— Трамп бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар олоруон иннинэ, бэлиитикэттэн чахчы ыраах этим. Билигин барытын ыарыылаахтык ылынар буоллум.
— Трамп-трумп диэ. Оттон трумп индоевропейскай тылга хомус диэн тылбаастанар. Биһиги, сахалар, хомус куттаах, хомуһу өрө тутар омук буоларбытын аан дойду бүттүүнэ билэр. Трамп бэрэсидьиэнинэн талыллыбытыгар, биһиги, сахалар, ааттарыгар төһө да биир буукуба араастаһыылаахтарын иһин, өссө кинини «бэйэбит уолбутунан» ааҕына сылдьыбыттаахпыт эбээт.
— Оннук дуо?! Саҥа истэбин…
— Ээ, ити мин оонньооһунум дуома, бу саллайбыт салаҥ баспар итинник санаа киирэ сылдьыбыттааҕа быһыылаах этэ.
Эн Саха сиригэр бастаан үктэниэххиттэн отучча сылга чугаһыыр уһун сыллар устан ааспыттар. Аны туран, биирдэ-иккитэ охсуллан ааспыт киһи буолбатаххын. Субу кэлэн, эмиэ үлэлээн баран, дойдулаары сылдьаҕын. Дьэ, бу уһун сылларга, тус бэйэҥ кэтээн көрүүгүнэн, биһиги сахалар төһө чэчирээн дуу, ньүдьүрээн дуу олорор омук буолабытый? Сюзан, төһө кыалларынан, аһаҕастык эппиэттии сатаа.
— Чэпчэки олох диэн ханна да суох. Уонна ол чэпчэки олох киһиэхэ наада дуо? 90-с сыллар, мин санаабар, урукку бүтүн Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн уустук кэмнэр этилэр. Баҕар, алҕаһыахпын сөп. Оттон Саха сирин тыатын олоҕун ылан көрөр буоллахха, мин уруккута хайдаҕын билбэт буоллаҕым. Олохтоох дьон кэпсээниттэн онон-манан ыйдаҥардабын. Экэниэмикэҕэ, производствоҕа ыарахаттар, уустуктар баалларын билэбин. Ол эрээри, ити ханна баҕарар баар уонна, хомойуох иһин, хаһан баҕарар хатылана турар көстүү буолар.
Мин саха норуота санаата кытаанаҕын, бэйэтигэр эрэллээҕин биһириибин. Норуот өбүгэ төрүт дьарыгыттан илиитин араарбакка, 21-с үйэҕэ аҕаллаҕа дии. Салгыы илдьэ бара турарыгар син биир эрэллээхпин. Исписэлиис быһыытынан уонна өр сыллаах кэтээн көрүүбүнэн сыаналаатахпына, глобализм кимэн киириитигэр сахалар бэйэлэрин итэҕэллэрин, төрүт култуураларын уонна үгэстэрин өрө тутар олус элбэҕэ суох омуктартан биирдэстэрэ. Саха норуота кэхтэн иһэрин көрбөппүн, оттон сайдан иһэрин туоһулуубун.
— Бүлүү өрүс тардыытын килиимэтэ уларыйыытын чинчийэр үлэҕэ кыттыыгыттан билиһиннэр эрэ.
— Ирбэт тоҥу үөрэтэр учуонай Александр Федоровы кытта 2008 сылтан бииргэ үлэлэһэбин. Бүлүү өрүс бассейнын килиимэтэ уларыйыытын чинчийэр бөлөх үлэтигэр кыттыбытым. Туох да элбэх олохтоох дьонтон информацияны хомуйбуппут. Ол иһигэр олоххо элбэхтик миккиллибит, үйэлэригэр арааһы көрөн, истэн, билэн ахан кэлбит 33 кырдьаҕаһы кытта олохтоохтук оҥостон олорон, тиэтэлэ суох наллаан кэпсэппиппит. Олохтоох дьону мунньан, сөбүлэҥнэрин ылан, үс сайын устата бииргэ үлэлиир бырайыак оҥорбуппут. Элгээйигэ, Кутанаҕа, Хороҕо уонна Толооҥҥо үлэлээбиппит.
Ити үлэбит түмүгүнэн, «Аламай Тыын» диэн ааттаан, саха дьонугар ордук өйдөнүмтүө буоллун диэн санааттан, сахалыы ис хоһоонноох кинигэни таһааран турабыт. Бүлүү сүнньүн улуустарыгар килиимэт уларыйыытын уонна ол онтон үөскүүр кыһалҕалар тустарынан суруллубута. Килиимэт уларыйыыта аан дойду үрдүнэн баар көстүү. Дьон бэйэтин өттүттэн ол кыһалҕа эбиллэн биэрбэтин туһугар дьулуһуохтаах. Үөскүүр уустук усулуобуйаҕа сөп түбэһэн биэрии үөрүйэхтэрин баһылыахтаах. Киһи аймах бүттүүнэ экология үрдүк култууратын өрө тутуохтаах.
— Сюзан, эн саха кийиитэҕин дии?
— Оннук. Мин саха кийиитинэн хаалабын.
— Этэҥҥэ, соргулаах айаны!

Прокопий ИВАНОВ