Табаларыттан дьолломмут Ким Филиппов

Аҕата Үөһээ Бүлүүттэн тө­рүттээх Никита Никитич Фи­липпов Усуйаанаҕа отутус сыллар саҕаланыыларыгар милиция үлэһитинэн ананан кэл­битэ. Онтон колхозтары тэрийии саҕаламмытыгар партия оройуоннааҕы комитетын дьаһа­лынан Баатаҕай нэһилиэгэр тэ­риллибит “Сырдык суол” колхоз бэ­рэс­сэдээтэлинэн анам­мыта. Ман­на кини ханнык даҕаны үлэттэн толлон турбат, сырыыны-айаны кыайар, олохтоох эдэр дьахтары, Колесова Евдокия Ивановнаны, кэргэн ылар. Саҥа ыаллар күүтүүлээх бастакы оҕолоро кыыдааннаах кыһын кыйданан, күн уота чаҕылыйан, сайыҥҥы ылааҥы күннэр сатыылаан турдахтарына, 1935 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр тө­рөө­бүтэ. Үөрбүт-көппүт төрөп­пүттэр уолларын Ким диэн ааттаабыттара.
Күн-дьыл биллибэккэ ааһан, уолчааннара улаатан, сүрдээх кытыгырас, сытыы-хотуу киһи буолан испитэ. Оччотооҕу ыал сиэринэн уол ийэтин дьоно, аҕыйах да буоллар, бэйэлэрэ бас билэр табалардаах этилэр. Бөһүөлэктэн ырааҕа суох сиргэ табаларын илдьэ сылдьаннар сайылыыллара.
Уоллара Ким бэрт кыратыттан табаҕа олус сыстаҕас этэ. Ол курдук эһэтигэр испиискэ хаатынан табаны, сыарҕаны, уучахтаах киһини оҥорторон оонньуура. Оскуолаҕа киирэр сааһыгар сайыҥҥы сырдык түүннэргэ бырдахха сиэнэ-сиэнэ табаларын бэйэтэ маныыра, ханнык даҕаны хараҥаҕа таба­ларын хобо чуораан тыаһынан булаттаан кэлэрэ. Сотору бэйэтэ уучаҕы миинэр, маамыктанан таба муоһуттан хаптарар, сыарҕанан айанныыр буола улааппыта.
Ким Баатаҕай началь­най оскуолатын иккис кылааһын кэнниттэн салгыы үөрэм­мэтэҕэ. Эһэтэ, байанайдаах булчут Колесов Иван Инно­кентьевичтыын туундараҕа бииргэ сылдьан кылбаа маҥан кырсаны бултууллара. Ол курдук хас да сыл эһэтин кытары сылдьыһан баран, табаһыт буолабын диэн бигэтик быһаарыммыта. 14 саастааҕар оччолорго холкуос бэрэссэдээтэлэ, Уус-Алдантан төрүттээх Жирков Николай Петровичка тиийэн миигин холкуоска ыл диэн көрдөспүтэ. Бэрэссэдээтэлэ: “Дьаамҥа бараҕын дуу? Ыстаадаҕа бараҕын дуу?” – диэн ыйыппытыгар Ким: “Мин ыстаадаҕа бостуугунан барабын”, — диэн хардарбыта. Бэрэссэдээтэлэ уолу чаҕытаары: “Дьэ, табаарыс, билигин сокуон кытаанах. Өскөтүн, алҕаска таба оһоллонноҕуна, атаҕа тоһуннаҕына, хараҕа тэһиннэҕинэ, сокуон хараҕынан эппиэккэ тардыллаҕын, ону өйдүөх тустааххын”, — диэн кытаанахтык сэрэппитэ. Ким биир даҕаны табаны энчирэтиэм суоҕа диэн мэктиэ тылын биэрэн туран, оччолорго 400-кэ ахсааннаах таба ферматыгар бостуугунан ылыллыбыта
— Кырдьык, оччолорго сэрии кэннинээҕи кэм буолан, сокуон кытаанаҕа, ас-таҥас даҕаны кырыымчык этэ. Халлаан сулуһун курдук хайаҕастардаах, таһырдьа супту көстөр чараас тордоҕунан, буочуканы быһан оҥорбут тимир оһоҕунан сылдьарбыт. Туох итиини ту­тар таҥас кэлиэй, тоҥо-тоҥо табаларбытын маныырбыт. Бөрө кэлэн аймыаҕа диэн утуйбакка сылдьарбыт. Миигиннээҕэр аҕа саастаах доҕотторум, кэлин биллиилээх табаһыт буолбут Сэмэн Туомускай, Ньукулай Туомускай – Мучуруу: “Доҕор, Ким, кэлэн биһигини кытары табахта тарт, оччоҕо итийиэҥ”, — диэн ыҥыралларын, табах сытын тулуйбат буоламмын чугаһаабат этим. Тоҥнохпуна та­баларым муостарыттан харбаан ыламмын, эбэтэр моонньуларыттан кууһаммын, тардыалаһа оонньуурум. Оччоҕо тоҥмутум ааһара.
Таба иитиитин дириҥник билээри, элбэххэ, саҥаҕа үөрэнээри уонна уопутураары Үлэ Кыһыл Знамята, Бочуот Зна­га уордьаннаах аатырбыт табаһыт, таайым Лебедев Спиридон Николаевич сүбэтинэн уонна салалтатынан Аллайыаха оро­йуо­нугар тиийэммин, таба ыстаадатыгар түөрт сыл устата бостуугунан үлэлээн ааспытым. Онтон 1953 сыллаахха төрөөбүт сирбэр кэлэммин, эмиэ урут үлэлээбит ыстаадабар бостуугунан ылыллыбытым. Ыстаада биригэдьиирэ турбут-олорбут, сытыы-хотуу, элбэх саҥалаах Туомускай Сэмэн Уйбаанабыс – Дом Сэмэн этэ.
Биирдэ Байдыкаан Кырдала диэн айан суолугар тордоҕунан олордохпуна, сыарҕатыгар икки буур табаны көлүйбүт Аллайыаха диэкиттэн айаннаан иһэр эбээн оҕонньоро кэлэн таарыйда. Киэһэ борук-сорук буолан хонордуу дьаһанна. Мин кини табаларын ыстаадабыт ыырыгар, аһылыктаах сиргэ тиэрдэн ыыталаатым. Сыар­ҕаттан таҥаһын-сабын киллэрэн ороммор тэлгээтим. Оҕонньорум икки кырбас сыалаах эти киллэрэн буһартарда. Аһаан баран утуйардыы сытта. Бэйэтин кытары сытыаран утутаары гыммытын, табаларбын маныыр буолан сыппатым. Таһырдьа тахсыбытым, ыйдаҥалаах буолан табаларым ыраах аһыы сылдьаллара харааран көстөрө.
Оҕонньорум сарсыарда эрдэ туран чэй иһэ олорон: “Дьэ, тоойуом, сүрдээх сүрэхтээх-бэлэстээх үчүгэй киһи эбиккин. Бу табаларгыттан дьол­лонууһугун, дьолгун булууһугун. Дьон ытыктыыр уонна биллэр-көстөр киһи буолууһугун уонна сотору оҕолоох дьахтары кэргэн ылыыһыгын”, — диэн, мин дьылҕабын көрөн олорор курдук, кэпсээн биэрбитэ. Сир түннүгэ кырдьаҕаһым ким буоларын, ханна айаннаан иһэрин ыйыппакка хаалбытым уонна кэлин даҕаны көрбөтөҕүм, — диэн эдэр сааһын умнуллубат түгэннэрин Ким Никитич миэхэ кэпсээбитэ.
1953 сыллаахха Тумакка “Куйбышев”, Баатаҕай нэһи­лиэгин “Сырдык суол”, Дьүкээгир нэһилиэгин Неустроев ааты­нан холкуостары холбоон, Тумакка кииннээн биир улахан бөдөҥсүйбүт Ленин аатынан холкуос тэриллибитэ. Саҥа тэриллибит холкуоһу биллиилээх тустуук, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа, киһи үтүөтэ-мааныта Никита Константинович Докторов са­лай­быта.
Ити кэмтэн ылата олох сайдан, үлэлииргэ-хамсыырга усулуобуйа тупсан испитэ. Оччолорго бастыҥ уопуту атастаһыы, Гаганова бачыымынан үлэлээһин, үлэни көҕүлээһин өрөгөйдөөн турар кэмэ этэ. Ол түмүгэр таба төрүөҕэ тупсан, ахсаан өттүнэн биллэрдик эбиллэн, 1957 сыллаахха Тумат сэттэ ыстаадалаах Ленин аатынан холкуоһа миллионер холкуос аатын сүкпүтэ. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Н.К.Докторов ис дууһатыттан кыһаллан үлэлиир, үлэҕэ дьоҕурдаах, уопуттаах эдэр комсомолец уолу таба көрөр уонна Ким Филипповы саҥа тэриллибит ыччат-комсомольскай таба иитэр ыстаада биригэдьииринэн аныыр.
1961 сыллаахха холкуостары холбооттоон биир “Усуйаана” сопхуоһу тэрийбиттэрэ. Сопхуос бастакы директорынан оройуон тыатын хаһаайыстыбатын начальнигынан үлэлээбит, экономист идэлээх, салайар үлэҕэ эриллибит М.Н.Аммосов анаммыта. Сопхуос бастаан тэриллэрин саҕана оройуон 12250 табалааҕа. Оройуоҥҥа таба ахсаана биллэрдик эбиллэн испитэ. Ол саҕана үлэ киһитин өрө тутуу, хайҕааһын, чиэстээһин инники күөҥҥэ турара. Чулуу табаһыттар, булчуттар, ба­лык­сыттар партия уонна пра­вительство дьаһалынан үрдүк наҕараадаҕа, чиэскэ-бочуокка тиксэллэрэ.
1963 сыллаахха Ким Филиппов салайар ыччат-комсомольскай табаны иитэр ыстаадата аан бастакынан “Коммунистическай үлэ биригээдэтэ” аатын ылар чиэстэммитэ. Кини ыстаа­датын орто көрдөрүүтэ улахан табаны тыыннаахтыы иитиигэ 97-98%, тугуту ылыыга 78-81% тэҥнэспитэ. Ити сыл сэтинньи ыйга сопхуос киинигэр Хаһаач­чыйаҕа табаһыттар слеттара ыытыллыбыта. Манна сопхуос бары отделениеларыттан чулуу табаһыттар сүүмэрдэнэн кыттыыны ылбыттара. Бу слекка күһүҥҥү эмис, талыы табалар сүүрдүүгэ кыттыбыттара. Ыстаада биригэдьиирэ Ким Филиппов таба сүүрдүүтүгэр кыттан сыарҕанан сүүрдүүгэ үһүс, уучаҕынан — бастакы бириистээх миэстэлэргэ тиксибитэ. Бу сыл Дьокуускай куоракка Коммунистическай үлэ ударниктарын бастакы республикатааҕы слеттарыгар кыттыыны ылбыта. Партия обкуомун бастакы сэкирэтээрэ Г.И.Чиряев, комсомол уоба­ластааҕы комитетын сэкирэтээрэ Н.А.Винокуров дакылааттарын болҕойон истибитэ. Обкуом бастакы сэкирэтээрэ Г.И.Чиряев бастыҥ табаһыкка өйдөбүнньүк суруктаах Ленин статуятын туттарбытын Ким Никитич билигин даҕаны кичэллээхтик уурунан илдьэ сылдьар.
Дьэ ити курдук, үлэтэ-сырыыта сиэрдээхтик сыана­ланан, долгуйар Дьокуускай куораттан дьол-соргу көтөллөнөн, төрөөбүт-үөскээбит сиригэр кэлэн, сүргэтэ көтөҕүллэн, өссө эбии тэттэн туран үлэ­лээбитэ. Аны кини урукку өттүгэр туундаранан хас да сыл сырытыннарбыт ыстаадатын Туматтан тэйиччи, өрө диэки, урут таба турбатах, сылдьыбатах, өлгөм аһылыктаах Додомонон, Тэнкэлинэн бары ыалынан көһө сылдьаннар сайылаталлара. Ол түмүгэр таба туруга өссө тупсан, төрүөх, тугуту ылыы биллэрдик эбиллибитэ.
Ким Никитич 1965 сыл­лаахха “Лучший оленевод Якутской АССР” бэлиэнэн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Пре­зи­диумун, РСФСР Үрдү­кү Сэбиэтин Бочуотунай грамо­таларынан, “Үлэҕэ кил­биэнин иһин” мэтээлинэн, тохсус, онус, уон биирис пятилеткалар кыайыылаахтарын аатынан уо.д.а. элбэх ахсаан­наах наҕараадаларынан бэлиэтэм­митэ.
Ким Никитич Филиппов “Усуйаана” сопхуос Туматтааҕы отделениетын табаны иитэр 5-с, кэлин 7-с ыстаадаларыгар өр сыллар устата, оттон хаалыылаах ыстаадаларга уопсайа 60-ча сыл үлэлээбититтэн 40-ча сыл устата биригэдьииринэн үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан ааста. Кэлиҥҥи кэккэ сылларга настаабынньык быһыытынан ыччаттарын табаны иитии мындырыгар, олоххо мунньуммут баай уопутугар уһуйда.
К.Н.Филиппов 1956 сылтан ыла тапталлаах кэргэнэ Тамара Семеновналыын күөх буруону унаардан, сарын-сарыннарыттан өйөһөн, биир иллээх дьиэ кэргэн буолан, элбэх оҕону төрөтөн үйэ аҥара кэм устата олорон ааспыттара. Кэргэнэ Тамара Семеновна эмиэ үлэни көҕүлүттэн туппут, үтүөкэннээх үлэһит бэрдэ киһи этэ. Өр сылларга таба ыстаадатыгар чуумсугунан, килиэккэлээх күөх кырсаны иитиигэ, түүлээҕи таҥастааһыҥҥа үтүө суобастаахтык үлэлээн-хамсаан ааспыта. Үрдүк таһаарыылаах үлэтэ-сырыыта сыаналанан, Коммунистическай үлэ ударнига, пятилетка кыайыылааҕа бэ­лиэ­лэринэн, бочуотунай грамо­таларынан бэлиэтэммитэ. Билигин кинилэр оҕолоро, сиэн­нэрэ төрөппүттэрин удьуордаан үтүө суобастаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Улахан уоллара, СР Тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Сергей Кимович ыстаада биригэдьииринэн, сиэннэрэ Болтунов Ким Алексеевич 11-с ыстаада биригэдьииринэн таһаарыылаахтык үлэлии сыл­дьаллар.
Ким Никитич чахчы да үлэттэн, чуолаан табаны иитиит­тэн дьолломмут киһи. СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Усуйаана оройуонун Бочуоттаах олохтооҕо Ким Никитич Филипповка өр сыллаах сыралаах үлэтин иһин 1995 с. Президент М.Е.Николаев уурааҕынан СР Госу­дарственнай бириэмийэтин лауреатын, 2014 с. ыам ыйын 4 к. СР Ил Дархана Е.А.Борисов уурааҕынан СР Бочуоттаах олох­тооҕун үрдүк ааттара иҥэ­риллибитэ.

Николай КҮндҮлҮн.
Бэчээккэ бэлэмнээтэ Мария ПАВЛОВА.