Толору дьоллоох буолуоҕуҥ!

Биирдиилээн киһи ол үөрүйэҕин ту­һунан тэнийэн кэпсии да барар наадата суох. Дьиктитэ-дьээбэтэ диэн, бүтүн норуот кытары тугу эмэ үөрүйэх, үгэс оҥостон кэбиспитин, саа­раама, күнү көрөн туран, туура хаалларбат буолар эбит.
Биһиги билигин дьаһанан олорор күм­мүт-дьылбыт кэрдии­һин­ньигинэн, төгүрүк сылбыт 12 ыйдаах. Сыл түөрт кэмнээх: саас уонна сайын, күһүн уонна кыһын. Саха дьиэ сүөһүтүн ииттэр дьарыктаах былыргы омук буоларынан, туох баар олоҕун укулаата, үлэтин-хамнаһын төрүтэ, мифологията, итэҕэлэ, бөлүһүөпүйэтэ ити үйэлээх дьарыгыттан силис тардаллар. Аҕыс ый кыһыннаах, аам-даам тымныылаах, чэҥ муус дойдуга өбүгэбит ынах сүөһүнү, сылгыны тэниппит үрдүк үтүөлээх.
Маннык амырыын дойдуга өбүгэбит киһи буолар, ону ааһан өссө омугун чэчирэтэр кытаанах ыйааҕа сыччах дьиэтин сүөһүтүн этэҥҥэ дьылы туоратарыттан тутулуктанара. Кини олох иһин охсуһар охсуһуута ол курдук сүүһүнэн, тыһыынчанан сылларга салҕанан бара турара.
Кыстык. Бу тыл сахаҕа күн бүгүнүгэр диэри төрүт суолтатын тута сылдьар уонна бу тапталлаах Сахабыт сиригэр олорорбут тухары биһиги олохпут-дьаһахпыт, майгыбыт-сигилибит, бэл өйбүт-санаабыт бэлиэ уратытынан буолар анала сүтүө суоҕа.
Аҕыс ый кэриҥэ уһун­наах кыстыкпыт би­һиэхэ дьыл быһыытынан бэлиэтэнэр. Саас, күөх от бытыгыраатаҕына, саха «дьылы этэҥҥэ туораатым, күөххэ үктэнним» диирэ. Кулун тутар бүтүүтэ, муус устарга күн-дьыл төһө да сылаас турбутун, хаарын уулларбытын да иһин, саха сэрэх муҥутаан, бэркэлээтэҕинэ «дьылы этэҥҥэ туоруох курдукпун» диэҕэ. Хайа, халлаан өссө да хаардыа-ардыа, өссө хатыа турдаҕа. Кытаанах айылҕата, ыарахан олоҕо, ол үөһэ барыны бары тыыннааҕымсытан, иччилээн көрөр бөлүһүөктүүр өйө-санаата кинини туппутун эрэ итэҕэйэр, билбитин эрэ ылынар нүһэр, холку майгылаабыта.
Маннык түҥ-таҥ соҕустук балкыйан, ыраа­ҕынан дьалкыйан сүүстэ этиллибит, оннооҕор элбэхтэ суруллубут биир суолга чугаһыы сатыыбын. Ол — «Саҥа дьыл» диэн тылбытыгар. Нууччалар «Новый год» дииллэр. «Год» — туруору тылбааһа – «сыл». Дьэ, ол биһиэхэ, сахаларга, кэлэн тоҕо ала-чуо «дьыл» буолан хаалла? Саха саҥа сыл бырааһынньыгын нууччаттан ылыммыта мөккүөргэ туруон табыллыбат. Нуучча төһө да дьиэ сүөһүтүн былыргыттан ииттэр, киэҥ далааһыннаах улахан омук буоларынан, сүрүн дьарыга итинэн бүппэт. Кини – сири оҥорооччу, үүнүүнэн дьарыгырааччы. Аны туран, нуучча төһө да кыһыннааҕын иһин, кини кыстык туһунан өйдөбүлэ саха киэниттэн ырааҕынан уратыйар.
Нуучча «Саҥа сыл» диэн тылын хайа эрэ саха үөрэхтээҕэ дуу, өссө бүтүн тэрилтэ дуу «Саҥа дьыл» диэн тылбаастаатаҕа, бука. Ол онуоха туох төрүөтүнэн, өйдөбүлүнэн салайтарыы тахсыбытын билигин кэлэн ким биһиэхэ кэпсээн биэриэ баарай. Баҕар, «саҥа дьыл» этиллиитэ уонна иһиллиитэ «саҥа сыллааҕар» ордук кэрэ уонна табыгастаах буолаарай? Оннук барыйаанынан ылыныллыбыт буолуон эмиэ сөп.
Сах салаатын, ба­ҕардар, дьыл да буолуохтун! Эрдэ этиллибитинии, үөрүйэх диэн улуу дьыала. Кылаабынайа, дууһа ырааһа, эҕэрдэ истиҥэ, баҕа санаа баһаама сүрүн оруоллааҕа саарбахтаммат. Ол эрэн, ол эрэн…
Маныаха, тус бэйэм кэнэн санаабар, ыпсыыта кыттан биэрбэт арай биир суол баар. Саҥа сылынан эҕэрдэлэһии буолла да, булгуччу «Саҥа дьолунан» диэн состоруулаах буолар. Саҥа дьол… Ааттаахыйа буоллаҕа, хайа ким саҥа дьоллонуон, саҥа саҥыйахтаныан, саҥа ойохтонуон баҕарбат буолуой?! Ол эрэн, биһиэнэ биһиэнин курдук, кэм даҕаны быар быһаҕастаах, ис тэһэҕэстээх диэбиккэ дылы буоллаҕа. Дьылбыт толору сыл буолбатах, кыстык эрэ уһуннаах эбээт. Ол аата биһиги, сахалар, бэйэ-бэйэбитигэр толору сылга тиийбэт, баара эрэ 7-8 ыйдаах быһаҕас дьолу баҕарсар буолан тахсабыт. Сахаттан ураты, бэйэтин чугас киһитигэр, тулалыыр дьонугар итинник итэҕэс дьолу баҕарсар атын омук бу сир үрдүгэр баара эбитэ дуу…
Атын өттүнэн, бэйэбит төрүт өйдөбүллэрбитин тиэрэй-маарай, иэдьэҥ-хоодьоҥ, сыыһа-халты тутта сылдьарбыт, эбиитин онтубутун «үйэлээх» үгэскэ кубулуппут чахчыбыт биһигини киэргэппэтин ааһан, кыбыһыннарыан сөп этэ.
Онон, толору төгүрүк сыллаах көһөҥө дьолу бэйэ-бэйэбитигэр баҕарсыаҕыҥ, толору сылынан олорорго суоттаныаҕыҥ, сылы эргиччи үлэлиэҕиҥ-хамсыаҕыҥ! Саҥа сылынан, саҥа дьолунан көмүс доҕоттор!

Прокопий ИВАНОВ