Төрөөбүт буор бырааба

Биһиги урукку да, билиҥҥи да үрдүкү салалтабытын үгүстүк мөҥөбүт, ардыгар аанньата суох тыллары кини аадырыһыгар этэбит эрээри, салалта муударай быһаарыыларын эмиэ сыаналыах кэриҥнээхпит. Холобур, аныгы Арассыыйа салалтата 90-с сылларга бэйэтин Хотугу си­рин, ол иһигэр Аартыкатааҕы зонатын төрдүттэн быраҕан кэбиспит эбит буоллаҕына, СӨ бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев Арассыыйа Хотугу сирин-уотун эрэ буолбакка, бүтүн Аартыканы сайыннарыы аан дойдутааҕы проблематын көтөхпүтэ. Бу инники соруктары туруоруу, инники сайдыыга суоттаныы буолбатах дуо? Арассыыйа былааһа 2007-2008 с.с. саҕалаан, биһиги киһибититтэн балачча хойутаан бу проблеманы көтөхпүтэ. Ханнык баҕарар киһи, ол иһигэр салайааччы үтүөтэ эмиэ сыаналаныахтаах.
ГЧИ Аартыкатааҕы чин­чийиигэ сиэктэрэ 10 научнай үлэһиттээх, 1 лабораннаах, наука бүгүҥҥү таһымыгар улахан устуруктуура. Салайааччыта – история наукатын дуоктара С.И.Боякова. Манна С.И.Боякова, Д.А.Ширина, Л.И.Ви­нокурова курдук наукаҕа улахан уопуттаах учуонайдары сэргэ олох эдэр үлэһиттэр эмиэ бааллар. Үнүстүүт гуманитарнай наукаларынан дьарыктанарын быһыытынан, кини Аартыкатааҕы сиэктэрэ эмиэ ити хайысханан үлэлиир. Ол курдук, сиэктэр үлэһиттэрэ Арассыыйа Аарты­катааҕы зонатын научнай чинчиллиитин историятын, Арассыыйа Аартыкаҕа сыһыан­наах судаарыстыбаннай бэлиитикэтин, Аартыка норуоттарын этническэй исто­рияларынан, быра­мыысыланнай уонна тырааныспар сай­дыы­ларын историятын, этно-култуурунай уонна экологическай процесстарын, Аартыкаҕа сыһыаннаах со­куон­нары оҥорууну, цир­кумполярнай зонаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин дьыалатын чинчи­йиинэн дьарыктаналлар.

Александр Сулейманов, история наукатын хандьы­даа­та истиэпэннээх эдэр учуонай: «Арассыыйа Дьо­бу­руопатааҕы чааһын Аартыкатын бырамыысыланнай баһы­лааһынынан сибээстээн, — диир эдэр учуонай, — төрүт олохтоохтор бырааптарын боппуруоһа күөрэйэн тахсар. Ити «күөрэйэн тахсар» диибин гынан баран, биһиэхэ, Арассыыйаҕа, бу проблема хаһан да дириҥник туран көрө илик. Былаас маннык проблема баарын билбэт курдук туттар, оттон аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар күүстэрэ-кыахтара итиннэ тиийбэт. Сэбиэскэй былаас бэйэтин кэмигэр аҕыйах ахсааннаах норуоттар үөрэхтэнэллэригэр, култуураларын сайынна­ралларыгар улахан көмөнү оҥорбута. Уһук Хотугу сир уонна Аартыкатааҕы зона аҕыйах ахсааннаах норуоттара олохторун үгэс буолбут дьарыктара экэниэмикэ өттүнэн сайдыытыгар улахан хамсааһын тахсыбыта. Уһук Хотугу сиргэ сайдыылаах бырамыысыланнай куораттар, улахан оробуочай бөһүөлэктэр үөскээбиттэрэ. Салгын уонна уу тырааныспардара эҥкилэ суох үлэлиир усулуобуйалара тэриллибитэ. Биир тылынан эттэххэ, күүстээх социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы киэҥ аартыга аһыллыбыта. Аан дойдуга Аартыканы баһылааһын Сэбиэскэй Сойуустааҕы ма­дьыала диэн өйдөбүл олох­суйбута. Бу мадьыал Аартыканы кэлимсэ баһылааһын биир бастыҥ көрүҥүн быһыытынан билиниллибитэ.

Хаһан баҕарар буоларыныы, сайдыы төрүт олохтоох норуоттарга төттөрү охсууну эмиэ аҕалбыта. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрөөбүт тыллара өрөһүлтэтэ суох кэхтии диэки иэҕиллибитэ. Көс олохтоох үлэһит дьон оҕото бүттүүнэ бөһүөлэктэрдээҕи интэринээттэргэ түмүллүбүтэ. Ыччат дьоно эмиэ улахан бөһүөлэктэргэ букатыннаахтык олохсуйбута. Түмүгэр, төрүт тыллар өлөр-өһөр дьылҕаламмыттара. Оскуолаҕа үөрэтии бэлиитикэтэ, чуо­лаан ааспыт үйэ 50-60-с сылларыгар, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тылларыгар сыһыаннаан, кэлтэйдээһиннээх суолу тутуһа сылдьыбыта.

Судаарыстыба саҥалыы уларытан тэриллибит 90-с сылларыгар, Арассыыйа хотугу территорияларыгар уонна Аартыкатыгар болҕомтото уһулуччу мөлтөөн сырытта. Сыһыанын дьэ уларытыах курдук буолан эрдэҕинэ, кириисис бүрүүкээтэ. Ол да үрдүнэн, Арассыыйа үрдүкү былааһа Аартыкатыгар эргиллибит суолун булгуччу тутуһуоҕа, ити кууруһуттан туоруо суоҕа. Арай экэниэмикэтин ыарахан балаһыанньатыттан күһэллэн, Аартыкатааҕы зонатын кэлим сайыннарыы бырагырааматыттан маҥнай утаа арыый да туораан, оборуоналанар кыаҕар күүһүн ууруоҕа».

— Александр Альбертович, Аартыка ыраахтан олорон, кинини сабаҕалаан көрөн чинчийиини билиммэт буолуохтаах. Хотугу уонна Аартыкатааҕы улуустарга төһө үгүстүк сылдьаҕытый?

— Үгүстүк кэлэбит-бара­быт диир кыаллыбата буолуо. Ол да буоллар, үлэбит хайысхатынан тиһигин быспакка сылдьа турабыт. Маныаха наукаҕа көрүллэр граннары туһанабыт. Бу күннэргэ үс киһи буоламмыт Кэбээйи улууһун Сэбээн Күөлүгэр үлэлээн кэллибит. Биһиги сиэктэрбит үлэһиттэрэ 2008 сылга Эдьигээн улууһугар, 2010 сылга Булуҥҥа, 2013-2014 сылларга Аллараа Халыма уонна Үөһээ Дьааҥы улуустарыгар үлэлээбиттэрэ. Бу үүнэр атырдьах ыйын бүтүүтэ Өлөөн улууһугар этнологическай эспэртиисэ ыытыллыахтаах. Өрдөөҕүтэ предприятиелар үптэригэр «Илин Сибиир—Чуумпу Акыйаан» ньиэп турбатын тардыы, Төмтөөн өрүскэ тутуллуохтаах ГЭС күрүлгэнин проблемаларын кытта миэстэ­лэригэр сылдьыталаан билсибиппит. Хотугу сиргэ хостуур бырамыысыланнас производствота былааннанар, эбийиэктэрэ тутуллар буоллулар да, этнологическай эспэртиисэ ыытыллыан наада. Төрүт олохтоох нэһилиэнньэ санаата, этиитэ, сөбүлэспэт түбэлтэтигэр төрүөтэ истиллиэхтээх. Хостуур бырамыысыланнас ыытар үлэтин түмүгэр, олохтоох нэһилиэнньэ үгэс буолбут дьарыга эмсэҕэлээһини ылар буоллаҕына, маннык произ­водство боппуруоһа саҥалыы быһаарыллыахтаах.

— Тус бэйэҥ сылдьыспыт эспэдьииссийэҥ түмүгүттэн кэпсиэҥ дуо?

— Бу күннэргэ 4 буоламмыт Өлүөхүмэ улууһугар сылдьан кэллибит. Кыыллаах Арыыга уонна Даппарайга үлэлээтибит. Биллэрин курдук, Кыыллаах Арыы мэлдьитин кэриэтэ сааскы халаан уутугар ылларар олохтоох-дьаһахтаах. Уһун сыллаах, өр кэмнээх туруорсуу кэнниттэн, бөһүөлэк өрүс уҥа кытылыгар үрдүк сыырдаах Даппарайга көһөрүллүбүтэ. Кыыллаахтар бүтүннүү көспүттэрэ дииргэ эрдэ. Билигин даҕаны 200-чэ кэриҥэ киһи оннуттан хамнаабакка олорор. Биһиги өссө 2010 сылга Кыыллаахха сылдьан турардаахпыт. Биһиги Даппарайга көспүт дьон саҥа сиргэ төһө табыгастаахтык олохсуйбутун уонна дьиэтийбитин, туох-ханнык санаалааҕын-оноолооҕун кытта билсэбит. Анкета-ыйытык оҥорон, сурукка тиһэбит.

Даппарайга — саҥа тутуу, саҥа дьиэ-уот. Саҥа таас оскуола, социальнай эбийиэктэр бааллар. 20 кыбартыыралаах, икки этээстээх, олорорго толору хааччыллыылаах соҕотох дьиэ, арааһа, саҥа бөһүөлэк бастакы пионерынан ааҕыллыан сөптөөх. Дьон санаата араас. Даппарайга ходуһа, мэччирэҥ кэмчи. Онон, сайын буолла да, дьон төттөрү Кыыллаах Арыытыгар көһөн күккүрээн киирэр. Биллэн турар, итинник төттөрү-таары көһө сылдьааһын ыарахаттардаах, дьоҥҥо үөрүүнү үксэппэтэ өйдөнөр. Нэһилиэнньэ сорҕото өрүс хаҥас кытылыгар көһөргө этии киллэрэ сылдьыбыт. Көһөрөрү хара маҥнайгыттан утарбыттар эмиэ бааллар. Кинилэр этэллэринэн, арыы биэрэгин бөҕөргөтөр тутууларынан хааччыйбыт буоллар, өссө хас да үйэ устата оннуттан хамсаабакка олоруохха сөп эбитэ үһү. Даппарай саҥа дьиэлэрэ кыһын олорорго олус тымныыларын туһунан үҥсэргээччи эмиэ аҕыйаҕа суох. Олорор дьиэлэри сылаастарын тутар гына хаттаан оҥорон биэриэххэ сөп. Оттон сүөһүнэн ииттинэн олорор нэһилиэнньэни көһөрүүгэ, тыын суолталаах ходуһа уонна мэччирэҥ тоҕо учуоттамматахтара кыайан өйдөммөт. Кыыллаах Арыыны көһөрөргө ырытыллыбыт элбэх этииттэн, арааһа, Даппарай саамай чэпчэки барыйаан буолбута сүрүн оруолу ылбыт буолуохтаах диэн таайа эрэ саныахха сөп.

Биһиги прикладной чинчи­йиилэринэн эрэ буолбакка, фундаментальнай хайысханан эмиэ дьарыктанабыт. Ааспыт 20 үйэ — Аартыканы баһылааһын үйэтэ. Маныаха сэбиэскэй кэмнээҕи баһылааһын ураты суолтаны ылар. Арҕааҥҥы наука Аартыкаҕа сыһыаран, бу кэми үрдүктүк сыаналыыр. 20 үйэ 30-с сылларыттан Сэбиэскэй Сойууска Аартыканы кэлимник баһылааһын эпохата саҕаламмыта. Ол онуоха үс суол сүрүн төрүөтүнэн буолбута. Аартыка айылҕатын баайын туһаҕа таһаарыы соруга улахан хамсааһыны таһаарбыта. Аартыка зоната сэбиэскэй судаарыстыба байыаннай-стратегическай сыалыгар-соругар улахан суолтаны ылбыта. Ити кэмҥэ тахсыбыт күүстээх циклическэй хамсааһын түмүгэр, Аартыкаҕа сылыйыы процеһа саҕаламмыта. Ол сылыйыы Аартыканы кэлим баһылааһыҥҥа үчүгэй тирэх буолбута.

Иккис сэһэргэһээччим эмиэ бу сиэктэр үлэһитэ, история наукатын хандьыдаата С.А.Григорьев эдэркээн бэйэ­лээх киһи. Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттар уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй тэрилтэлэрэ тэриллиилэрин, үлэлэрин, сыалларын-соруктарын, билиҥҥи кэмҥэ ылар миэстэлэрин уонна оруолларын чинчийэр. Бу хамсааһын 20 үйэ бүтүүтүн диэкиттэн, 90-с сыллартан силис тардар кылгас историялаах.

— Хомунньуус баартыйа баһылыыр-көһүлүүр, салайар оруола намтыаҕыттан, онтон букатын даҕаны эстэргэ барыаҕыттан, — диир Степан Алексеевич, — араас уопсастыбаннай, бэлитиичэскэй, ол иһигэр радикальнай сыаллаах-соруктаах тэрилтэлэр, холбоһуктар, түмсүүлэр, быйаҥнаах ардах кэнниттэн тэллэй өрө анньан тахсарыныы, төрөөн-үөскээн олох ыһан кэбиспиттэрэ. Ол иһигэр аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттар элбэх ассоциациялара баар буолбуттара. Бу ассо­циациялар ханнык да бэлитиичэскэй боппуруоһу ситиһэр сыалы-соругу туруо­румматахтара. Бэйэлэрин этнос быһыытынан харыстанар, өбүгэлэрин төрүт дьарыктарын, сирдэрин-уоттарын көмүс­кэнэр интэриэстэрин уруттата туппуттара. Кинилэр балаһыанньаларыгар бу саамай сөптөөх быһаарыныы этэ. Бу тэриллибит ассо­циациялар ити соруктарын ситиспиттэрин бэлиэтиэххэ наада. Бас-көс дьоннорун туруорсууларынан кинилэр интэриэстэрин көрөр уонна көмүскүүр өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннар ылыллыбыттара. Бу сокуоннартан сорохторо эҥкилэ суох үлэлииллэр, сорохторо, өрөспүүбүлүкэттэн тутулуга суох биричиинэлэринэн, кыайан үлэлээбэттэр.

2009 сылтан саҕалаан, уопсастыбаннай хамсааһын саҥа долгуна биллэн барда. Бастакы ассоциациялар дьыалаттан тэйэ быһыытыйдылар, баҕар, бас-көс дьоннорун истэригэр бытаарыы тахсыбыт буолуон сөп. Мин көрдөхпүнэ, ассоциациялар үлэ саҥа куормаларын, саҥа хайысхалары көрдөнөр курдуктар. Улахан түмсүүлэртэн ойдон, кыра түмсүүлэр үөскүүллэр. Ол курдук, дьүкээгир омук ассоциациятыттан туспа, Черскэй бөһүөлэгин дьүкээгирдэрин ассоциацията үөскээтэ. Булуҥ улууһугар итинник көстүү баар буолла. Тиксии бөһүөлэгин эбээннэрин ассоциацията. Билиҥҥитэ Черскэй бөһүөлэгин дьүкээгирдэрин ассоциацията эрэ юридическай сиилэлээх дөкүмүөннээх.

Черскэйдээҕи ассоциация устаабыгар «Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуот быраабын көмүскээһин» диэн суруллар. Третьяков диэн киһи суукка дьаныардаахтык туруорсан, кини ала-чуо дьүкээгир омук бэрэстэбиитэлэ буоларын туоһулуур пааспарыгар кыбытык лиис киллэттэрэри ситистэ. Маны мин аҕыйах ахсааннаах норуоттарга уопсастыбаннай көх саҥалыы күөдьүйэн тура сатааһынын курдук сыаналыыбын.

Прокопий ИВАНОВ.