Уһуну-киэҥи толкуйдуур кэм кэллэ

Ватсабынан биир сурук тирилээн кэлбитэ. Аллараа Бэстээх­хэ оптовайга бородуукта атыылас­пыт дьахтар оҕону иитии боппуруоһун таарыйбыт этэ. Бородууктатын массыынатыгар таһаараары саха оҕолоруттан көрдөспүт, дьоно күлбүтэ буолан баран, куотан хаалбыттар. Онно үлэлиир киргиз, узбек уолаттар үөрүүнэн көмөлөспүттэр. Ити түгэнтэн сылтаан, дьахтар саха оҕотун иитиигэ санааларын итэҕэтиилээхтик, ылыннарыылаахтык суруйбут этэ. Бу суруктан сиэттэрэн оҕону иитии, сиэр майгы боппуруостарыгар санааларбын тиһиэм. Оҕону, ыччаты иитии боппуруоһугар уһуну-киэҥи толкуйдуур кэм кэллэ дии саныыбын.

«Көҥүл» кэмҥэ

Ырыынак сыһыаннаһыы­ларыгар киирэр 90-нус сыллар сиэр-майгы сатарыйыытыгар саамай алдьатыылаах кэм этэ диэтэхпинэ, үгүстэр утарбаккыт чахчы. Дойду ыһыллыытын-тоҕуллуутун кэмигэр туох барыта «көҥүл» буол­бута. Күөх экранынан эротическай сценалары аһаҕастык көрдөрөр буол­буттара. Ону оҕолорбут улахан дьон суохтарына уора-көстө көрүмүнэлэр, ханна барыахтарай? Маннык видеолар мас сыыһын курдук элбээбиттэрэ. Билигин ити түмүгэр оскуолаҕа үөрэнэр кыргыттарбыт оҕолоноллоро элбээбитэ. Аны өйдөрүн-төйдөрүн туппакка сылдьан, муода курдук эдэр ыччаппыт ыал буолуута үксээбитэ. Маннык ыал арахсыыта үксүү турара ханна барыай? Баар! Табах, пиибэ, арыгы туһунан этэ да барыллыбат. Аны наркотигынан туттааччылар элбээн эрэллэр.
Ити ыһыллыы-тоҕуллуу «көҥүл үйэтигэр» итэҕэл, идеология диэн кэлиэ дуо? Оскуола иитии боппуруоһун аҥаардас дьиэ кэргэҥҥэ соҥнообута. Иитээччилэринэн, учууталларынан кэрэ аҥаардар үлэлииллэр. Биир эр киһи учуутал иитиитин сүүс дьахтар учуутал кыайан солбуйбат дииллэр. Дьэ, ити барыта мунньуллан-мунньуллан сиэр-майгы сатарыйыытыгар кэллэхпит. Оҕо, ыччат эрэ итинниккэ тиийбэтэ. Автобустарга көрдөххө, урукку өттүгэр сытыары сымнаҕас майгылаах ытык кырдьаҕастарбыт кытары уот сиэбитин курдук ыгым буолбуттарын үгүстэр бэлиэтии көрөр буолуохтааххыт.
Аһара барыыны, туохха да итэҕэйбэт буолууну айгыр-силик айылҕа кытары утарар. Айылҕабыт барахсан ол-бу көстүүлэринэн араастаан соһутар. Өрүстэрбит хааларыттан халыйан тахсаннар, халааннааннар дохсун сүүрүктэринэн нэһилиэнньэлээх пууннары тоҕута сүүрэллэр, сир хамсаан, араас күүстээх тыаллар түһэннэр үгүс киһини күн сириттэн илдьэ бараллар. Икки атахтаах айылҕа илиитигэр баара-суоҕа кыймаҥныыр үөҥҥэ-көйүүргэ тэҥнэһэрин дакаастырга дылы. Бу барыта тугу даҕаны итэҕэйбэт, харыстаабат буолбуппут түмүгэ буолуон сөп.
Биллэрин курдук, дойдубут үгүс оскуолаларыгар итэҕэл предметтэрэ баар буоллулар. Бу — саамай сөп. Иитиини итэҕэли кытары ситимнээбиппит саамай сөптөөх. Итэҕэл куһаҕаҥҥа үөрэп­пэт. Итэҕэллээх уонна итэҕэйэр киһи үтүө майгылаахтык олорор.

Ис туруктара күүстээх эрэ дьон

Сайдыылаах, дьалхааннаах үйэҕэ киһи ис туруга олус улахан суолтаны ылар. Ол курдук, бөҕө-таҕа доруобуйалаах, ис туруктара, куттара-сүрдэрэ күүстээх, киэҥ көҕүстээх, холку эрэ дьон астына-дуоһуйа олорор кэмнэрэ кэллэ. Этэргэ дылы, өй-санаа тэтимнээхтик сайдар, оттон эт-сиин, ис турук мөлтүүр. Кистэл буолбатах, билиитээҕэр-көрүүтээҕэр психологическай, духуобунай турук ордук сыаналанар буолла.
Ордук үлэ көрдөөччүлэр ити туһунан үчүгэйдик билэр буолуохтаахтар. Үлэ биэрээччи биллэриитигэр, бастакы уочарат үлэһиккэ ирдэбилэ «стрессоустойчивость». Үөһэ этэн аһарбытым мантан ырылыччы көстөн кэлэр.
Маны таһынан Интернет, компьютер үйэтигэр оҕо, эдэр киһи виртуальнай эйгэҕэ абылатара, мөкү санаа хамначчыта буолара эмиэ баар суол. Дьиҥ олохтон-дьаһахтан тэйэр, майгыта-сигилитэ алдьанар, айар-тутар дьоҕура сарбыллар. Оҕо, ыччат эрэ буолбатах, улахан дьон эмиэ бу эйгэҕэ хам ылларан эрэллэрэ кистэл буолбатах. Тыыннаах кэпсэтии диэн суох буолан эрэрэ баар чахчы. Үгүс өттүгэр ватсабынан эрэ кэпсэтэбит.
Физик, общественнай деятель Альберт Эйнштейн: «Я боюсь, что обязательно наступит день, когда технологии превзойдут простое человеческое общение. И мир получит поколение идиотов», – диэн итини өтө көрбүттүү эппитэ баар.

Кэрэни кэрэхсээбэт буолан эрэбит

Кэрэни кэрэхсээбэт буолан эрэбит. Урукку өттүгэр оҕону сырдыкка-үтүөҕэ иитэр эбит буоллахпытына, билигин элбэх ийэттэн «оҕобун билиҥҥи түһүүлээх-тахсыылаах олоххо сөбө суохтук наһаа көнө гына ииппиппин» диэн хомойбут курдук саҥаны элбэхтик истиэххэ сөп. Төрөппүт үгүстүк оҕотун этиһэри кытары этиһэн, охсуһары кытары охсуһан ис, уочаракка турбакка, быһалыы киирэ сатаа диэн иитэрин-үөрэтэрин элбэҕи көрөбүт.
Автобуска инники олбохторго оскуола үөрэнээччилэрэ, ыччат, эр дьон төһө даҕаны тоҥхойо кырдьыбыт киһи киирдин туран биэрбэттэр. Көрө-көрө көрбөтөҕө эбэтэр утуктаабыта буола олороллор. Төннүү, кэхтии буолбатах дуо?!
Музыка, ырыа-тойук хан­нык баҕарар киһи кутун-сүрүн күүһүрдэригэр, ис туругун чөллөрүтүнэригэр, олоҕун оҥостунарыгар биир күүстээх ньыманан буолар. Саха сирин олохтоохторо, бары ытыктыыр киһибит, өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ Михаил Николаев «Музыка барыбытыгар» бырайыагын сүмэтэ манна сытар дии саныыбын.
Туох барыта уларыйа-тэлэрийэ турар дьалхааннаах кэмҥэ чөл туруктаах, бөҕө куттаах-сүрдээх, үрдүк култууралаах, кэрэни-үтүөнү кэрэхсиир ыччаты иитэн таһаарыыга, духуобунай, сиэр-майгы кризиһиттэн, оборчотуттан босхолонорго ити бырайыак күүс-көмө буолуон сөптөөх. Ытыктыыр киһибит уһуну-киэҥи, дириҥи толкуйдаан тустаах бырайыагы олоххо киллэрэ сатыыра өйдөнөр. Сүрэх мууһуруутун, санаа тыйыһырыытын музыка эрэ кыайар кыахтаах.

Үлэттэн тэйитии

Ватсабынан кэлбит сурукка оҕолорбутун, ыччаппытын үлэттэн тэйиппиппит туһунан оруннааҕы суруйбуттар этэ. Кырдьык, оҕолорбутун аһара хараанныырбыт, тугу да гыннарбаппыт баар суол. Оскуола үөрэнээччилэрэ кылаастарын да сууйбат буоллулар. Урукку өттүгэр оҕолор кылаастарын сууйар эрдэхтэринэ, муоста сууйааччы үлэтин убаастыыллара, мээнэ бөҕү-сыыһы бырахпат этилэр.
Сайыҥҥы үлэ лааҕырдара үгүс көлүөнэ ыччаты тулуурдаах, дьулуурдаах буолууга ииппит буолуохтаахтар. Хара үлэттэн уонна спортан ордук киһини дьүккүөрдээх буолууга иитэр туох да суох дии саныыбын.
Оҕолорбутун аһара бүөбэй­дээммит үчүгэйгэ тириэрпэппит чуолкай. Үгүс ыччат көлөһүнүн тохпокко эрэ, үтүмэн үптэниэн-харчыланыан баҕарара баар суол. Тугу да үлэлиэхтэрин-хамсыахтарын баҕарбат дьоммут элбээтилэр. Дьокуускайбыт, улуус кииннэригэр төһө баҕарар үлэни кыайыан сөптөөх эдэр дьоммут умнаһыкка кубулуйбуттарыттан, хараастыбат буолуоҕу табыллыбат.

Түмүк оннугар

Норуоттар доҕордоһууларын бөҕөргөтүөхтээхпит. Сэбиэскэй Союһу кини күүстээх державаҕа кубулуппута. Улуу Кыайыыны норуоттар доҕордоһуулара, патриотизм түстээбитэ. Түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах, доҕордуу буоламмыт туох да ыарахантан, алдьархайтан толлон турбат этибит.
«Сиэр-майгы, духуобунай иитиини сайыннарыыга» анал судаарыстыбаннай бырагыраама оҥоһуллара, кэм ирдэбилэ буолла дии саныыбын. Оҕону, ыччаты иитиигэ күүстээх болҕомтону уурар наадалаах.