Удьуору ууһаппыттар

Нэһилиэк  олоҕуттан

Маар улуус биир орто улахан бөһүөлэгэ. Сэрии кэннинээҕи сылларга, оччотооҕу кыра холкуостар онон-манан бытанан олорбут дьонноро-сэргэлэрэ түмүллэн, кииннэнэн олорон барбыттар. 50-с сылларга холкуостары, бөһүөлэктэри бөдөҥсүтүү бэлиитикэтигэр оччотооҕу Иккис Хаҥалас нэһи­лиэгэ турар сирэ табыгастааҕынан, сүүйүүлээх балаһыан­ньа­­ламмыта. Бүлүү эбэ маанылаах кыыһа Марха өрүс уҥуоргу өттүнээҕи олохтоох, кыралыын-улаханныын 6-7 нэһилиэктэн, Маар улахан айан суолун кытыытыгар турарынан, Бүлүү уонна кини салаата Марха өрүстэртэн ордук чугас сытарынан, бастаан бөдөҥсүйбүт «Хомунньууһум» холкуос, кэлин «Марха» сопхуос киин уһаайбаларын аатын сүкпүтэ. Холкуос, сопхуос киин уһаайбаларыгар тутуу бастакы уочаратынан барара, ханнык да оспуорга турбат дьыала.

50-с сыллар саҥаларыгар Маарга МТС (массыына-тыраахтар ыстаансыйата) тэриллибитэ. Саҥа дьон баар буолбута: исписэлиистэр, мэхэньисээтэрдэр, о.д.а. үлэһиттэр ыалынан кэлитэлээн олохсуйан барбыттара. Тиэхиньикэ көлө биллэ элбээбитэ. 1960 сыллаахха, өрөспүүбүлүкэҕэ тыа сиригэр идэлээх үөрэхтээһин биир кырдьаҕас кыһата 3 №-дээх Маардааҕы СПТУ тэриллэн, күн бүгүнүгэр диэри үлэлии олорор. Бөһүөлэккэ бастаан МТС, кэлин СПТУ микро-оройуона баар буолбута. 60-с сылларга СПТУ курсаанын ахсаана 200 киһиэхэ тиийэрэ. Оччолорго барыта лиҥкир эр дьон — ыал аҕалара, «молохочуостара» аармыйаҕа сулууспалаабыт уолаттар үөрэнэллэрэ.

Ааспыт үйэ 50-с сылларыттан үүнэн, атаҕар туран барбыт нэһилиэк муҥутуур сайдыыта 70-80-нус сылларга диэри барбыта. Тыа нэһилиэгин сайдыытыгар, олоҕо-дьаһаҕа бигэтийэригэр сыалланан үлэлиир судаарыстыбаннай, сэбиэскэй, социальнай, производственнай, үөрэх, доруобуйа, култуура, эргиэн, сибээс, өҥөнү оҥорор уо.д.а. хайысхалаах үлэлээх-хамнастаах тэрилтэлэр биһиги Маарбытыгар эмиэ тиргиччи үлэлииллэрэ.

Суруллубут — суоруллубат

Манан дойдум Маар туһунан киирии тыллаан бүтүүм. Бүгүҥҥү мин сыалым, дойдум дьонун туһунан кэпсиир кинигэҕэ сыһыаран, санаабын этэргэ холонуу. «Удьуору ууһаппыттар, Кэскили кэҥэппиттэр» кинигэ субу тахсыбыт, мэктиэтигэр кырааската аҥылыйа сылдьар. Билигин күн аайы буолбатаҕына, ый ахсын саҥа кинигэ тахсара сонун буолбатах. Ким да ситэн, булан, атыылаһан ааҕар кыаҕа да, баҕата да суоҕа үчүгэйдик өйдөнөр. Ол да буоллар, суруллубут – суоруллубат. Нэһилиэктэр, улуустар олохторун, былыргы эбэтэр умнулла быһыытыйбыт бэлиэ дьоннор тустарынан кэпсиир суруйуулар, туох-ханнык иннинэ, онно олохтоох, төрүттээх-уустаах дьоҥҥо уонна кинилэр ыччаттарыгар наадалар.

Оттон мин кэпсиир кинигэм, аата да этэ сылдьарын курдук, нэһилиэк элбэх оҕолоох ыалларын туһунан кинигэ. Билигин элбэх оҕолоох ыал аатын сүгүү, үс уонна онтон үөһэ оҕоттон саҕаланар. «Удьуору ууһаппыттар, Кэскили кэҥэппиттэр» кинигэ матырыйаалын хомуйан, сүүмэрдээн,  эрээдэксийэлээн, силигин ситэрэн оҥорбут ааптардар Дария Яковлева уонна Тамара Хон, урукку сиэри-майгыны, сокуону тутуһан, 5 оҕолоох ыаллартан саҕалаабыттар. Сэбиэскэй кэмҥэ 5 оҕолоох дьахтар «Ийэ албан аата» 2-с истиэпэннээх мэтээлинэн бэлиэтэнэрэ. Сэттэ, аҕыс, тоҕус оҕолордоох ийэлэр 1-кы, 2-с, 3-с истиэпэннэрдээх «Ийэ албан аата» уордьаннарга тиксэллэрэ.  Кинигэни ылсан оҥорбут дьон 5 оҕолоохтортон саҕалаабыттара саамай сөптөөх. Саха дьоно, 3 оҕолоох ыалы элбэх ыччаттардаахтар диэн ачыаһырдыахтарын киһи өйө хоппот.

Кинигэҕэ ыал ийэтэ уонна аҕата киирбиттэр. Оннук барыта 82 ыал киирбит. Дьоннорун туһунан ахтыылары оҕолоро, ыччаттара суруйбуттар. Кинигэҕэ киирбит ыаллар ийэлэрэ, аҕалара үгүстэрэ олохтон барбыт дьоннор. Нэһилиэк уопсастыбаннаһа туруорсан, дьаһалта өйөөн, сиэдэрэй көстүүлээх Ийэ искибиэрэ тутуллан, Дьоруой-ийэлэр ааттара-суоллара күлүмүрдэс буукубаларынан суруллубут, мэтириэттэрэ кэккэлээбит. Аны элбэх оҕолоох ийэлэр ааттара-суоллара суруллубут билиитэлэрэ ууруллуохтаахтар.

Маар, кийиит да, күтүөт да сөбүлээн олохсуйар, дьиэ-уот тэринэр түөлбэтэ буолар. Ону таһынан, атын нэһилиэктэртэн, атын сиртэн ыалынан үлэлии, быстахтык олоро түһэр санаалаах кэлэн бараннар, олохторун устата «харгытаан хаалбыттар» эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Кинигэҕэ булгуччу төрүт олохтоох дьон киириэхтээх диэн бириинсибинэн салайтарыы тахсыбатах. Атын сиртэн-уоттан төрүттээх, Маарга үлэлээн, олорон ааспыт элбэх оҕолоох ыаллар эмиэ киирбиттэр.

Кинигэни ааҕа, хаартыскаларын көрө олорон, бэйиэт эппитинни, чуумпу мунчаарыыга куустарабын. Кырдьаҕас, саастаах өттүлэрин барыларын билэттиир дьонум. Дьахтар өттүн, үгүстэрин умна быһыытыйбыппын. Кинигэҕэ ахтыллыбыт дойдум дьоно тура-олоро сылдьалларын саҕана, мин сыыҥтай уолчаан буоллаҕым. Аны мин ортобунан курданан, уолукпунан тыынан, оройбунан көрбүт кэммэр, олох аһыыта-ньулуута амньыраппыт, ыарахан хара үлэттэн көхсүлэрэ ньүксүччү түспүт кырдьа барбыт, сааһырбыт дьон этилэр.

Ааспыт үйэ 50-60-70-с сылларыгар тыа сирин үгүс ыала 5-тии – 6-лыы, өссө 7-лии — 8-тыы оҕолордоохторо. Ол быыһыгар биһиэхэ Маарга сэттэлиигэ тиийэ кырылас кыыһынан эбэтэр килэччи аҕыс уолунан туолан хаалбыт ыаллар бааллара. Киһи сөҕүөх, дэриэбинэбитигэр «оннук ыйаахтаммыт» биир-икки ыал буолбатах этэ.

Ыаллар аҕалара. ийэлэрэ бары холкуос, сопхуос үлэтигэр мөхсөллөрө. Сопхуостар үөскүөхтэригэр диэри, тыа ыалыгар харчы олох татым этэ. Ыал барыта тэҥ олохтооҕо, эстэ быстарыы да, сытыйа байыы да суоҕа.

Саха  төрдө  буолар аналларын  толорон

Урукку дьахтар барахсан олоххо дьулуурун сөҕөбүн. Ыстатыыстыка диэн тэрилтэ ардыгар кырдьыгы хайдах баарынан син этэр курдук. Ол курдук, Арассыыйаҕа, саарбаҕа суох Саха сиригэр эмиэ, эр киһи олоҕун уһуна дьахтартан биллэ кылгас. Ырааҕынан тэнийэ барбаппын, төрөөбүт дэриэбинэм ыырынан тэпсэҥниэм. Эр киһи,  ыал аҕата үлэлиир-хамсыыр сааһыгар сылдьан, ыалдьан, оһолго түбэһэн олохтон туораан хаалара урут да, билигин да аҕыйаҕа суох. Төрөөбүт дэриэбинэбэр огдооботуйан, оҕолорунаан туран хаалбыт ыал ийэлэрэ мэлдьитин баар буолаллара. Уонна бу маннык балаһыанньаҕа түбэспит ийэлэр, быраабыла курдук, элбэх оҕолоох буолар этилэр.

Сэбиэскэй кэмҥэ үлэ баара, үлэ баар буоллаҕына, килиэп харчыта баар. Сыана чэпчэки уонна халбаҥнаабат бигэ тирэхтээх буолан абырыыра. Элбэх оҕолоох, аҥаардас кэргэннээх ыалларга интэринээт улахан күүс-көмө, өйөбүл этэ. Аймахтыы сыһыан быста илигэ. Аҕата суох ыалларга уруулар, аймахтар көмөлөөх илиилэрин ууналлара. Тугу булбуттарын уостарынан үллэстэр аймахтар кытта баар буолаллара. Саамай махталлааҕа, ыарахан олохтоох буолуохтарын чахчы сөптөөх да ыаллар, оннук айылаах быстан-ойдон олороллорун, оҕолоро атын ыал оҕолоруттан итэҕэс сананан самнан, кэх түһэн сылдьалларын хаһан да көрүллүбэт буолара.

Төрөөбүт Маарым туһунан быктаран кэпсиирбэр, киин уһаайба буоларынан, балачча ахсааннаах тэрилтэлэрдээҕин туһунан ахтыбытым. Соҕотох хаалбыт ийэлэр, саастааҕыттан-эдэриттэн тутулуга суох, бары бу тэрилтэлэргэ туох үүт-хайаҕас көстөрүнэн, үлэҕэ киирэллэрэ. Ким хачыгаар, ким муоста сууйааччы, ким харабыл…туох үлэ түбэһэринэн. Оччолорго бу 60-70 солк. хамнастаах дуоһунастар. Уонунан сылларга илиилэрин араарбакка үлэлииллэрэ. Салайааччы өттүттэн тойомсуйуу, бардамсыйыы  хайдаҕа эбитэ буолла…Ол эрэн сиэрдээх майгы син тутуһуллар кэмэ этэ. Уонна, оттон ол барахсаттарыҥ бэйэлэрэ ыарахан сүгэһэргэ баттата сылдьан, кими кытта этиһэ-охсуһа сатыахтара баарай.

Быыкаа хамнаһынан уонна онно ону-маны эбинэн, ынаҕын үрүҥүнэн салҕанан, кимтэн да итээбэтэх майгынан олох олорон, оҕолорун атахтарыгар туруортаабыт, киһи-хара оҥортообут улахан сүрэхтээх, хорсун-хоодуот бэйэлээх биир  түөлбэлээхтэрим, ыкса билэттиир ыалларым Маарыйалар, Ааналар, Марыыналар, Сөдүөччүйэлэр, Балбааралар, Мотурууналар…Эһиги этигит дьиҥнээх саха Далбар Хотуттара, Иэйэхситтэн этитиилээх күн сыдьаайдаах Ийэлэр! Эһиги сырдык олоххут ыччаттаргытыгар өрүүтүн кэриэс өйдөбүл, кэс тыл буола туруохтун.

Төрөппүт   дьоло

Бу кинигэни хомуйан оҥорбут дьонтон биирдэстэрэ Дария Федоровна Яковлева Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, 10 оҕолоох Дьоруой-ийэ. Дария Федоровна үлэһит, ийэ, норуот оҕону иитиигэ муударастарын этигэр-хааныгар иҥэрэн сылдьар төрөппүт, олоххо көхтөөх кыттыылаах уопсастыбанньык быһыытынан, улууһун уҥуордаан өрөспүүбүлүкэҕэ иһиллибит, биллибит киһи. Онон мин, кини төрүт биир дойдулааҕа уонна үөлээннээҕэ да буолларбын, тугу эмэ саҥаны этиэм дии санаабаппын.

Дмитрий уонна Дария Яковлевтар 10 оҕону (7 уол, 3 кыыс) төрөтөн, улаатыннаран, олоххо көтүппүт дьоллоох төрөппүттэр. Үс бырааттыылартан оннооҕор эһэ куттанар диэн баар. Оттон сэттэ бииргэ төрөөбүттэн, кыыл ыраахтааҕыта хахай даҕаны, бука, дьаахханар буолуохтаах.

Аныгы кэмҥэ төрөппүт оҕотугар инибэстииссийэни угуута диэн өйдөбүл баар. Ол аата оҕоҥ өйдөөх, үчүгэй үөрэхтээх, үрдүк дуоһунастаах, түмүгэр баай-талым олохтоох киһи буолар оҥкулун охсон биэрии. Сүрүннээн үп-харчы кыаҕынан. Бастыҥ оскуолаҕа үөрэттэрэн, эргиччи сайдарыгар усулуобуйа тэрийэн, бастыҥ үөрэх кыһатыгар киирэрин хааччыйан. Хайа төрөппүт оҕотугар дьолу баҕарбат буолуоҕай. Биир-икки оҕоҕо кыахтаах төрөппүт инибэстииссийэни угуоҕа. Оттон 10 төбө кэтэһэн ыскамыайкаҕа бытыгыраһан олорор түбэлтэтигэр, ол инибэстииссийэбит уустуктардаах буолан хаалыан эмиэ сөптөөх.

Саха өһүн хоһооно «төрөппүт сүрэҕэ – оҕоҕо, оҕо сүрэҕэ – тааска» диир. Ол тугун-ханныгын холобурдаан кэпсии сатыыр наадата суох. Арай биири этиэххэ сөп, оҕоҕун киһи киһитэ буолар өйгө-санааҕа ииппэтэххинэ, төһө да харчыны кут, бэл бэйэҕэр кэллэҕинэ, кини сүрэҕэ тааска буола туруоҕа.

Дьаакыбылаптар бэйэлэрэ улахан дьиэ кэргэн. Оннук дьиэ кэргэҥҥэ биир кэмҥэ 4 аарыма кырдьаҕас эмээхситтэр олорсо сылдьыбыттар. Саас-сааһынан кэпсиир буоллахха маннык. Даарыйа төрөппүт ийэтэ Мария Тихоновна дьонун кытта куоракка кэлсэн олорон, 2017 сылга 97 сааһыгар өллө. Иитиллэр иэстээх ийэ кыыһын, кини дьиэ кэргэнин кытта өрүүтүн  бииргэ олорбут ыал. Дьаакыбылаптар өссө тыаҕа олордохторуна, ыал аҕата Миитэрэй бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Александра Николаевна Маалыкайтан кинилэргэ кэлэн, 20-чэ сыл бииргэ олорон баран, олохтон туораабыт. Аны Даарыйа ийэтин бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Пелагея Тихоновна Үөһээ Бүлүү Быракааныгар тулаайах хаалбытын бэйэлэригэр көһөрөн аҕалбыттара 14 сыл олорсубут. 90-тан тахсан баран «букатыннаах дойдутугар» аттаммыт Дария Прокопьевна бастаан Даша аҕатын аахха сыстан, кэлин кинилэргэ киирэн үйэтин моҥообут. Аны эмиэ ийэтин тастыҥ балта 80 саастаах Акулина Матвеевна Мэҥэ Хаҥалас Майатыттан көһөн кэлэн олорбут.

Бэйэлэрэ 12 ки­һи­лээх дьиэ кэргэн, кырдьаҕас ийэлэриттэн ураты өссө 4 эмээхсини кытта элбэх сылларга биир дьиэҕэ утуйан, биир остуолга аһаан олорбуттар. 10 оҕо бары бу кырдьаҕастары эбээлэрбит диэн ааттыы, оннук сыһыаннаһа улааппыттар.

Дьаакыбылаптартан уулусса нөҥүө Николай Спиридонович Степанов диэн Дьоппуону кытта сэрии кыттыылааҕа, тулаайах кыр­дьаҕас соҕотоҕун олорбута. Кэлин көрөрүнэн букатын сабыллыбыт этэ. Бу кырдьаҕаһы Дьаакыбылаптар улаханныын-кыралыын таһыттан сылдьан, күннэтэ көрөн-истэн, бэрийэн олорбуттара. Тиһэх суолугар тэрийэн атаарбыттара.

Соҕотох кырдьаҕастары дьиэ кэргэн көрүүтүгэр-истиитигэр ылыы кэлин тэриллибит дьыала. Дьаакыбылаптар ол олох быдан иннинэ, судаарыстыбаттан туох да манньата суох, аҥаардас сүрэхтэрин этиитинэн салайтаран ылсыбыт дьыалалара буолар. Баҕар, ким эрэ «эмээхситтэр биэнсийэлэрин мэй гынан абыраммыт дьон эбит» диэн үөннээхтик мүчүк гыныаҕа. Инньэ диэччи баар буоллаҕына, 4 эмээхсини дьиэҕэр киллэр, уоннуу-сүүрбэччэлии сылга бииргэ олорон боруобалаан көр диэҕи баҕарыллыа этэ. Тыа эмээхсинин биэнсийэтин эбинэн, баҕар, аатын билбэт буола көммүт ким эмэ баара буолаарай?

Кэргэннии Дьаакыбылаптар оҕолоро тулуппакка ыҥыраннар, куорат ыала буолбуттара уонтан тахса сыл буолла. Сүөһүлэрин, сылгыларын эһэннэр, ол харчытыгар оҕолоро көмөлөөн эбэннэр 1 хостоох кыбартыыра уонна сайылык дьиэ атыыласпыттар. Сайылык дьиэлэрэ уокка былдьаммытыгар, тутар тэрилтэлээх уоллара аныгылыы көстүүлээх сиппит-хоппут дьиэни тутан биэрбит. Аҕыйах сыллааҕыта дьоннорун үбүлүөйдэригэр кыттыһан 2 хостоох кыбартыыраны бэлэхтээбиттэр. Аҕалара Миитэрэй туох да бадарааныттан иҥнибэт, чоху көхсүнүү килбэлдьигэс хара массыыналаах.

Миитэрэй ааспыт сылга ыараханнык ыалдьыбыта биллэн, оҕолоро Соҕуруу Кэриэйэҕэ Сеулга таһааран, уустук эпэрээссийэни ааһан, салгыы эмтэнэ сылдьар. Сыл иһигэр үстэ хатылаан тахсан, эбии эмтэнэн кэллэ.

Бу буолбатах дуо, төрөппүт дьоло? Сөптөөх иитиини иҥэрбит буоллаххына, оҕоҥ сүрэҕэ тааска буолар хайдах да кыаҕа суох. Оҕоҕор угуохтаах инибэстииссийэҕин үчүгэй иитиинэн, сиэрдээх такайыынан ытаһалаан биэрдэххинэ, чахчыта үчүгэй хардалаах буолуон сөбүн бу кэпсээним итэҕэтиэн сөп этэ.