Улуу киһи аата төннүбүт күнүгэр

Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков, өссө былырыын Василий Никифоров-Күлүмнүүр үбүлүөйдээх сылын бэлиэтиир тэрээһиннэр чэрчилэринэн Саха национальнай интеллигенциятын бүтүн көлүөнэ дьонун туһунан кинигэ сиэрийэтин таһаарар тоҕоостооҕун бэлиэтээбитэ. Күлүмнүүр туһунан кинигэ бу сиэрийэ бастакы таһаарыытынан буолла.

Суруйааччы, публицист, ХИФУ журналистикаҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ Олег Сидоров тэрээһини салайан ыытта. «20 үйэ саҕаланыыта – саҥа салгын охсуллар үтүө да кэмэ эбит. Саха култуурата оҥоһуллан тахсар кэмэ этэ. Манна улахан оруол Василий Никифоров-Күлүмнүүргэ тиксибитэ. Саха интеллигенциятын түмпүт тутаах киһибит туһунан икки бэртээхэй кинигэ таҕыста. Кинигэ аныгы дьон оччотооҕу кэм туһунан өйдүүллэригэр көмөлөһүөҕэ. Кэскили түстээбит киһибит туһунан санаабытын хото атастаһыаххайыҥ», — диэн кини ыҥырда.

Бастакы тылы кинигэни оҥорон таһаарбыт Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларын уонна Гуманитарнай чинчийии институтун музейын сэбиэдиссэйигэр Пантелеймон Петровка биэрдилэр. «Спикер Александр Жирков сорудаҕынан бастыҥ учуонайдартан, историктартан, кыраайы үөрэтээччилэртэн турар кинигэни оҥорор кэлэктиип тэриллибитэ. Гуманитарнай чинчийэр институт, Национальнай архыып, ХИФУ, Национальнай библиотека, Кыраайы үөрэтэр музей уонна да атын биэдэмистибэлэр матырыйаалларын хото туһаммыппыт. Дойдутун кэскилин, норуотун үөрэхтиирин туһугар олоҕун анаабыт Күлүмнүүр туһунан кинигэ ааҕааччыны интэриэһиргэтиэ дии саныыбын. Кини олоҕо уус-ураннык ойууламмытын таһынан, урут киэҥник биллибэт  архыып матырыйааллара туһаныллан кинигэ таҕыста. Редколлегия салайааччыта, кинигэни оҥорооччулартан биирдэстэрэ, эппиэттээх редактор Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков кинигэҕэ аан тылы суруйда. Итини таһынан кинигэҕэ Саха сиригэр национальнай тыйаатыр тэриллиитин, саха бэчээтэ сайдыытын туһунан кини ыстатыйалара киирдилэр», — диэн Петров кэпсээтэ.

«Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр» кинигэ аҕыс бастан турар. Онно 19-20 үйэлэр кирбиилэригэр Россияҕа уопсастыбаннай-политическай балаһыанньа, Никифоров эрдэҕэс оҕо сааһа, уопсастыбаннай уонна политическэй үлэтин саҕалааһына, култуурунай-сырдатар үлэтэ уонна кини олоҕун атын да кэмнэрэ ойууланаллар.

Ааҕааччы сэҥээриитин тардар «Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр. Олоҕо уонна үлэтэ: докумуоннар уонна матырыйааллар хомуурунньуктара» диэн кинигэ туһунан оҥорон таһаарааччы, Национальнай архыып дириэктэрин солбуйааччы Наталья Степанова кэпсээтэ.  Архыып докумуоннарынан үлэ улахан уустук, элбэх кэми ирдиир. Кинигэни оҥоруу 2015 сылтан саҕаламмыт. «Биһиги 2006 сыллаахха саҕаламмыт үлэни салҕаабыппыт. Бэйэбит архыыппыт докумуонунан эрэ муҥурдамматахпыт. Киин куораттар федеральнай архыыптарыгар баран үлэлээбиппит. Онтон Күлүмнүүр олоҕун таарыйар уопсайа 200 докумуону булбуппут. Докумуоннары талыы, сүүмэрдээһин, оригиналын кытары тэҥнээн көрүү, ситим испииһэктэргэ тиэкис толкуйдааһын – бу барыта олус бырыынчык үлэ этэ. Ол курдук сыыйа-баайа бу улуу киһи олоҕун сүрүн кэрчик кэмнэрэ биир кинигэҕэ тиһиллэн таҕыста», — диэтэ. Кинигэҕэ В.В.Никифоров-Күлүмнүүр туһунан 167 докумуон киирбит, онтон 151 киэҥ ааҕааччыга бастакынан тахсар.

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Анатолий Добрянцев Күлүмнүүр уонна бу улуу киһи олоҕун кэрэһилиир тэрээһиннэр тустарынан санаатын эттэ. «Александр Жирков саха норуота сайдарыгар улахан кылаатын киллэрбит Уус-Алдантан төрүттээх саха чулуу киһитин аатын үйэтитэр сүдү үлэни ыытта. Күлүмнүүр аатын ааттаан туран ыыппыт тэрээһиннэрбит кураанахха симэлийиэхтэрэ суоҕа, кэлэр көлүөнэҕэ киэҥник иһиллиэхтэрэ, сырдатыллыахтара. Дүпсэ кинээһиттэн саҕалаан, Саха уобалаһын губернаторын кытары тэҥҥэ үлэлиир, ыраахтааҕыга тиийэн сахалар туһугар туруорсар киһиэхэ тиийэ үүммүт Күлүмнүүр аата дорҕоонноохтук ааттаныахтаах. Кини билиитэ киэӨин таһынан, бэйэтин тула өркөн өйдөөхтөрү түмэр улуу араатар, салайааччы этэ. Билиҥҥи салайааччыларга холобур буолар киһибит Василий Никифоров саха норуотун историятыгар бигэтик сурулунна диэн этиэх тустаахпыт», — диэтэ.

Уус-Алдан улууһун баһылыга Алексей Федотов киэн туттар биир дойдулааҕын туһунан санаатын этиэн иннинэ, Сэбиэскэй Сойуус саҕана умнууга барбыт Күлүмнүүр сырдык аатын Забайкалье байыаннай уокуругун прокуратурата 1992 сыллаахха олунньу 3 күнүгэр, оруобуна 25 сыл анараа өттүгэр реабилитациялаабыта диэн санатта. «Василий Никифоров-Күлүмнүүр, Сэһэн Ардьакыап, Иван Мигалкин уонна да атын уус-алданнар киэн туттар биир дойдулаахтарбыт ааттара биһиэхэ сырдык сулус буолан тыгаллар», — диэн эттэ баһылык.

Василий Никифоров-Күлүмнүүр туһунан гимн ааптара, Күлүмнүүр аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ бастакы лауреата Иннокентий Сыроватскай бу улуу киһи олоҕо сиһилии үөрэтиллибэтэҕин туһунан бэлиэтээтэ. «Күлүмнүүр аҕатын төрүччүтэ биллэр эбит буоллаҕына, ийэтэ хантан хааннааҕа чуолкайдана илик. Күлүмнүүр диэн псевдонимын ханнык кэмҥэ ылыммыта эмиэ биллибэт. Ол курдук, суруйалларынан, оччолорго Күлүмнүүр ойуун, Күлүмнүүр уус баара үһүлэр. Онтон сыдьааннаах эбитэ буолуо дуо? Итиэннэ кини бастаан бэйэтин Күлүмнүүр уола диэн ааттанарын, кинини Күлүмнүүр ыччата дииллэрин туһунан историяҕа киирбит. Онон кини оҕо сааһын туһунан үчүгэйдик салгыы үөрэтиэххэ наада», — диэн Сыроватскай этиилээх буолла.

«Мин хос эһэм Василий Никифоров-Күлүмнүүргэ аналлаах тэрээһин буоллаҕына, халлаан кытта үөрэр курдук, күн чаҕылыччы тыгар. Хос эһэм санаата көнньүөрбүтүн биллэрэрэ буолуо», — диэн истиҥник эттэ хос сиэнэ Альбина Никифорова. Санкт-Петербурга «Бродячая собака» арт-галерея быыстапкатын саалатыгар Күлүмнүүр мэтириэтин туруоралларыгар, былырыын ыам ыйыгар Ил Түмэн дьиэтин таһыгар кини пааматынньыгын туруоралларыгар үтүө да күннэр турбуттарын бары бэлиэтээтилэр. Күлүмнүүр аймах дьонун аатыттан Альбина Никифорова Ил Түмэн спикеригэр Александр Жирковка, кинигэни оҥорон таһаарбыт редакция кэлэктиибигэр, «Бичик» кинигэ кыһатыгар уонна да атын бу улуу киһи аатын үйэтитэргэ үлэлэһэ сылдьар дьоҥҥо барҕа махтал тылларын эттэ.

Кинигэ 1600 экземплярынан тахсыбыт. Өрөспүүбүлүкэ бары библиотекаларыгар тарҕаныаҕа.