Уот счетчигын хайдах “кэһэтэбит”?

Инфляция таһыма улаханнык улааппатаҕын курдук итэҕэтэ сатыылларын үрдүнэн, экспердэр сыаналыылларынан, 2015 сылга Россия дьонун дохуоттара намтыахтаахтар. Итиннэ эбии дьону үлэттэн сарбыйыы, бюджеты кэмчилииргэ араас суолу-ииһи көрдөөһүн, онуоха нэһилиэнньэ ордук көмүскэлэ суох араҥата түбэһиитэ үгэннээн турар. Онон, этэргэ дылы, курбутун ыга тардынар туһунан толкуйдаатахпытына сатанар. Экономикаҕа уустук кэмнэри туораабыт атын дойдулар олохтоохторо балаһыанньаттан кыра сүтүктээх тахсарга үөрэммиттэрэ быданнаата буолуохтаах. Этэллэрин курдук, ордук ньиэмэстэр, австриецтар уонна голландецтар кичээҥилэринэн биллэллэр. Биирдэ Россия дьахтарын кэргэн ылар баҕалаах ньиэмэс киһитэ бастакы көрсүһүүлэригэр: «Эн күҥҥэ хаста аһыыгын?» – диэн ыйыппытын, онтон төһөнү аһыырын билэн баран, настарыанньата балайда түспүтүн туһунан телевидение программатыгар кэпсээбиттэрин истибитим.

Киин иһитиннэрэр таһаарыылары көрдөххө, сүбэ-ама элбэх. Холобур, «Российская газета» дьиэ кэргэн уонна тустаах киһи ороскуоттарын аччаталларыгар ордук көдьүүстээх, ардыгар соһуччу да ньымалары туһанарга этэр.

Аһылыгы таҥара оҥостума

Уон голландец уонна астриец дьонтон түөрдэ мэлдьи саамай чэпчэки аһылыгы атыылаһар эбит. Оттон ханнык баҕарар кэриэй киһитэ дьиэ кэргэнигэр аска кэмчилииллэрин туһунан киэн туттан туран этиэҕэ. Великобританияҕа туһаныллар болдьохторо ааспыт аһылык бородуукталарын атыылыыр интернет-маҕаһыыннар сэҥээриини ылан эрэллэр: онно табаардар икки-үс бүк чэпчэкилэр. Британецтар маннык аһыылларын «кризиһи утары диетанан» ааттыыллар.

Египет дьоно аһылыгы кэмчилиир ураты ньымалаахтар: сарсыардааҥҥы аһылыкка үүнээйиттэн (састааба: бобовайдар, күөх үүнээйи, тумалар) кэтилиэттээх фасоль хааһытын сииллэр эбит. Кинилэр бигэргэтэллэринэн, маннык аһылык кэнниттэн киэһээҥҥэ диэри аһыыр баҕалара сүтэр.

Саҥатааҕар эргэ ордук

Ньиэмэстэр, бастатан туран, бытовой техниканы атыылаһартан аккаастаналлар уонна бэрт саастаах көрүҥнээх эргэ массыыналарынан айанныылларын салгыыллар. Ааспыт сылга Германияҕа массыына орто сааһа 8,7 сылга тиийбит, ол эбэтэр ньиэмэстэр 2009 сыллааҕы кризис бастакы бэлиэлэрэ көстүөхтэриттэн саҕалаан саҥа массыыналары аахайбат буолбуттар. Оччолорго ньиэмэс массыыналарын орто сааһа 7,7 сылы аһарбат эбит.
АХШ-гар эмиэ хартыына итиниэхэ майгынныыр: американецтар массыыналарын орто сааһа 11 сылга чугаһыыр.

Холбоһуктаах Штаттарга «босхо биэриэм» диэн сайтар иһитиннэриилэрэ былдьаһыкка сылдьаллар, киһи онтон бэйэтигэр миэбэли, бытовой техниканы, таҥаһы уонна атах таҥаһын, араас үөйбэтэх-ахтыбатах табаардары босхо иҥэринэр кыахтанар.

Дьахтар мындыр өйүнэн

Кэриэй дьахталлара эрдэригэр өҥнөөх ырбаахыны атыылаһаллар – аҕыйахтык сууйар уонна бороһуогу кэмчилиир туһугар.

Австралия кэрэ аҥаардара ырбаахылары саҥа сууйаат да, ваннай хосторугар душ аттыгар ыйыыллар эбит. Бэйэлэрэ суунар кэмнэригэр, паар тахсан ырбаахыны «өтүүктүүр», оччоҕуна өтүүккэ ороскуоттаныахтаах уот кэмчилэнэр.

Америка дьахталлара баттахтарын хаһан эмэ кырыттараллар уонна салоннарга сэдэхтик сылдьаллар. Кризис ааҥныаҕыттан кинилэр баттахтарын дьиэҕэ кырааскаланар буолбуттар, итинэн ыйга 560 доллары кэмчилииллэрин ааҕан-суоттаан таһаарбыттар.

Француженкалар табаар сыанатын түһэрэн атыылааһыны туохтааҕар да күүтэллэр, эрдэттэн былааннаан сылдьаллар, оннооҕор үлэлэригэр отгул ылаллар эбит. Итинник атыыга сыаната 70-80% диэри түһэриллибит таҥаһы ылыахха сөп.

Испанкалар бириинсиптэрэ маннык: «Эргэ саппыкы икки саҥаттан ордук, өрөмүөҥҥэ кэмчилээмэҥ, ол оннугар атах таҥаһын эбии ылартан туттунуҥ».

Төһө кырдьыга биллибэт, ол эрээри Бразилия дьахталлара дьиэ кэргэттэрин сарсыарда туалекка сылдьыбаттарыгар, ол оннугар тута душка сүүрэллэригэр уонна таарыччы онно чэпчэтинэллэригэр ыҥыраллар эбит. Кинилэр күҥҥэ биирдэ унитазка ууну түһэрбэтэххэ, оттон душ «иккини биирдэ» бириинсибинэн туһанылыннаҕына, улахан кэмчилээһин буолуохтаах диэн ааҕаллар.

Уот счетчигын «кэһэтээри»

Польшаҕа чаанньыктарыгар биирдэ чэй иһэллэригэр эрэ тиийэр ууну куттуналлар. 2009 сыллааҕы кризис саҕана полиция бары комендатураларыгар электрическэй чаанньыгынан туһанары боппуттар, ону сэргэ хас иккис электрическэй лаампаны эрийэн ыларга бирикээстэммит.

Дьиэҕэ ким да суох буоллаҕына, Англия олохтоохторо аан звоногун араараллар. Австралияҕа туһаныллыбакка турар дьиэтээҕи прибордарын сунуурун розеткаттан араараллар эбит – «standby» режимигэр уот ороскуоттамматын туһугар.

Финнэр түннүктэрин өстүөкүлэтин чаастатык сууйарга сүбэлииллэр, ол эбэтэр, чинчийии быһыытынан, кирдээх түннүктээх ыал уоттарын эрдэ холбууллар эбит. Финнэр санааларынан, кураанах аҥаардаах холодильнигы чаастатык өҥөйөр наадата суох: ааны элбэхтик аһартан электричество ороскуота биллэ улаатар.

Эстонияҕа электрическэй радиатордары түүнүн эрэ холбууру ордороллор, ити кэмҥэ энергия сыаната чэпчиир. Оттон күнүс газ билиитэтин духовкатыгар 18 кирпииччэни уган баран, 15-20 мүнүүтэ кытартахха, ол кэннэ духовканы астахха – дьиэ өр кэмҥэ сылыйар. Онуоха вентиляторы иккитэ холбоотоххо, сылаас квартираҕа бүтүннүүтүгэр тарҕаныаҕа.
Иллээх дьиэ кэргэн түмсэн

Ирландияҕа ыарахан кэмнэри туоруур туһугар сорох дьиэ кэргэттэр ыйга биир нэдиэлэҕэ тугу да атыылаһартан уонна бары төлөбүрдэртэн аккаастаналлар. Ханнык да ньыма буоллун, ол эрээри харчы ончу ороскуоттаныа суохтаах. Оттон ити теорияҕа эрэ кыаллар, дьиҥ олоххо көннөрү нэдиэлэтээҕи ороскуоттар 50-40% диэри намтыыллар, ол оннугар кэлэр нэдиэлэтигэр 25-30% үрдүүллэр эбит. Ол эрээри бүттүүн дьиэ кэргэн кэмчилээһинэ нэдиэлэтээҕи ороскуот үс гыммыттан бииригэр тэҥ буолара эмиэ да куһаҕана суох түмүк.
Бельгияҕа үгэскэ киирбитинэн, кэргэнниилэр уопсай ороскуокка хас ый аайы «бырахсаллар» эбэтэр бэйэлэрин икки ардыларыгар тыырсаллар: тугу эрэ эр киһи төлүүр, атыны – кэргэнэ. Маны кинилэр дьиэ кэргэҥҥэ сүбэлэһэллэр эбит, ити кэмҥэ таарыччы туохха кэмчилиири быһаараллар.

Оттон биһиэхэ, Россия, Саха да сирин курдук «бараммат барҕа баайдаах» дойдуга, уопсастыба үрдүнэн ыллахха, улаханнык кэмчилиир туһунан өй-санаа суох быһыылаах. Олохпут культурата дуу, эбэтэр культура суоҕа эбитэ дуу. Хас биирдии дьиэ кэргэн бэйэтэ кэмчилиир ньымалардаах буолуон сөп. Биир бэйэм ити үөһэ этиллэр ньымалары биирдиилээн туһаныахха сөп эбит дии санаатым. Сорох биир дойдулаахтарбыт кэмчилиир туһугар оннооҕор урукку сылларга иһиттэрин сууйбут ууларынан туалеты сууйалларын, доруобуйаҕа буортулааҕын үрдүнэн, эргэ арыыга хат-хат ыһаарылыылларын уо.д.а. үгүс «туһалаах» ньымаларын туһунан истибитим. Ол эрээри аһара үлүһүйэр, туохтааҕар да өрө тутар, олох сүрүн ис хоһооно, сыала оҥостор эмиэ табыллыбата буолуо.

Экспердэр тугу дииллэрий?

Чинчийиинэн дьарыктанар Synovate Comcon быйыл тохсунньуга ыыппыт мониторинын түмүгэр биллибитинэн, мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх куораттар олохтоохторун 80% кэриҥэ кризистэн долгуйар. Туохтааҕар да кинилэри солкуобай курса туруга суоҕа сэрэхэдитэр. Ыйытыллыбыт дьон 48% хамнаһы, бириэмийэни сарбыйыыны кытта көрсүбүт, онтон сылтаан ороскуоттарын аччатарга күһэллэр. 58% сынньалаҥнарыгар, 41% аска-таҥаска кэмчилээн эрэллэр. Ыйытыыга кыттыбыттар 23% аһылык бородуукталарын, эми уонна бытовой химияны эрдэттэн хаһаанар аакка түспүттэрин билинэллэр, оттон 16% чугастааҕы кэмҥэ былааннаабатах табаардарын атыыласпыттар (бастатан туран, бытовой техника, электроника, миэбэл).

«Юнити» кадры кытта үлэлиир агентство эксперэ Георгий Самойлович этэринэн, билигин хамнас үрдүүр салаалара суох – бэккэлээтэҕинэ, 2014 сыл таһымыгар хаалбыт буолар. «Оннооҕор ордук тэтимнээхтик сайдар салааларга, холобур, IT курдуктарга, 15 сыллаах баһырхай үүнүү кэнниттэн хамнас эбиллиитэ тохтоото. Хамнас түһүүтүн биһиги кризистэн ордук эмсэҕэлээбит эйгэлэргэ – туристическай бизнескэ, тутууга, массыына бизнеһигэр, сорох ардыгар өҥөлөр эйгэлэригэр көрүөхпүт. Арыый да туруктааҕынан агробизнес, кэккэ оҥорон таһаарыылар (эбэтэр экспорга туһуланар, эбэтэр импорты солбуйууну өйөөһүн программаларыгар түбэспит буоллахтарына), IT-эйгэ, фармацевтика хааллылар», – диэн бэлиэтээтэ Самойлович.

Елена БАИШЕВА бэлэмнээтэ.