Уруккуга ытыктабыл, кэскили айымньылаахтык уһансыы

Александр Жирков иһи­тиннэриитэ. Кулун тутар 20 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ өрөспүү­бүлүкэ 21 улууһуттан кэлбит сийиэс 120 делегатын спикер Александр Жирков уонна депутаттар көрүстүлэр, эҕэрдэлээтилэр, бэлиэ наҕараадалары туттартаатылар.

“Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын VI сийиэһигэр ылыныллыбыт резолюция пууннара үксэ туолла. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарыгар боломуочунай баар буолла. Хотугу улуус олохтоохторугар сыһыаннаах сокуоннар таҕыстылар. Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттара төрүт дьарыктарынан олорор сирдэрэ көмүскэннэ. Үгэс хаһаайыстыба оҥорон таһаарар салаатын үбүлээһини улаатыннардыбыт. “Этнологическай экспертиза туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуона эмиэ аҕыйах ахсааннаах норуоттар интэриэстэрин көмүскүүр сокуонунан буолла”, — диэн эттэ. Маны сэргэ Александр Жирков инникитин да аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарын туруулаһар сыалтан, өрөспүүбүлүкэ парламена РФ таһымыгар сокуоннары кытары үлэлэһиэҕин туһунан бэлиэтээтэ.

РФ атын субъектарын кытары тэҥнээтэххэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар интэриэстэрин көмүскүүр сокуоннар элбэхтэр уонна көдьүүстээхтик үлэлииллэр.  Биир далааһыннаах, кэскиллээх сокуонунан “Көс дьиэ кэргэн туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуона буолар. Сокуон үгэс дьарыктарынан олорор дьиэ кэргэн хас биирдии киһитигэр туһаайыллар – ыстаадаҕа үлэлиир табаһыт оҕото үөрэхтээх, чуум хаһаайката хамнастаах, табаһыт судаарыстыбаттан көмүскэллээх, култууралара, тыллара симэлийбэт буоларын мэктиэлиир.

Сокуон толору үлэлиэхтээх. Ол гынан баран, Хоту сиргэ барытыгар олох-дьаһах дэхси үчүгэй буолбатаҕын өйдүүллэр. Маныаха төрүөт элбэх – ыраах сытар нэһилиэктэргэ таһаҕас таһыыттан саҕалаан үгэс тыа хаһаайыстыбатын тутан олорууга. Көрсүһүүгэ делегаттар – үгэс дьарыктарынан олорор төрүт-уус общиналар баар кыһалҕалары кэпсээтилэр. Холобур, табаһыттар хамнастара кэмигэр кэлбэтин, уматык тиийбэтин, таба мэччитэр сири бас билии боппуруоһа быһаарылла илигин, бөһүөлэктэргэ интернат суох буолан, ыал ийэлэрэ оҕолорун кытары ыстаадаҕа тахсыбаттарын кэпсээтилэр.  Ол иһин Александр Жирков баар кыһалҕалары быһаччы олохтоохтор кэпсиэхтээхтэрин этэн туран, бу курдук иһитиннэрдэ: “Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бырааптарын көмүскүүр үлэни күүһүрдэр туһугар өрөспүүбүлүкэ парламеныгар аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ баар буолуохтаахтар. Этэргэ дылы, кыһалҕаны ымпыгар-чымпыгар диэри билэр дьон. Билигин 5-с ыҥырыылаах мунньах 70 депутатыттан аҕыйах ахсааннаах норуот биир эрэ бэрэстэбиитэлэ баар. Ол сөбө суох быһыы-майгы дии саныыбын. Маныаха харгыһынан үгүс бэриллэр куолаһы эрэ билинии туһунан РФ сокуона буолар. Ол гынан баран, аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэллэрэ парламеҥҥа уонна былаас атын бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар кандидатынан туралларыгар кыах баар”, — диэн эттэ уонна Саха сиригэр баар уонна быыбарга бэлэмнэнэр бэлитиичэскэй баартыйалар регионнааҕы салааларыгар бу боппуруоһу быһааралларыгар этии киллэрдэ.

Александр Жирков делегаттартан киирбит этиилэри үөрэтэн баран, сийиэс резолюциятыгар киллэрэллэригэр эттэ. Ол курдук, СӨ Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциациятын вице-президенэ Вячеслав Шадрин сир баайын хос­тооһунунан дьарыктанар тэрилтэлэр муниципальнай оройуоннары, төрүт норуоттар общиналарын кытта сибээстээхтик үлэлээн, үбүлээһин бириинсиптэрин көрөллөрүгэр, “Этнологическай экспертиза туһунан” сокуону күүһүрдэр туһунан эттэ. “Тополиное” бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Виктория Лебедева олохтоохтор тыа хаһаайыстыбатын туһунан дьоҕус бырайыактарын уонна таба иитиитин өйүүллэригэр ыҥырда. Аллараа Халыма улууһун “Турваургин” төрүт-уус  община оҥорон таһаарар кооперативын биригэдьиирэ Николай Волков  хамнас кэмигэр кэлбэтин, ыстаадаҕа үлэлииргэ баҕалаах ыччат аҕыйаҕын, табалары эмтииргэ эмп-томп тиийбэтин, бөһүөлэктэргэ интернат үлэлээбэтиттэн, чуум хаһаайкалара ыстаадаҕа тахсыбаттарын ыйда.

Сийиэс пленарнай мунньаҕын кэнниттэн резолюцияҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бырааптарын көмүскүүргэ туһаайыллыбыт, социальнай көмүскэллээх буолалларын мэктиэлиир үгүс этиилэр киирдилэр. Резолюцияны киэҥ истиигэ таһаарыыга бэлэмнииллэр.

Сийиэс кэнниттэн санаалар

Эдьигээн улууһун аҕыйах ахсааннаах норуоттарын уопсастыбаннай тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Лидия Атласова, делегат:

— Биһиги оройуоҥ­ҥа 2018 сыл бэ­лиэ сылынан буолар. Эдьи­гээн эбэҥки национальнай оройуонунан буолбута уонна уопсастыбабыт тэриллибитэ 10 сылын туолар. Эдьигээҥҥэ үгэс дьарыкпытын, тылбытын, култуурабытын харыстааһыҥҥа туһуламмыт үгүс тэрээһиннэр буолаллар. Сийиэскэ олус өрө көтөҕүллэн туран кэллибит. Кэлиҥҥи сылларга аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларыгар болҕомто улаатар. Сийиэскэ өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов уонна  Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков этиилэрин сэргии иһиттибит. Сийиэс кэнниттэн былаас уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар икки ардыларыгар баар ситим күүһүрбүтүн биллим. Ол курдук, былаас кыһалҕабытын чугастык ылынара көстөр. Холобур, Ил Түмэн Хоту сиргэ туһаайбыт сокуоннарын хонтуруоллуур, күүһүрдэр. Оттон Егор Борисов ситэриилээх былааска чопчу соруктары туруорбута үчүгэй. Холобур, устудьуоннар хотугу стипендияларын быспыттарын төннөрөргө эттэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар эмиэ үгэс хаһаайыстыбабытын өйүүр дьаһал ылалларыгар эттэ.

Эбэҥкилэр уопсастыбаннай тэрилтэлэрин чилиэнэ, предприниматель Семен Саканин:

— Мин Хоту сир аҕы­йах ахсааннаах норуоттарын VII сийиэһин иһинэн буолбут тэрээһиннэргэ сылдьан олус астынным. Кул­туурабытын симэлиппэккэ илдьэ сылдьарбытыгар, тылбытын харыстыырбытыгар судаарыстыба өйөбүлэ баарын көрдүм. Аҕыйах ахсааннаах норуот култуурабыт сүттэҕинэ, аахайбат буолуу кэллэҕинэ — норуот быһыытынан сүтэбит. Ол инниттэн Ил Түмэн тэрээһинигэр, пленарнай мунньахха сылдьан кыһалҕаны быһаарарга оҥоһуллар үлэлэр тустарынан иһиттим. Өрөспүүбүлүкэ парламена кыра норуот сокуон өттүнэн көмүскэллээх буоларыгар дьулуһар. Биһиги сокуоммут РФ сокуоннарын кытары дьүөрэлэспэтэ үгүс харгыстары таһаарар эбит. Ол мэһэйдэри туоратар туһугар норуот депутаттара үлэлииллэрэ кэрэхсэбиллээх. Егор Борисов биһиги тылбытын өйүүрүн биллэрдэ, студеннарбыт социальнай стипендияларын олохтуурга, арктичес­кай улуустар дотациялара улаатарыгар санаатын эттэ. Киин куораппытыгар эбэҥки, эбээн, чукча, долган, юкагир омуктар култууралара, үгэс олохторо-дьаһахтара улаханнык иһилиннэ, көһүннэ.

Аллараа Халыма Черскэйиттэн делегат Василий Третьяков:

— Биһиги оройуоммутугар югакирдар элбэхтэр. Кэлиҥҥи кэмҥэ Черскэйгэ нэһилиэктэртэн көһөн киирдилэр. Ол иһин “Алаичи” юкагирдар уопсастыбаннай тэрилтэлэрин тэрийэммит култуурабытын, тылбытын үөрэтэбит. Алаичи диэн бүтэһик хаалбыт юкагирдар аҕа уустара. Урут бөһүөлэктэргэ юкагир тылын үөрэтэллэрэ, оттон Черскэйгэ оннук уруок суох этэ. Ол иһин Черскэйгэ тылбытын оскуола бырагырааматыгар киллэрэллэригэр туруорсубуппут. Билигин оскуолаҕа үөрэтэллэр. Мин урут табаһыт этим, билигин пенсияҕа олоробун. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар социальнай көмүскэллээх буолалларын улахан таһымнаах көрсүһүүгэ мэлдьи туруорсабыт. Боппуруос, биллэн турар, уустук. Уһук Хоту сиргэ аҕыйах ахсааннаах норуот быстар дьадайыыттан эрэ бэттэх таһымынан олорор. Маныаха глобализация диэн көстүү дьайар дии саныыбын. Кыра норуот бэйэтин иһигэр хаатыйаланан олорон, улахан уларыйыыны киллэрбэт. Ол иһин биһигиттэн үөһэ тахсыахтарын наада. Александр Жирков парламеҥҥа аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэллэрэ баар буолуохтаахтар диэн этиитин олус сөбүлүү иһиттим.