15 декабря 2017 в 16:37

Хамнас араастаһыыта хайдаҕый?

Саха сиригэр олорооччулары үрдүк хамнастаахтар диэччилэр уруккуттан да бааллара. Кэнники кэмҥэ бюджет сорох үлэһиттэригэр хамнаһы үрдэтии ыытылынна. Оттон сорох дьон өттүттэн хамнас үрдээбитин билбэтибит диэччилэр да көстөллөр. Биһиги төрөөбүт сирбит тыйыс климата дьиэни-уоту сылытынарга, бэйэ таҥаһын, сөптөөх аһылыгы хааччынарга элбэх ороскуоту ирдиирин олохтоох дьон үчүгэйдик билэбит. Онон бюджет үлэһиттэригэр хамнас үрдээбитин да иһин, үгүс өттө ити сыалларга барара саарбаҕа суох. Оттон, дьиҥэр, Россияҕа ханна үрдүк хамнаһы ылалларый? Итиниэхэ “Россия хаһыатын” үлэһиттэрэ бэйэлэрин эридьиэстээһиннэрин бу соторутааҕыта ахсынньы 10 к. 7446 № таһаарыыга билиһиннэрдилэр.

Ол курдук, кинилэр Росстат дааннайдарыгар олоҕуран этэллэринэн, Ямал хас төрдүс олохтооҕо ыйга ортотунан 100 тыһ. солк. хамнастаах. “РИА Рейтинг” агентство оҥорбут хамнас рейтинигэр лидердэринэн хотугу уонна уһук илиҥҥи регионнар буолаллар.
Ямалга элбэх хамнастаахтарынан уматык-энергетика салаатын үлэһиттэрэ биллэллэр. Ньиэби уонна гааһы хостооһун салаатыгар, ону сэргэ углеводородтары переработкалааһыҥҥа үлэ төлөбүрэ бүгүҥҥү күҥҥэ 135 тыһ. солк. тэҥ. 100 тыһ. солк. тахса харчыны илиигэ үп, эргиэн эйгэтин үлэһиттэрэ, хамсаабат баайы кытта үлэлиир салаалар ылаллар. Маныаха “сүүс тыһыынчалаахтар” кэккэлэригэр быраастар эмиэ киирбиттэр. Онон Ямалга бүгүн луохтуур орто хамнаһа 110 тыһ. кэриҥэ. 96 тыһ. хамнастаах учууталлара ити таһымҥа кыранан тиийбэтэхтэр, оттон оҕо дьиэлэрин иитээччилэрэ ыйга 68 тыһ. солк. дохуоттаахтар. Саамай намыһах хамнас, ханна да көстөрүн курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар. Холобур, табаһыт ыйга 30-ча тыһ. солк. ылар.
Баҕар, Россия орто балаһатыгар олорооччулар итинник үрдүк хамнаһы ылааччыларга ымсыырыахтарын сөп. Ол эрээри, Уһук Хоту сиргэ сыана хайдаҕын билиэхтэригэр эрэ диэри. Хотугу дьон ардыгар сонньуйан, региоҥҥа сыаналар “иирбиттэр” дэһэллэр. Ол курдук, биир киилэ ынах этэ 600 солк. кэриҥэ, 10 сымыыт – 100 солк., хортуоппуй киилэтэ – 50 солк., луук – 45 солк. Биһиэхэ сыаналар эмиэ итиннэ чугастар.
Хамнас үрдүгэ уонна сыана үүнэ-тэһиинэ суох барыыта Уһук Хоту сир регионнарыгар олох бэйэтэ ыараханыттан тутулуктаах, — диэн бэлиэтиир РНА Ураллааҕы салаатын Экономика институтун исписэлииһэ Борис Павлов. – Ол курдук, Ямал саамай хотугу уһугар, Карскай муора кытылыгар баар Гыда бөһүөлэккэ сылааһы биэриини от ыйыгар эрэ тохтотоллор.

________________________________________________

Ыспыраапка

Махачкалаҕа биир хостоох дьиэни ыйга 12-15 тыһ. солк. куортамныыллар, Ямалга — 25-30 тыһ. Дагестан киин куоратыгар автобуһунан айанныырга 10 солк. төлүүгүн, Салехардка — 25. Биир бухааҥка килиэп иһин Дагестан олохтооҕо ортотунан 25 солк. тэбиир, оттон Уһук Хоту — 50-70 солк. Биир пакет үүт иһин, хоту олохтоох киһи 80-тан 100 солк. диэри харчыны төлүөҕэ.

________________________________________________

Хамнас таһымынан регионнар рейтиннэрин таһаарыыга ньиэптээх, гаастаах сирдэри уонна Москваны тэҥэ Чукотка, Камчатка уонна Саха сирэ киирбиттэр. Бу сирдэргэ климат кытаанах усулуобуйаларыттан сылтаан, орто балаһаҕа олорооччулардааҕар олоххо-дьаһахха ороскуоттара элбэх. Ол курдук, билигин Сахабыт сиригэр 40-50 кыраадыс тымныы турар, онуоха, киин сир суруналыыстара бигэргэтэллэринэн, енот саҕынньах да абыраабат, мутон уонна тыс этэрбэс эрэ тулуктаһаллар. Оттон этэрбэспит сыаната ортотунан 30 тыһ. тиийэр.

— Туһааннаах региоҥҥа олорор киһи хамнаһын айах ииттэн олоруу алын кээмэйин эбэтэр стандарка киирэр табаар уонна өҥө наборун кытта тэҥнээн көрөн эрэ дьиҥнээх дохуоттары кырдьыгынан сыаналыахха сөп, — диэн ааҕар общественнай финансовай реформалааһыҥҥа Институт директора Владимир Климанов. — Арай киһи Уһук Хоту сиргэ үлэлиир, сөптөөх хамнаһы ылар итиэннэ атын регионнарга ороскуоттуур эрэ буоллаҕына, ити хамнас сөбүгэр курдук.
Рейтинг дааннайдарынан, үлэһиттэри барыларын ыллахха, кинилэртэн 4-кэ чугаһыыр эрэ бырыһыаннара 100 тыһ. элбэҕи ылалларын этиэхтэрэ, ол оннугар 11% ордуга ыйга 10 тыһ. солк. аҕыйах хамнастаах. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр нэһилиэнньэлэрин түөрт гыммыттан биирэ итинник дуона суох официальнай хамнастаах. Намыһах хамнастаах үлэһиттэр ылар өлүүлэринэн бастакы миэстэлээх Дагестан буолла – манна дьон 35% тиийэр-тииммэт хамнастаах. Экспердэр этэллэринэн, бу региоҥҥа хамнас итинник таһымнааҕын сүрүн төрүөтэ экономика көрдөрүүлэрэ намыһаҕар сытар.

Саамай намыһах хамнастаах регионнар

Үлэтэ суох дьонун ахсаана элбэх уонна намыһах хамнастаах өрөспүүбүлүкэлэри таһынан, “баай” үлэһиттэрэ ылар өлүүлэрэ кыра регионнар ахсааннарыгар Псков уобалаһа, Орловскай, Брянскай, Тамбовскай, Ивановскай уонна Кировскай уобаластар киирэллэр.
Ырытааччылар ааҕалларынан, биир өттүнэн, официальнай намыһах хамнас гражданнар дьиҥнээх дохуоттарын көрдөрбөт. “Регионнарга экономика формальнайа суох секторын ирээтэ үрдүк, — диэн кэпсээтэ Владимир Климанов. – Үлэ төлөбүрүн фондатын статистикатыгар нэһилиэнньэ эбии дохуоттара ааҕыллыбаттар. Холобур, үгүстэргэ дохуот бастайааннай көрүҥүнэн дьиэлэрин куортамҥа биэрии буолар”.

Бэлиэтээһин

Сахастат дааннайдарынан, өрөспүүбүлүкэҕэ 2017 сыл тохсунньу – балаҕан ыйдарыгар бары көрүҥнээх тэрилтэлэри ыллахха, ааҕыллыбыт орто хамнас 52 тыһ. 928 солк. тэҥнэспит. Оттон үлэһиттэр сорох категорияларын ыллахха, хамнас ортотунан маннык: үрдүк үөрэх преподавателлэрэ – 62 тыһ. 442 солк., култуура үлэһиттэрэ – 37 тыһ. 024 солк. (Чукотка автономнай уокуругар – 65 тыһ. 508 солк.), үрдүк үөрэхтээх медицинскэй үлэһиттэр – 72 тыһ. 672 солк. (Чукоткаҕа – 143 тыһ. 793 солк.).