Киин куорат биир оҕо саадын туһунан

Мин Дьокуускай куорат биир оҕо саадыгар улахан болҕомтобун уурдум. Суруналыыс киһи быһыы­тынан истибиттээҕэр биирдэ көрбүт ордук диэт, тиийэн төрөппүттэри, баспытааталлары көрсөн кэпсэттим, баар кыһалҕаларын иҥэн-тоҥон ыйыталастым. Бу оҕо саадын үлэтин, сүрүн тосхоллорун, төрөппүттэр санааларын истэн баран, хайаан да сырдатарга сананным.

* * *

Тас көстүүтэ төһө да киһини салыннардар, иһигэр киирдэххэ хоп курдук, ыраас. Оҕо саадын үлэһиттэрэ оҕону сайыннарарга усулуобуйаны хайа кыалларынан тэрийэ сатаабыттар. Ол курдук, истиэнэлэрэ сиэдэрэй ойуулаах-дьарҕаалаах, бэл түннүк сабыыта сахалыы моһуоннаах, оһуордаах-мандардаах. Араас оонньуурдар, кинигэлэр кэккэлэспиттэр. Кырачаан иитиллээччилэр, мин тиийэрбэр, уруһуйдаан бооччойо олороллоро. Туора киһини көрөн, соһуйдулар быһыылаах, «Эн кими ыла кэллиҥ?», – диэн токкоолоһо тоһуйдулар. Миигин улахан сүһүөх иитээччитэ Анна Дьяконова көрүстэ.

Баспытаатал Анна Дьяконова уһуйааччынан үлэлээбитэ 12 сыла. Оттон чуолаан бу оҕо саадыгар 8-с сылын үлэлиир. «Хас бөлөх аайы 30-40 оҕо сылдьар. Бу дьиэ оҕо саадыгар диэн анаан тутуллубатах буолан, хосторо биллэ кыараҕастар. Чуолаан биһиги бөлөххө утуйар хоспут суох. Онон биир сиргэ аһыыбыт, утуйабыт, дьарыктанабыт».

Маны таһынан уопсай спор­тивнай саала уонна араас тэрээһини ыытарга аналлаах киэҥ-куоҥ хос суох. Онон улахан бырааһынньыктарга саамай киэҥ хостоох бөлөхтөн миэбэли сыҕарытан, малы-салы көҕүрэтэн баран, киэргэтэн, симээн, тэрээһини ыыталлар эбит.

Анна Егоровна үлэтин-хамнаһын, туох тэрээһини ыыталларын кэпсээн сөхтөрдө. Төһө да кыараҕаска кырыыбалыы кыһарыллан Саҥа дьылга хоробуоттааталлар, оҕону сахалыы тыыҥҥа, сиэргэ-туомҥа уһуйалларын үөрэ иһиттим.

«Биһиги сахалыы оҕо тэрилтэтигэр федеральнай государственнай үөрэх стандартын «Тосхол» уонна Николай Вераксы «От рождения до школы» бырагыраамаларынан сирдэтэн үлэлиибит. Сыллааҕы былааммытыгар араас тэрээһиннэр киирсэллэр. Холобур, сахалыы халандаарынан ыйдарынан үллэстэн, оҕоҕо тиийимтиэ гына саха төрүт үгэстэрин билиһиннэрэбит. Иитээччилэр ыйдарынан үллэстэн, холобур, Одун Хаан ыйа, Дьөһөгөй ыйа, Таҥха ыйа диэн, онно сыһыаннаах араас тэрээһини, кэмпириэнсийэни, күрэхтэһиилэри, быыстапканы уо.д.а. ыытабыт. Байанай ыйа олус үчүгэйдик ааспыта. Булка-алка аналлаах быыстапка, булчут күрэҕэ олус сэргэхтик буолбута.

Бөлөхпүт иһинэн үбү­лүөй­дээх бэйиэппитигэр Бүөтүр Тобуруокапка аналлаах хоһоон ааҕыытыгар куонкурус буолбута. Бөлөх аҥара кыттан, оҕолор тылларын-өстөрүн чочуйан, бириис тутан сүргэлэрэ көтөҕүллэн тарҕаспыттара.

Күннээҕи дьарык туһунан этэр буоллахха, туох баар дьарыкпыт барыта сахалыы барар. Нэдиэлэҕэ биир күн Саха күнэ диэннээхпит. Ол күн оҕолор уонна иитээччилэр бары сахалыы таҥнан кэлэбит. Асчыппыт сахалыы бүлүүдэни астыыр. Холобур, оҕо рационугар барсар төрүт аспытын – убаһа этин сииллэр, миин иһэллэр», – диэн иитээччи сэһэргиир.

* * *

Маны таһынан уһуйаан сайын саҕаланыыта ыһыах ыһар үгэстээх эбит. Туох баар үлэһиттэр, оҕолор уонна төрөп­пүттэр бу тэрээһиҥҥэ сахалыы таҥнан, төрүт аһы ким тугу сатыырынан астаан-үөллээн кэлэн, оҕо саадын олбуоругар уу сахалыы сиэри-туому туттан улахан бырааһынньык буолар. Уолаттар мас тардыһыытыгар, ыстаныыга уо.д.а. көрүҥнэргэ күрэхтэһэн илин-кэлин түсүһэллэр. Оттон кыргыттарга уһун суһуох күрэҕэ ыытыллар. Бүтүн дьиэ кэргэнинэн сахалыы таҥас күрэҕэ олус үчүгэйдик барар эбит. Тиһэҕэр бары – кыралыын-улаханныын илии-илиилэриттэн тутуһан оһуохайдаан түмүктүүллэр.

* * *

Сэбиэдиссэй Надежда Андрее­ва этэринэн, маннык сахалыы тыыннаах оҕо саадын тэрийэргэ бу уһуйааҥҥа ананан кэлиэҕиттэн ылсыбыт. «Бастаан бүтүннүү нууччалыы оҕо саада этэ. Сылын аайы саҥа кэлэр оҕолор бөлөхтөрүн сахалыыга кубулутан, бүтүннүү сахалыы бырагыраамалаах оҕо саадыгар кубулуппутум. Билигин уһуйааммыт дьиэтэ улам эргэрэн, ирдэбилгэ эппиэттээбэт буолан иһэр. Сылын аайы оҕо саадыгар наадыйааччы элбээн иһэр. Быйыл биһиэхэ уопсайа 107 оҕо сылдьар. Төһө да усулуобуйабыт уустуктардаах буоллар, талааннаах уһуйааччыларбыт уонна төрөппүттэрбит көмө­лөрүнэн дьиэ ис-тас бараанын сөхсүтэргэ, тэрээһин ыытарга бүттүүн турунан үлэлээн, куорат, өрөспүүбүлүкэ о.д.а. тэрээһиннэригэр иитээччилэрбитин хото кытыннаран, кыайыы-хотуу кынаттаах үлэлиибит», — диэн Надежда Петровна үлэ­тин сырдатар.

Маны көрөн харааста санаатым. Ама, бу курдук олус таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы турар, уу сахалыы тыыннаах оҕо саадыгар саҥа дьиэ тутуллубакка турара хомолтолоох. Саҥа оҕо саада тутуллара уолдьаспыта өтө көстөр.

Төрөппүттэр санааларын үллэстэллэр

Ирина Борисова:

— Мин бу оҕо саадыгар миэстэ ылар туһугар түлүк уубун умнан, мэрия иннигэр түүннэри уочараттаан, этэргэ дылы, үтүрүйсэн-анньыһан уочаракка турбуттааҕым. Оҕобутун хайаан да сахалыы оҕо саадыгар биэрэбит диэн эрдэттэн былаанныырбыт. Уочараппыт кэлбитин туһунан “смс” кэлэн үөрбүппүт ахан. Бастаан саадпытыгар барыыбыт дьол курдук этэ. Онтон сылдьан иһэн, атын оҕо саадтарын кытта тэҥнээтэххэ, усулуобуйабыт соччото суоҕа тута көстөрө. Наһаа эргэ дьиэ уонна кыараҕас. Ол да буоллар бастакы оҕом бу оҕо саадыгар толору сылдьан, этэҥҥэ түмүктээн, билигин оскуола киһитэ. Баспытааталларбыт олус кыһаллан үлэлииллэрэ, биһиги төрөппүт кэмитиэтигэр баар буолан, уһуйааччыларбытын кытта ыкса үлэлэһэн, биир дьиэ кэргэн, иллээх-эйэлээх саха ыалын курдук туох баар тэрээһиҥҥэ тэҥҥэ үлэлэһэрбит, субуотунньукка хото кыттарбыт, көмөлөһөрбүт.

Татьяна Максимова:

— Мин 4 оҕо ийэтэбин. Улаханым оскуола киһитэ, кыра кыыһым – «Ромашка» оҕо саадыгар «Чуораанчык» бөлөх иитиллээччитэ. Сотору кыраларым бараллара чугаһаата. Онон бу уһуйаан туһунан маннык санаалаахпын. Баспытааталларбыт, ньээҥкэлэрбит үлэлэригэр олус бэриниилээхтэр, чахчы идэлэригэр сатабыллаахтар. Хаһан баҕарар оҕолорго сөптөөх сыһыаны булан, табан кэпсэтэллэр, көрөллөр-истэллэр. Бастаан 2015 сыллаахха оҕом түөрт сааһыгар кэлэрбитигэр уһуйаан дьиэтин сөбүлүү көрбөтөҕүм. Олус эргэ тутуу буолара тута харахха быраҕыллар. Үөһэ этээстэргэ уопсай олорор хостор. Онно ким баҕарар куортамнаан олоруон сөп. Араас дьон-сэргэ киирэрэ-тахсара ытырыктатар. Турар сирэ намтал буолан, сааһыары уу-хаар ыаллыы дьиэлэртэн оҕо саадын олбуоругар өтөн киирэр. Оҕолор анал таҥнар сирдэрэ кыараҕас буолан, бары үтүрүйсэ-анньыһа сылдьан таҥналлар, кыһын ааны арыйдахха тымныы салгын киирбэтин диэн икки хос ааннаах. Кыһынын олус итии, сайынын ититэр систиэмэ арахсан турдаҕына уорааннанар. Атын оҕо саадын булан, оҕобун онно көһөрүөхпүн, иитээччилэрбитин олус сөбүлүүбүт, үөрэтэр-такайар ньымаларын, иитэр методикаларын кэрэхсиибит. Маны таһынан турар сирэ олус табыгастаах. Саҥа бары ирдэбилгэ эппиэттиир киэҥ-куоҥ оҕо саада тутуллан онно көһөрбүт буоллар, үөрүүбүт үс бүк үрдүө эбит.